Gramatyka języka esperanto

1

Gramatyka języka esperanto

Gramatyka języka esperanto ujęta została w 16 reguł, zawartych w Fundamento de Esperanto.

Alfabet [Alfabeto]

Alfabet esperancki składa się z 28 znaków (pod spodem zapis fonetyczny):

Eo

a

b

c

ĉ

d

e

f

g

ĝ

h

ĥ

i

j

ĵ

k

l

m

n

o

p

r

s

ŝ

t

u

ŭ

v

z

IPA międzynarodowy

alfabet

fonetyczny

b (

odsłuchaj)

t͡s (

odsłuchaj)

t͡ʃ (

odsłuchaj)

d (

odsłuchaj)

ɛ (

odsłuchaj)

e (

odsłuchaj)

f (

odsłuchaj)

g (

odsłuchaj)

d͡ʒ (

odsłuchaj)

h (

odsłuchaj)

x (

odsłuchaj)

i (

odsłuchaj)

j (

odsłuchaj)

ʒ (

odsłuchaj)

k (

odsłuchaj)

l (

odsłuchaj)

m (

odsłuchaj)

n (

odsłuchaj)

ɔ (

odsłuchaj)

o (

odsłuchaj)

p (

odsłuchaj)

r (

odsłuchaj)

s (

odsłuchaj)

ʃ (

odsłuchaj)

t (

odsłuchaj)

u (

odsłuchaj)

u̯ (

odsłuchaj)

(ʊ̯ (

odsłuchaj))

v (

odsłuchaj)

z (

odsłuchaj)

Akcent [Akcento]

Akcent w języku esperanto, pada zawsze na przedostatnią sylabę wyrazu.

Rzeczowniki [Substantivo]

Rzeczowniki tworzy się dodając do tematu sufiks -o. Wszystkie morfemy sufiksowe należy umieścić przed sufiksem

-o.

Rzeczowniki odmieniają się przez liczby i przypadki. Odpowiednie sufiksy to:

Mianownik Biernik

Liczba pojedyncza -o

-on

Liczba mnoga

-oj

-ojn

Przymiotniki [Adjektivo]

Przymiotniki tworzy się dodając do tematu sufiks -a. Przymiotniki odmieniają się przez liczby i przypadki, przy

czym obowiązuje zgodność rzeczownika określanego z przymiotnikiem określającym.

Mianownik Biernik

Liczba pojedyncza -a

-an

Liczba mnoga

-aj

-ajn

Gramatyka języka esperanto

2

Przysłówek [Adverbo]

Przysłówki tworzy się sufiksem -e.

Przysłówki kierunku mają biernik na -en. Oznacza on w tym kierunku.

Np. nordo — północ geograficzna, norde — na północy, norden — na północ.

Istnieje też grupa przysłówków specjalnych, bez końcówki, np. nun — "teraz".

Stopniowanie przymiotników i przysłówków [Komparacio]

Stopień wyższy tworzy się słowem pli stawianym przed przymiotnikiem lub przysłówkiem.

Stopień najwyższy słowem plej.

Liczby [Singularo kaj Pluralo]

W esperanto są dwie liczby — pojedyncza [Singularo] i mnoga[Pluralo], tworzona przez sufiks -j.

Rzeczowniki zbiorowe tworzy się morfemem sufiksowym -ar-.

Np. arbo to drzewo, arboj – drzewa, a arbaro to zbiór drzew traktowany jako całość (czyli las), junulo to

młody człowiek/chłopak, junuloj – młodzi chłopcy, a junularo to młodzież.

Osoby [Persono]

Są 3 osoby — pierwsza, druga i trzecia.

W zaimkach drugiej osoby nie ma rozróżnienia na liczbę pojedynczą i mnogą.

Osoby dotyczą tylko zaimków osobowych. Czasowniki nie posiadają osób.

