Herby szlachty pochodzenia żydowskiego

24.01.2008.

Zmieniony 27.01.2008.

Herby szlachty pochodzenia żydowskiego Ryszard T. Komorowski Źródło: "Genealogia i heraldyka" Nr

4, 2001r. Żydzi w dziejach Polski odegrali znacząca rolę zarówno ze względu na swoje zdolności,

religię, kulturę jak i liczebność i osadnictwo sięgające średniowiecza. W tym odcinku przedstawimy herby

szlachty pochodzenia żydowskiego. Pierwsze osiedlenie się Żydów w Polsce przypada na wiek XII - okres

podziału Polski pomiędzy synów Bolesława Krzywoustego. W XIII wieku tworzą już Żydzi własne gminy

wyznaniowe w większych miastach Polski jak w Poznaniu i Krakowie. W roku 1264 książę kaliski Bolesław

Pobożny nadaje Żydom wiele przywilejów, które potem w innych dzielnicach Polski były uznawane. Z

mocy tego przywileju podlegali Żydzi sądom samego księcia lub wojewody. Zobowiązani byli do płacenia

księciu daniny, zamieszkiwania tylko w miastach, w których żyli z pożyczania pieniędzy na procent, czego

chrześcijanom zabraniały przepisy kościelne. W 1334 roku król Kazimierz Wielki uważając Żydów za

żywioł w Polsce pożyteczny, potwierdził im dotychczasowy przywilej dany przez księcia Bolesława

Kaliskiego i gwarantował Żydom wolność przebywania w kraju, przenoszenia się z miasta do miasta,

pozwalał na handel, na odprawianie własnych nabożeństw, ponadto wyjął ich spod ustawodawstwa

miejskiego poddając jurysdykcji wojewody a w sprawach gardłowych sądownictwu samego króla. W

nadanym przywileju pozwalał Żydom na pożyczanie pieniędzy pod zastaw nieruchomości, dzięki temu

mogli stawać się właścicielami kamienic w miastach. Wielu wypędzonych Żydów z Anglii, Francji, z Czech

chroniło się w Polsce, zastając w niej niesłychaną jak na owe czasy tolerancję. Podobnie jak

monarchowie w innych krajach europejskich, królowie polscy otaczali się bogatymi Żydami, zręcznymi w

rozwiązywaniu problemów finansowych monarchii. Szczególnie królowie elekcyjni potrzebowali pieniędzy,

a tych mogli im dostarczyć tylko bogaci Żydzi. Powierzali im kolejni królowie zarząd żup solnych w

Wieliczce i Bochni, dzierżawę ceł, nadzór nad propinacją, bogate starostwa a niekiedy dzierżawę

posiadłości ziemskich, której później zabroniono ustawą sejmową. Taką funkcję bankiera, żupnika i

zarządcy mennicy pełnił Lewko syn Jordana w czasach Kazimierza Wielkiego. Był on bankierem kolejnych

królów: Ludwika Węgierskiego, Jadwigi i Jagiełły oraz wielu znamienitych panów polskich. Podobną rolę

odegrał Salomon Włochowicz za panowania Zygmunta III i Władysława IV. Nie mniejszą rolę odgrywali w

owych czasach nadworni lekarze jak: Mojżesz Fiszel, Szymon Aszkenazy i Salomon Calahar pełniący tę

funkcję za panowania Stefana Batorego. Rosnąca pozycja Żydów u boku władców pozwalała im na

uzyskanie dalszych korzystnych przywilejów służącej całej społeczności żydowskiej w Polsce. Dzięki

kolejnym nadanym przez Zygmunta I Żydzi uzyskują pełną władze nadzorczą nad kahałami, z kolei za

panowania Zygmunta Augusta prawo do wyłącznego zamieszkiwania w mieście żydowskim na

