1

Krzysztof JAMROZIAK

Marek SZUDROWICZ

MOŻLIWOŚCI RAŻENIA RĘCZNYMI GRANATAMI

ODŁAMKOWYMI W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ

Wstęp

Granaty ręczne są znane od dawna, a używano ich już podczas wojny peloponeskiej w

V  wieku  przed  naszą  erą.  Miały  wówczas  działanie  tylko  zapalające,  gdyż  do  końca  XIV
wieku nie znano materiałów wybuchowych. Miotano je ręcznie lub przy pomocy łuków, proc
i kusz. Występowały w postaci naczyń glinianych i wydrążonych kamieni, których wnętrze
wypełniała mieszanina siarki ze smołą (tzw. ogień grecki) lub wapno gaszone. Pierwsze gra-
naty elaborowane prochem czarnym pojawiły się w V wieku. Miały kształt kuli wykonanej z
płótna napełnionej prochem, którą obwiązywano drutem i obtaczano w smole lub siarce. Rolę
zapalnika  spełniał  umieszczany  w  nich  knot  zapalany  tuż  przed  rzutem.  Prosta  konstrukcja
tych  granatów  umożliwiała  ich  wykonanie  w  stosunkowo  krótkim  czasie.  Z  drugiej  jednak
strony stwarzała zagrożenie dla rzucającego. Późniejsze granaty składały się z drewnianych
lub  spiżowych  półkul  połączonych  śrubą  i  napełnionych  prochem  czarnym.  Wynalezienie
granatu ręcznego w postaci wydrążonej kuli żeliwnej przypisywane jest konstruktorom wło-
skim  (1483  r.).  Stąd  prawdopodobnie  pochodzi  nazwa  „granat”  wywodząca  się  od  popular-
nego we Włoszech owocu, którego kształt  jest zbliżony do  amunicji miotanej  ręcznie. Zia-
renka prochu, które wypełniają korpus granatu – pocisku mogą bowiem przypominać jadalne
pestki mieszczące się w owocni granatu – owocu. W XVI i XVII wieku granatów używano
powszechnie.  Ich masa  była znaczna,  co wiązało się z niewielkim zasięgiem rzutu.  Zaczęto
więc tworzyć specjalne pododdziały grenadierów, do których werbowano żołnierzy wysokie-
go wzrostu, dobrze zbudowanych i odważnych. Formacje te szkolone w precyzyjnym posłu-
giwaniu się tą bronią tworzyły elitę ówczesnej piechoty. Sprawdzali się oni zarówno podczas
zdobywania umocnionych pozycji wroga, jak i obrony własnych stanowisk. Zaszczytne mia-
no „grenadierów” noszą do dzisiaj niektóre doborowe oddziały wojskowe.

Rozwój broni strzeleckiej w XVIII i XIX wieku spowodował prawie całkowity zanik

granatów. Ponownie pojawiły się podczas wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 r., potwierdza-
jąc swoją skuteczność przy zdobywaniu silnie umocnionych pozycji. Kulminacja wyjątkowe-

mjr dr inż. Krzysztof JAMROZIAK – Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych, Zakład Teorii i Praktyki

Strzelań.

mjr dr inż. Marek SZUDROWICZ - Wojskowy Instytut Techniki Pancernej i Samochodowej w Sulejówku.

go znaczenia granatu ręcznego przypadła na I i II wojnę światową, w których używały ich
powszechnie wszystkie walczące strony. Do dnia dzisiejszego pozycja granatu ręcznego w
uzbrojeniu współczesnych armii jest znacząca.

Granaty ręczne zaliczane są umownie do pomocniczej amunicji strzeleckiej. Faktycz-

nie  stanowią  one  odrębną  grupę  amunicyjną,  z  tego  względu,  że  są  nabojami.  Są  to  raczej
tylko same pociski, przeznaczone do miotania ręcznego. Pod względem budowy i działania
na cel  granaty  ręczne zbliżone są do odpowiednich pocisków  granatnikowych. W szczegól-
ności  do  rażenia  zarówno  celów  żywych  jak  i  sprzętu  (zwłaszcza  opancerzonego)  w  obu
przypadkach  wykorzystywana  jest  energia  materiałów  wybuchowych  (energia  wybuchu),  a
do inicjowania wybuchu stosowane są zapalniki.