Rodzaje

Gramatycznie esperanto nie ma rodzajów, tylko zaimki osobowe trzeciej osoby liczby pojedynczej różnią się

rodzajami (zob. rozdział "Zaimki osobowe").

Dla tworzenia nazw istot płci żeńskiej jest używany sufiks -in: np. patro – ojciec, patrino – matka.

Zaimki osobowe [Pronomo]

Podstawowe zaimki osobowe to:

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

1 osoba

mi

ni

2 osoba

vi

3 osoba, rodzaj męski

li

ili

3 osoba, rodzaj żeński

ŝi

3 osoba, rodzaj nijaki

ĝi

zaimek zwrotny (odpowiednik polskiego się) si

zaimek nieokreślony

oni

Zaimki, podobnie jak rzeczowniki, odmieniają się przez przypadki. W bierniku dodaje się -n.

Stosuje się także inne zaimki:

• ci (ty) — zaimek drugiej osoby liczby pojedynczej zaproponowany przez Zamenhofa, rzadko używany

Gramatyka języka esperanto

3

• zaimek ĝi rodzaju nijakiego używa się co do wszystkich obiektów, nie mających płci, oraz zwierząt, których płeć

niewiadoma albo nie jest ważna; niekiedy ĝi używa się co do dziecka

• Zaimki dzierżawcze tworzy się dodając jedną z końcówek przymiotnika (-a, -an, -aj lub -ajn)

• Zaimek nieokreślony oni używa się w zwrotach typu "nie wolno palić" (oni ne rajtas fumi)

Przedimek określony [Artikolo]

Przedimek określony to la. Jego użycie jest dość dowolne jedynie dla początkujących esperantystów. (Zobacz:

Przedimek w języku esperanto).

Liczebniki [Numeralo]

Podstawowe morfemy liczebnikowe to:

0

nul

1

unu

2

du

3

tri

4

kvar

5

kvin

6

ses

7

sep

8

ok

9

naŭ

10

dek

100

cent

1000 mil

Liczebniki główne formuje się przez sklejanie, wg zasad:

• nie ma potrzeby stawiać unu przed dek, cent czy mil

• dziesiątki (X0) tworzy się sklejając morfemy X + dek, np. 20 = dudek

• setki (X00) tworzy się sklejając morfemy X + cent, np. 200 = ducent

• tysiące (X000) tworzy się sklejając morfemy X + mil, np. 2000 = dumil

• dla liczb tysięcy od 1 do 999, konstruuje się liczbę tysięcy, po czym stawia się morfem mil, np 120 000 = cent

dudek mil

• skleja się kolejne morfemy od odpowiadającego największej do odpowiadającego najmniejszej liczbie, np. 123 =

cent dudek tri

• miliony i wyższe liczby konstruuje się za pomocą rzeczowników miliono, miliardo itd.

Gramatyka języka esperanto

4

Czasowniki [Verbo]

W esperanto występują 3 czasy proste, bezokolicznik i tryb rozkazujący i przypuszczający.

Czas teraźniejszy

-as

Czas przeszły

-is

Czas przyszły

-os

Bezokolicznik

-i

Tryb rozkazujący

-u

Tryb przypuszczający -us

Imiesłowy tworzy się morfemami sufiksowymi:

Strona czynna Strona bierna

Czas teraźniejszy -ant-

-at-

Czas przeszły

-int-

-it-

Czas przyszły

-ont-

-ot-

Czasy złożone i stronę bierną tworzy się za pomocą czasownika posiłkowego być (estas) i odpowiedniego

imiesłowu. Dopełnienie bliższe w stronie biernej oznacza się słówkiem de: Można połączyć obie te formy w jedną,

bez używania esti:

• "To będzie zrobione" = tio estos farita lub tio faritos.

• "Pies goni kota" = hundo postkuras katon

• "Kot jest goniony przez psa" = kato estas postkurata de hundo lub kato postkuratas de hundo

Zaimki i przysłówki specjalne

Dużą grupę zaimków tworzy się systematycznie. Zaimki te są odmienne. I tak zaimki na -a odmieniają się jak

przymiotniki, na -u i -o jak rzeczowniki, na -e przyjmują też formę kierunku -en.