Kazimierzu, a dzięki opiece możnego rodu Radziwiłłów pełną swobodę handlu i rzemiosła na Litwie. Za

panowania Stefana Batorego uzyskują Żydzi równe prawa z mieszczanami przy obowiązującej ich

jurysdykcji wojewody oraz przywilej skazanych odbywania kary w więzieniach żydowskich. Ponadto

uzyskują prawo organizowania "sejmów żydowskich" złożonych z delegatów kahałów i rabinów, które

miały za zadanie rozkładanie ciężarów podatkowych na poszczególne gminy, gdyż Żydzi płacili podatek

ryczałtowy. Jan Kazimierz ze względu na zniszczenia wojenne, jakich doznali również Żydzi, zwolnił

okresowo poszczególne gminy z płacenia podatku i niektórych rabinów z płacenia podatków osobistych.

Od początku XVI wieku Żydzi posiadali w Rzeczypospolitej własną autonomię trwającą aż do ustanowienia

konstytucji w 1764 r., która rozwiązała sejmy i sejmiki żydowskie. Rozbiory Polski pozbawiły Żydów

wielu nabytych przez wieki przywilejów. Zapoczątkowany proces asymilacji Żydów i neofitów u schyłku

istnienia Rzeczypospolitej zaznaczył się później ich świadomym udziałem w walkach o jej przywrócenie.

W insurekcji 1794 r. walczył Żyd Berek Joselewicz wraz ze swoim oddziałem jazdy. W bitwach stoczonych

przez wojska Księstwa Warszawskiego jak i Królestwa Polskiego w powstaniu listopadowym dzielnie

dowodzili generałowie pochodzący z neofickich, nobilitowanych rodzin jak: gen. Jan Krysiński, gen. Jakub

Lewiński i gen. Józef Szymanowski. W XVII wieku pozwolono osiedlać się biedniejszym Żydom na

wsiach, gdzie zajmowali się głównie karczmarstwem, będąc uzależnionymi od dziedziców wsi. Wówczas

ludność żydowska w Rzeczypospolitej liczyła ok. 500 tys. osób, co stanowiło ok. 5 % ogółu ludności

zamieszkującej głównie w miastach województw wschodnich. Po I rozbiorze Polski żyło ich ok. 900 tys.

co stanowiło ok. 10 % ogółu społeczeństwa. W okresie zaborów Żydzi podlegali prawu poszczególnych

państw zaborczych. Ich pozycja była trudna, gdyż rządy zaborców nie uznawały nadanych im praw ,

zwłaszcza w dziedzinie autonomii, stosując często wobec ludności żydowskiej szczególne obostrzenia

prawne. Najlepiej powodziło się Żydom w zaborze austriackim w Galicji, gdzie stanowili ok. 11 % ogółu

ludności. W zaborze pruskim Żydzi byli najmniej liczni i stanowili ok. 2 % ogółu ludności i rząd obchodził

się z nimi stosunkowo łagodnie. Najciężej było Żydom w zaborze rosyjskim, wydana konstytucja dla

Królestwa wyraźnie pomijała prawa obywatelskie osiadłych tam Żydów stanowiących 14 % ogółu

rogozinscy.pl

http://www.rogozinscy.pl

Kreator PDF

Utworzono 13 January, 2014, 16:19

mieszkańców. Z tych powodów z zaboru rosyjskiego emigracja Żydów była najwyższa. W 1937 roku żyło

w Polsce 3,5 mln Żydów - stanowili oni ponad 10% ogółu ludności kraju. Po wojnie i straszliwym

Holokauście ocalało ich niewielu. Obecnie żyje w Polsce ok. 4 tys. Żydów. Skupia ich Towarzystwo

Społeczno Kulturalne Żydów w kilku oddziałach w Polsce. Towarzystwo to wydaje dwutygodnik pt. Słowo

Żydowskie, a opiekę nad życiem religijnym Żydów, nad synagogami i cmentarzami w Polsce sprawują