Granaty ręczne stanowią dodatkowe, indywidualne uzbrojenie żołnierza. Służą do ra-

żenia  siły  żywej,  lekkich  umocnień  i  budowli,  a  także  do  zadymiania  terenów
i powodowania czasowej niezdolności przeciwnika do walki poprzez jego ogłuszenie, ośle-
pienie lub poddanie działaniu  substancji chemicznych co zawarto w pracach [3, 4, 5, 11, 12,
13]. W dalszej części pracy zaprezentowane zostaną kryteria oceny skuteczności rażenia wy-
branych  granatów  odłamkowych  na  przykładzie  analizy  norm  oraz  dostępnej  literatury,  a
także przeprowadzonych własnych testów.

Kryteria oceny współczesnych granatów ręcznych

Współczesne granaty ręczne cechują się wieloma kryteriami. Do najistotniejszych kry-

teriów, które określają kierunki rozwoju granatów ręcznych [2]:



skuteczność rażenia w promieniu 20 m od miejsca wybuchu,



zapewnienie bezpieczeństwa nieosłoniętemu żołnierzowi rzucającemu granat, znajdu-
jącemu się o 25 m od miejsca wybuchu,



masa rzędu 280-450 g,



uniwersalność zastosowań, a więc możliwość użycia tak w ataku, jak i w obronie,



wyposażenie w wielofunkcyjny, uniwersalny zapalnik zapewniający kilka sposobów
inicjacji wybuchu.

Ponadto dodatkowym kryterium jest bezpieczeństwo podczas transportowania różnymi

środkami, a także przenoszenie i rzucanie opakowanych granatów. Dużą rolę odgrywa rów-
nież kształt granatu, bowiem, jak wykazały doświadczenia, optymalne warunki rzutu gwaran-
tuje kształt elipsoidalny lub zbliżony do kuli. W sytuacji kiedy żołnierz może zostać trafiony
przez przeciwnika, gdy podnosi się do rzutu, granat musi być bezpieczny w przypadku wy-
padnięcia mu z ręki. Granat powinien poprawnie działać, bez względu na to czy upadnie na
miękkie, czy twarde podłoże. Nie może zmienić charakterystyk bojowych podczas dziesięcio-
letniego okresu składowania, a także powinien być tani, łatwy w produkcji i nie zawierać su-
rowców strategicznych. Wymagania jakie są stawiane granatom ręcznym wynikają z ich prze-
znaczenia.

Granaty zaczepne rzucane do celu z małej odległości powinny wykazywać dużą sku-

teczność na niewielkim promieniu rażenia. Ma to zapewnić bezpieczeństwo żołnierzowi, któ-
ry go rzucił. Granaty obronne rzucane przez żołnierza znajdującego się w ukryciu (z pozycji
przygotowanej do obrony) mogą, a nawet powinny mieć większy promień rażenia niż wynosi
odległość rzutu. Kolejnym kryterium stawianym współczesnym granatom ręcznym jest
wskaźnik skuteczności rażenia [11], który jest określany mianem prawa rażenia. Prawo to

jednoznacznie określa prawdopodobieństwo rażenia celu w funkcji wzajemnego położenia
pocisku i celu.

Wskaźnik skuteczności rażenia zależy od:



całkowitej liczby odłamków powstałych ze skorupy odłamkowej w chwili rozprysku,



prędkości początkowej odłamków,



prawa rozkładu odłamków według masy,



prawa rozkładu odłamków według kierunku rozlotu,



charakterystyki wrażliwości celu /tj. średnie prawdopodobieństwo rażenia celu jednym

odłamkiem lub funkcja wrażliwości celu/.

Ocena określenia efektywności odłamków i mocy rażenia granatów jest normą umowną,

jednak najpowszechniejsze metody tej oceny to:

a) normy oceny skuteczności amunicji strzeleckiej byłego bloku wschodniego:

gdzie obowiązującą charakterystyką odłamkowego działania granatów jest sprowadzo-

na powierzchnia rażenia S

spr

]. Powierzchnia ta opisana jest zależnością:





spr

PdF

, (1)

natomiast prawdopodobieństwo P jest określone zależnością:







(2)

gdzie:



– gęstość odłamków,

– powierzchnia celu.