Zaimki wskazujące mają domyślnie formę dalszą (tio = "tamto"). Formę bliższą tworzy się dodając słowo ĉi przed

lub po zaimku, np. tio ĉi = "ten".

Wiele z tych zaimków nie ma odpowiedników w języku polskim, zostało więc podane przybliżone tłumaczenie.

Nieokreślone I-

Pytające i

względne KI-

Wskazujące TI-

Upowszechniające ĈI-

Przeczące NENI-

osoba oraz zaimki

wyboru -U

ktoś IU

kto KIU

tamten TIU

wszyscy ĈIU

nikt NENIU

cecha -A

jakiś IA

jaki KIA

taki TIA

każdego rodzaju ĈIA

żaden, żadnego rodzaju

NENIA

rzecz -O

coś IO

co KIO

tamto TIO

wszystko ĈIO

nic NENIO

przynależność -ES

czyjś IES

czyj KIES

tego TIES

należący do wszystkich

ĈIES

niczyj NENIES

miejsce -E

gdzieś IE

gdzie KIE

tam TIE

wszędzie ĈIE

nigdzie NENIE

sposób -EL

jakoś IEL

jak KIEL

w ten sposób

TIEL

każdym sposobem ĈIEL

w żaden sposób

NENIEL

czas -AM

kiedyś IAM

kiedy KIAM

wtedy TIAM

zawsze ĈIAM

nigdy NENIAM

Gramatyka języka esperanto

5

ilość, nasilenie -OM

ileś IOM

ile KIOM

tyle TIOM

każdą ilość ĈIOM

nic, żaden, wcale

NENIOM

przyczyna -AL

z jakiegoś powodu

IAL

dlaczego KIAL

dlatego TIAL

z każdego powodu ĈIAL

bez powodu NENIAL

Imiona i nazwy własne

Imiona kończą się na -o, chyba że nie zostały do końca zesperantyzowane, porównaj "Paŭlo", "Sonjo", "Anjo" z

"Maria", "Zebedja", "Noa"

Zdrobnienia imion męskich konstruuje się ucinając je po dowolnej sylabie i dodając -ĉjo. Np. Johano na 'Joĉjo'.

Zdrobnienia imion żeńskich analogicznie z końcówką -njo. Np. Maria na Marinjo lub Manjo.

Czasem używa się też tych zasad do zdrabniania rzeczowników. Np. paĉjo = "tatuś", panjo – "mamusia".

Pytania

Pytania tworzy się za pomocą zaimków ki-. Tam, gdzie wymagana jest odpowiedź tak lub nie, stosowane jest słowo

ĉu (czy) na początku: Ĉu vi parolas esperante?. Odpowiada się jes (tak) lub ne (nie).

Zobacz też

• Esperanto

• Unua Libro

• Fundamento de Esperanto

• Akademio de Esperanto

Linki zewnętrzne

• PMEG – opracowanie gramatyki języka esperanto (w jęzku esperanto)

[1]

Przypisy

[1] http:/

/

bertilow.

com/

pmeg

Źródła i autorzy artykułu

6

Źródła i autorzy artykułu

Gramatyka języka esperanto  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=21271188  Autorzy: Awersowy, BartekChom, CommonsDelinker, D.M. from Ukraine, Dobromir Sośnierz,
Eswues, Fringo, Kicior99, Kroton, Siedlaro, 14 anonimowych edycji

Źródła, licencje i autorzy grafik

File:Speaker Icon.svg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Speaker_Icon.svg  Licencja: Public Domain  Autorzy: Blast, G.Hagedorn, Mobius, 2 anonimowych edycji

Licencja

Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
http:/

/

creativecommons.

org/

licenses/

by-sa/

3.

0/