Gminy Wyznaniowe Żydowskie funkcjonujące w RP. Nobilitacja szlachty pochodzenia żydowskiego sięga

w Polsce przełomu XV/XVI wieku, kiedy zostało nobilitowanych 4 neofitów: dwóch z obszaru Wielkiego

Księstwa Litewskiego - Abraham Ezofowicz i Stanisław Oszejko oraz z Korony - Stefan Fiszel Powidzki i

Abraham z Kijowa. Byli to świetni finansiści, dzierżawcy ceł i bankierzy. W roku 1525 miał miejsce

bezprecedensowy przypadek, kiedy został uszlachcony w Polsce Żyd, który nie porzucił wiary

mojżeszowej. Stało się to w czasie Hołdu Pruskiego, gdy na rycerza został pasowany, a następnie

nobilitowany Michał Ezofowicz, brat podskarbiego litewskiego. W Wielkim Księstwie Litewskim przyjął się

zwyczaj oparty prawdopodobnie na pochodzącym z Hiszpanii, nobilitowaniu neofitów, który z czasem

przeniesiono do Korony. Konstytucja z 1764r. uznała zwyczaj ten za prawomocny i obwarowała go

obowiązkiem nabycia przez nobilitowanego w nieodległym czasie dóbr ziemskich o określonej wartości z

zastrzeżeniem zachowania ich przez najbliższe 20 lat. Koniec wieku XVIII był czasem kulturowej i

cywilizacyjnej emancypacji myśli żydowskiej. Okres ten zapoczątkował, wyklęty przez rabinów, Mojżesz

Mendelsohn. Pod jego wpływem pojawiła się w krajach europejskich grupa wykształconych Żydów

"wyraźnie odcinających się od masy "fanatyków talmudycznych". Pragnęła ona zaprowadzić harmonię

między nimi a narodami wśród których żyli. Ich celem była zmiana kultury codziennego życia, a nie

reforma judaizmu. Starania ich przyczyniły się do powstania w Anglii, Francji, Austrii, na Węgrzech i w

Polsce wielu zreformowanych gmin żydowskich. Postępowa synagoga wprowadziła w tych krajach w

liturgii język krajowy, nabożeństwa z organami prowadzone przez wykształconych kaznodziejów.

Równolegle z reformą obyczajów judaizmu , rozwinął się ruch prawowiernych Żydów. Ze szczególna

zaciętością bronili tradycji hiszpańscy i niderlandzcy Żydzi żyjący w Polsce. Izrael zwany Besztem (1698 -

1759) stał się założycielem sekty chasydów. Od niego zaczęło się w Polsce panowanie cadyków oraz

"wojna domowa" między chasydami a stronnikami rabinów. Z początku XVIII wieku wśród Żydów w

Polsce doszło do rozłamu. W 1755r. pojawił się Jakub Lejbowicz z Karolówki na Podolu nazwany później

Frankiem, który założył wśród popierających go Żydów nową sektę "Frankistów". Frankiści zwalczali

judaizm rabiniczny z Talmudem, za co zostali obrzuceni klątwą przez rabinów. Prześladowani z tego

powodu przez swych współplemieńców znaleźli opiekę króla, duchowieństwa i szlachty. Wielu z nich w

Kamieńcu Podolskim, we Lwowie i w Warszawie przyjęło chrześcijaństwo. W 1759 r. Frank ochrzcił się

mając za ojca chrzestnego przyszłego króla Stanisława Poniatowskiego, a wraz z nim przeszło na nową

wiarę 1 000 frankistów, których ojcami chrzestnymi byli panowie polscy. W drugiej połowie XVIII wieku

przyjęło chrzest ok. 24 tys. frankistów. Z mocy uchwalonej konstytucji z roku 1764 i 1765 wielu

ochrzczonych frankistów i neofitów nabyło prawo do szlachectwa. Prawo to następnie sejmy w 1764r.

zmieniły i mocno ograniczyły. Zatwierdziły nobilitacje 48 neofitów i udzieliły królowi Stanisławowi