Zależność (2) przedstawia sobą nadzieję matematyczną wielkości powierzchni raże-

nia, na której wszędzie może być porażony cel przy jednokrotnym wybuchu. Sprowadzona
powierzchnia rażenia S

spr

jako wskaźnik skuteczności daje kompleksową ocenę badanych

granatów. Charakterystyka ta dotyczy oddziaływania granatów wewnątrz sfery otaczającej
miejsce wybuchu. Obowiązujący warunek bezpieczeństwa głosi, że prawdopodobieństwo
rażenia odłamkiem niebezpiecznym na odległości do 25 m od miejsca wybuchu nie powinno
być większe niż P = 0,01. Za niebezpieczny uważa się taki odłamek, który po przebiciu let-
niego umundurowania posiada względną energię kinetyczną:



11 J/cm

dla odłamków o ostrych krawędziach lub,



17 J/cm

dla odłamków o gładkiej powierzchni.

b) normy oceny skuteczności amunicji strzeleckiej według NATO.

Wymaganą skuteczność granatów uzyskuje się poprzez nadanie odłamkom z góry usta-

lonych wielkości. Odłamek skuteczny powinien posiadać energię umożliwiającą przebicie
deski z północnoeuropejskiej sosny o grubości 1 cala. Dla granatów zaczepnych masa odłam-
ka skutecznego nie może być mniejsza niż 0,1 g. Odłamki o tej masie są zdolne wytrącić żoł-
nierza z walki przy trafieniu w ważne organy ciała. W przypadku granatów obronnych masa
odłamka nie powinna być mniejsza niż 0,25 g. Obowiązującym kryterium bezpieczeństwa w
przypadku granatów zaczepnych jest promień rażenia wynoszący nie więcej niż 20 m.

Charakterystyka ręcznych granatów odłamkowych

Ręczne granaty odłamkowe ze względu na swoją skuteczność już w pierwszej fazie

rozwoju stały się udaną konstrukcją, dlatego modernizacja ta następuje powoli. Pierwszą pró-
bę podjęto w latach osiemdziesiątych. W wyniku tej modernizacji opracowano dwa modele
granatów. Obecnie na uzbrojeniu naszej armii są następujące typy ręcznych granatów odłam-
kowych [6, 8, 9]:



granat ręczny wz. 1942 (RG-42),



granat ręczny wz. F-1 (F-1),



granat ręczny wz. 1988 (RGO-88),



granat ręczny wz. 1989 (RGZ-89).

Dwa pierwsze są granatami pochodzenia rosyjskiego. Stosowane były podczas II woj-

ny światowej przez jednostki Ludowego Wojska Polskiego i są używane do dziś. Kolejne dwa
są  wynikiem  prac  konstruktorów  polskich,  obecnie  wypierając  starsze  typy  granatów.  We
wszystkich  granatach  zastosowano  zapalnik  UZRGM.  Ogólną  budowę  granatów  i  zapalnika
przedstawiono na poniższych rysunkach, a ich podstawowe dane zestawiono w tabeli 1.

Rys. 1. Budowa granatu zaczepnego RG-42

1) tułów skorupy, 2) dno, 3) taśma odłamkowa,

4) wieko, 5) tuleja środkowa, 6) obsada zapalnika,

7) ładunek kruszący, 8) zapalnik

Rys. 2. Budowa granatu obronnego F-1

1) skorupa granatu, 2) tulejka środkowa,

3) ładunek kruszący, 4) zapalnik, 5) dźwignia

spustowa

Rys. 3. Przekrój granatu RGZ-89

1) skorupa, 2) tulejka, 3) ładunek kruszący,

4) taśma odłamkowa, 5) zapalnik

Rys. 4. Przekrój granatu obronnego RGO-88

1) zapalnik UZRGM, 2) skorupa, 3) płaszcz,

4) ładunek kruszący, 5) odłamek, 6) tulejka

Źródło: Amunicja Wojsk Lądowych, Podręcznik, MON, Warszawa 1985; Encyklopedia najnowszej
broni palnej pod redakcją R. Woźniaka, Warszawa 2001.

Rys. 5. Budowa zapalnika wz. UZRGM

1) kadłub urządzenia uderzeniowego, 2) łącznik,

3) górna prowadnica iglicy, 4) sprężyna iglicy,

5) iglica, 6) dolna prowadnica iglicy, 7) dźwignia
spustowa, 8) zawleczka, 9) tulejka opóźniacza,

10) opóźniacz, 11) spłonka zapalająca, 12) spłonka
pobudzająca

Źródło: Amunicja Wojsk Lądowych, Podręcznik, MON, Warszawa 1985.

Tabela 1

Dane taktyczno – techniczne granatów odłamkowych

Typ granatu

RG - 42

F - 1

RGZ - 89

RGO - 88

Rodzaj granatu

zaczepny

obronny

zaczepny

obronny

Rodzaj ładunku

trotyl

heksogen

Masa granatu [g]

400

700

380

485

Masa ładunku [g]

120

110

Rodzaj odłamków

taśma

odłamkowa

powierzchnia

skorupy

taśma

odłamkowa

stalowe

kulki (0,25 g)

Promień rażenia odłamków [m]

15-20

200

Liczba odłamków skutecznych

500

400

700

1200

Rodzaj zapalnika

UZRGM

Czas zwłoki zapalnika [s]

3,2 ÷ 4

Średnia donośność rzutu granatem [m]

30 ÷ 40

35 ÷ 45

30 ÷ 40

Ocena skuteczności granatów w świetle testów na przykładzie literatury

Badanie skuteczności granatów ręcznych przeprowadza się według ściśle ustalonych

kryteriów. Według testów amerykańskich podstawą skuteczności granatu jest odpowiednia
jego fragmentacja na odłamki o energii kinetycznej w granicach 78 J. Przy ocenie uwzględnia
się kryterium strat, określające czas w jakim przeciwnik powinien być unieszkodliwiony.

Tabela 2

Prawdopodobieństwo porażenia odłamków w zależności od promienia wybuchu [10]

Promień [m]

[%]

100



[%]

100



- prawdopodobieństwo trafienia skutecznym odłamkiem (tzn. przebicie deski z północnoeuropejskiej sosny o

grubości 25,4 mm),

- prawdopodobieństwo trafienia wszystkimi odłamkami bez brania pod uwagę głębokości wbicia w deskę.

Według poglądów francuskich skuteczność odłamka określa się energią kinetyczną

przypadającą na jednostkę powierzchni, która wynosi 1,5 J/mm

. Odłamek taki powinien

przebić deskę topolową o grubości 41 mm lub deskę sosnową o grubości 37 mm. Generalnie
w  większości  krajów  podstawą  oceny  jest  odłamek  posiadający  energię  kinetyczną  umożli-
wiającą  przebicie  deski  sosnowej  o  grubości  25,4  mm.  Jako  kryterium  rozkładu  odłamków
wokół  miejsca  wybuchu  przyjmuje  się  prawdopodobieństwo  porażenia  określonych  po-
wierzchni rozmieszczonych w różnych odległościach od miejsca wybuchu (tabela 2). Ponadto
zakłada się, że na odległości 20 m granat nie może przebić deski sosnowej o grubości 25 mm,
czyli  P

powinno wynosić 0 %, a P

powinno wahać się w granicach 5 %. Przeprowadzone

badania skuteczności granatów odłamkowych w pracy [11] wyraźnie wskazują na potrzebę
zastąpienia starszych wersji granatów, co ewidentnie uwypuklają wykresy (rys. 6, 7, 8) wy-
branych granatów.

Rys. 6. Prawdopodobieństwo przebicia deski sosnowej wybranych granatów

odłamkowych w funkcji promienia rażenia

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

[m]

Pra

eń

prz

F-1
RGO-88

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

[m]

eń

F-1
RGO-88

Rys. 7. Prawdopodobieństwo trafienia celu wybranych granatów

odłamkowych w funkcji promienia rażenia

Zdolność rażenia wybranych granatów na podstawie poziomów ochrony balistycznej

Tabela 3

Poziomy zabezpieczenia podwozia pojazdów logistycznych i lekkich pojazdów opancerzo-

nych przed wybuchami granatów i min

Poziom

Zagrożenie wybuchem granatu lub miny

Wybuch ładunku pod centralną częścią pojaz-
du

Mina AT o masie 10 kg

Wybuch uruchamiany naciskiem koła lub gą-
sienicy pojazdu

3b Wybuch pod centralną częścią pojazdu

Mina AT o masie 8 kg

Wybuch uruchamiany naciskiem koła lub gą-
sienicy pojazdu

2b Wybuch pod centralną częścią pojazdu

Mina AT o masie 6 kg

Wybuch uruchamiany naciskiem koła lub gą-
sienicy pojazdu

Granaty ręczne, niewybuchy artyleryjskiej amunicji odłamkowej, i inne niewielkie
przeciwpiechotne materiały wybuchowe detonowane w dowolnym miejscu pod
pojazdem.