Augustowi pełnomocnictwa do nobilitacji jeszcze 10 neofitów w roku. Wśród nobilitowanych w 1764 r.

zabrakło zwolenników Franka. Byli oni wówczas jeszcze za mało spolszczeni, nie posiadali majątków

ziemskich ani koneksji rodzinnych, jak ich współplemieńcy na Litwie i nie piastowali urzędów. Dopiero

niektórzy z ich potomków zostali nobilitowani przez rząd Królestwa Polskiego najczęściej po uprzedniej

zmianie wyznania na kalwińskie lub augsbursko-ewangelickie. Obecnie trudno ustalić liczbę

nobilitowanych pochodzenia żydowskiego oraz ich herby. W ciągu 400-letniego trwania kresu nobilitacji

neofitów niewiele pozostało pewnych źródeł. Nie funkcjonował w Polsce urząd heroldii, który rejestrował

nobilitacje, dopiero od XVII wieku kościół katolicki w Polsce wprowadził obowiązek zapisu w księgach

ochrzczonych , których stan archiwalny obecnie nie jest pełny. Nobilitowani we wczesnych okresach

zmieniali swoje dotychczasowe nazwisko, co nie zawsze odnotowywały późniejsze herbarze . Jedynym

pewnym ale trudno dostępnym źródłem są zapisy zasady konstytucji sejmowych zawarte w Volumina

Legum. Herby rodzin pochodzenia żydowskiego charakteryzuje okres ich nadawania. Początkowo przy

nobilitacjach przez adopcję nadawano neofitom herby starych rodów szlacheckich, często herby ojców

chrzestnych adoptowanych. Herby pochodzące z późniejszych nobilitacji u schyłku Rzeczpospolitej były

odmianą herbów istniejących rodów i zatwierdzał je sejm. Cechowała je albo zmiana barwy tarczy

herbowej albo obecność na niej dodatkowych elementów godła, najczęściej w postaci gwiazdy

sześciopromiennej lub krzyża, które to symbole nawiązywały do pochodzenia nobilitowanego. Niekiedy

odmiana herbu dotyczyła tylko klejnotu. Herby nadawane nobilitowanym pochodzenia żydowskiego przez

zaborcze monarchie były herbami własnym, często o nazwie pochodzącej od nazwiska nobilitowanego. Są

one niekiedy pozbawione hełmu rycerskiego, na ogół zawsze posiadają w godle element gwiazdy

sześciopromiennej, co przedstawiają ilustracje od 1 do 7 wg J. Ostrowskiego - Księga herbowa rodów

polskich, Warszawa 1897r. Herby arystokracji żydowskiej lub neofickiej pochodzące z tego okresu

posiadają również w godle element gwiazdy. Poza korona rangową mają ponadto charakterystyczne dla

heraldyki cesarstwa austriackiego podwójne lub potrójne hełmy z klejnotami. Wyposażone są w różnego

rodzaju dostrojenia, jak trzymacze tarczy herbowej i dewizy rodowe, co przedstawiają ilustracje od 8 do

rogozinscy.pl

http://www.rogozinscy.pl

Kreator PDF

Utworzono 13 January, 2014, 16:19

12 wg. J. Ostrowskiego. Żydzi nosili zwyczajem biblijnym, jedynie imiona, bez nazwisk. Utrudniało to ich

ewidencję, dlatego tez w 1787 r. cesarz Austrii Józef II nakazał Żydom przyjęcie nazwiska. Nadano

wówczas wszystkim Żydom nazwiska, prawie wyłącznie niemieckie. W Polsce kształtowanie się nazwisk

szlachty neofickiej wiąże się z ich nobilitacją. Początkowo przy jej nadawaniu przez adopcje przyjęty do

rodu przyjmował nazwisko adoptującego , jak w przypadku Samuela Chrzanowskiego, obrońcy

Trembowli, nobilitowanego w 1676r. przez staropolską rodzinę szlachecką Chrzanowskich h. Poraj,

wzmiankowana już w 1552r. W późniejszym okresie u schyłku Rzeczpospolitej nobilitowani neofici

przyjmowali "nazwiska utworzone od ojcowskiego imienia, np. "Abraham" jak Abramowicz, Abramowski.