F-1

RGO-88

Rys. 8. Ilość trafień na metr kwadratowy w funkcji promienia zasięgu

[m]

Ilość

ień

Granaty odłamkowe należą do prostych, ale bardzo skutecznych środków walki. Ze

względu  na  łatwość  pozyskiwania,  w  rękach  terrorystów  stanowią  poważne  zagrożenie  nie
tylko w stosunku do siły żywej, ale także dla załóg lekkich pojazdów logistycznych. Wobec
powyższego stosowane w różnej formie, a najczęściej jako miny pułapki są groźnym elemen-
tem  rażenia  tych  pojazdów.  Dlatego  w  ramach  określania  poziomów  ochrony  balistycznej
pojazdów przeznaczonych do działań w strefach konfliktów zbrojnych pojazdy tego typu ma-
ją ściśle sprecyzowane normy ochronne przed wybuchem wszelkiego rodzaju środków piro-
technicznych  pod  podwoziem.  W  zakresie  ochrony  balistycznej  samochodów  specjalnych
dodatkowo należy podwozie takiego pojazdu zabezpieczyć według potrzeb eksploatacji zgod-
nie z normą ochrony balistycznej [14], której podstawowe dane przedstawiono w tabeli 3.

Analizę skuteczności rażenia wybranymi granatami odłamkowymi odniesiono do po-

ziomu ochrony balistycznej wg tabeli 3. W trakcie przeprowadzonego eksperymentu poddano
weryfikacji  podstawowe  materiały  stosowane  do  budowy  nadwozi  pojazdów  oraz  materiały
służące  do  wzmacniania  (wykładania)  podwozia  samochodowego.  Eksperyment  przeprowa-
dzono w oparciu o granat RG-42, którego detonacja następowała pod weryfikowanym mate-
riałem,  w  odległości  odpowiadającej  prześwitowi  podstawowych  pojazdów  logistycznych
eksploatowanych  w  siłach  zbrojnych.  Charakterystyki  materiałów  stosowanych  do  tego  celu
prezentowano w [7, 15].  Sposób  w jaki przeprowadzano próby detonacyjne zaprezentowano
na rys. 9.

Rys. 9. Sposób przeprowadzania prób detonacyjnych pod próbkami z różnych materiałów

W wyniku eksperymentu uzyskano następujące wyniki, które zaprezentowano na poniż-

szych rysunkach z komentarzem zestawionym w tabeli 4.

RG - 42

LIM - 1

Tabela 4

Skutki detonacji granatu RG - 42 na wybranych materiałach

Lp.

Wyszczególnienie

Wymiary próbek

[mm]

Strona frontowa

Strona tylna

Blacha karoseryjna

1,5 mm

1000 x 1000

Charakterystyczne ślady

po odłamkach , które

skutecznie przebiły ba-

daną próbkę

Nieregularne kształty zde-

formowanych części świad-

czą o różnych kątach ude-

rzania odłamków

Laminat balistyczny

LIM-1

1000 x 1000

Liczne ślady uszkodze-

nia powierzchni

Zarejestrowano przebicie na

dużej powierzchni krawę-

dziami odłamków

Układ blacha karose-

ryjna

z laminatem balistycz-

nym LIM-1

1000 x 1000

Uszkodzenia pierwszej

warstwy identyczne jak

w punkcie 1. Laminat

został uszkodzony frag-

mentującymi się odłam-

kami

Odłamki po przejściu przez

blachę bez przeszkód

uszkadzały laminat, jednak
ich skuteczność była niska,

a większość była wyłapy-

wana

Układ dwóch lamina-

tów LIM-1

1000 x 1000

Liczne ślady uszkodze-

nia powierzchni pierw-

szej warstwy

Nieliczne odłamki zdołały
przebić pierwszą warstwę,

natomiast skutecznie zostały

wyłapane przez powierzch-

nię drugiej warstwy

Uwagi końcowe

Zaprezentowane rezultaty z badań na przykładzie dostępnej literatury wybranych gra-

natów  ręcznych  wykazały  rzeczywisty  obraz  ich  skuteczności.  Dotychczasowa  teza,  że
umieszczanie na skorupie nacięć kontroluje jej fragmentację (w przypadku granatu F-1) oka-
zała się błędna. Weryfikacja tezy wykazała, że na skutek  fragmentacji ze skorupy powstaje
zaledwie około czterysta odłamków skutecznych (tj. odłamków o masie 0,25 g). Problem ten
rozwiązano poprzez zastosowanie odłamków o kształtach nadanych z góry. W granatach no-
wej konstrukcji dobrano wielkość odłamka i kształt, jego materiał oraz rodzaj materiału wy-
buchowego,  tak  aby  uzyskać  przebijalność  celu  na  określonej  odległości.  Na  podstawie  wy-
kresów (rys. 6 ÷ 8) nasuwają się następujące wnioski:

kształty odłamków nadane z góry wykazują lepszą skuteczność rażenia,

prawdopodobieństwo przebicia, trafienia, ilość przebić przypadająca na m

na podstawie

spr

rażenia wykazuje różnice między starymi, a nowymi konstrukcjami granatów. Po-

wierzchnia ta jest kilkakrotnie wyższa dla granatów nowej generacji.

Na przykładzie przeprowadzonego eksperymentu odniesionego do poziomu ochrony ba-

listycznej wybranych kombinacji materiałowych oraz standardowej blachy karoseryjnej, sto-
sowanej w produkcji nadwozi lekkich logistycznych pojazdów dla sił zbrojnych stwierdzono:

- w przypadku odłamka uderzającego w laminat lub blachę bokiem, płaską powierzchnią,

nie występuje przebicie, nawet zewnętrznej, pierwszej warstwy tkaniny w laminacie,

- dla odłamków uderzających krawędzią miało miejsce przebicie pojedynczego laminatu i

blachy,

w pozostałych przypadkach, w zależności od kąta uderzenia, odłamki są wyłapywane

przez warstwy tkanin w laminacie.

Należy dodać, że pomimo potrzeby modernizacji granatów odłamkowych dotychczas

eksploatowane wzory granatów są groźnymi narzędziami walki. Należy zdać sobie sprawę, że
lekkie pojazdy logistyczne bez dodatkowej ochrony podwozia (nadwozia) w postaci mat czy
to z tkanin aramidowych, czy też innych tkanin kompozytowych lub też wzmocnień standar-
dowymi blachami pancernymi nie stanowią skutecznej ochrony balistycznej.

Analiza porównawcza dowiodła, że pomimo ciągłej eksploatacji granatów starego wzoru

(RG-42  i  F-1)  i  ich  dużej  skuteczności,  potrzeba  jest  wprowadzania  na  uzbrojenie  nowych
opracowań  zgodnych  z  obowiązującymi  standardami.  Takie  standardy  wytyczają  nowe  pol-
skie  konstrukcje  (RGO-88,  RGZ-89),  które  przy  bardzo  wysokiej  skuteczności  cechują  się
nowoczesną technologią wytwarzania z ogólnie dostępnych surowców.

Literatura

[1] Amunicja Wojsk Lądowych. Podręcznik, MON, Warszawa 1985.

[2] Bereka J., Uniwersalny granat ręczny URG-86, „Nowa Technika Wojskowa” nr 1/1996,

Warszawa 1996, s. 22.

[3] Woźniak R., (red.) Encyklopedia najnowszej broni palnej, Warszawa 2001.

[4] Fowler W., Broń i wyposażenie sił specjalnych, Warszawa 1998.

[5] Górny Z., Zabójcze pigułki. Granaty ręczne, „Komandos” nr 11/1996, Warszawa 1996,

s. 59 ÷ 61.

[6] Instrukcja piechoty. Granaty ręczne, MON, Warszawa 1961.

[7] Jamroziak K., Kulisiewicz M., Wpływ pocisków broni strzeleckiej na konstrukcję wielo-

warstwową. Praca naukowo-badawcza. Cz. 1, Badania wstępne konstrukcji wielowar-
stwowych jako lekkich osłon balistycznych, WSOWLąd., Wrocław 2002.

[8] Jane’s Infantry Weapons, Wydanie 26, 2000-2001.

[9] Woźniak R., Broń z WAT-u, „Przegląd Wojsk Lądowych” nr 4/2002, Warszawa 2002,

s. 58 ÷ 60.

[10] Ręczny granat obronny wz. 88, MON, Warszawa 1990.

[11] Stępniak W., Ręczny granat obronny wz. 88 w świetle obecnych rozwiązań światowych

i wymogów skuteczności, WITU, Zielonka 1989.

[12] Torecki S., 1000 słów o broni i balistyce, MON, Warszawa 1982.

[13] Torecki S., Broń i amunicja strzelecka LWP, MON, Warszawa 1985.

[14] STANAG 4569, Protection levels for logistic and light armoured vehicle occupants,

NATO/PFP Unclassified 1998

[15] Szudrowicz M., Eksperymentalne badania układów materiałowych na działanie odłam-

ków podstawowych min i ręcznych granatów. Materiały niepublikowane, WITPiS, Sule-
jówek 2003.