Często do tak utworzonego nazwiska przywiązany był przydomek Żyd, Żydek jeszcze długo po zmianie

wyznania lub otrzymanej nobilitacji, przekształcając się w nazwisko np. Żytkiecz h. Jastrzębie. Wśród

nazwisk szlachty neofickiej nobilitowanych w XVIII wieku są nazwiska utworzone od miesięcy lub dni

tygodnia dla upamiętnienia daty przyjętego chrztu jak Marczewski, Kwieciński, Majewski lub Niedzielski.

Wśród nobilitowanych z tego okresu spotkać można wiele nazwisk zaczynających się na "nowo"

wskazujących na neofitów, którzy przyjęli nową wiarę jak np. Nowakowski czy Nowicki. Podobnie

nazwisko Dobrowolski przypomina, że należy do neofity, który przyjął nową wiarę "z dobrej woli". Krzyż

w herbie w wielu wypadkach oznaczał, że symbol ten zawarty w godle nadano neoficie i od niego

utworzono nazwisko jego właściciela - Krzyżanowski, a nowonawróconego nazwano Nawrockim. W roku

1850 Rada Administracyjna w Królestwie zmieniła obowiązujący przepis umożliwiający neofitom zmianę

nazwiska i postanowiła, że Żydzi zmieniający wyznanie na chrześcijańskie nie mogą zmieniać

dotychczasowego nazwiska. Prezentujemy wykaz nazwisk szlachty polskiej pochodzenia żydowskiego i

ich herby za Ludwikiem Piotrowskim (Korwinem), opierać się na jego pracy pt. "Szlachta polska

pochodzenia żydowskiego" Kraków 1933, uzupełniony o źródła wymienione w załączonej bibliografii.

Podajemy również w ślad za wymienionymi źródłami wykaz nazwisk szlachty pochodzenia żydowskiego

bez podania herbu, których nie udało się autorowi ustalić i zwracamy się do Czytelników o pomoc w ich

odnalezieniu. Rodziny szlacheckie pochodzenia żydowskiego i ich herby.

Abramowicz h. Lubicz odm., Bartoszewicz h. Nowina Nowa, Bloch h. Ogończyk odm., Boessner h. włas.,

Brunstein - Brunicki h. włas., Ignacy tyt. Barona 1813 indygenat w 1847 w Austrii, Chrzanowski h. Poraj,

Dąbrowski h. włas., Dobrowolski h. Nowina, Dobrowolski h. Odyniec, Dobrowolski h. Pocisk, Dobrowolski

h. Nieczuja, Dobrzyński h. Kandor, Dziokowski h. Trąby, Epstein h. włas., Felczyński h. Nałęcz odm.

Fischel v. Powidzki h. Korab, Frejberg – Rosenfeld h. włas. Antoni, Edward, tyt. barona 1854,

rosyjski, Górski v. Gurski h. Łaska, Grabowski h. Dołęga odm, Hauke h. Bosak Henryk Maurycy,

indygenat w 1825 polski tyt. Hrabiego 1829 rosyjski, Jakubowski h. Kopacz odm., Jakupowski h.

Rokowiec, Jakubowski h. Topór odm., Jakubowski h. Okrza odm., Wincenty tyt. Barona 1808 austriacki,

Jarmund h. Kierdeja, Jasiński h. Złowowąż, Jeleński h. Korczak, Jeziorański herbu Jeziora, Józefowicz -

Hlebicki v. Ezofowicz Abraham, h. Leliwa odm., Ezofowicz v. Józefowicz Michel h. Leliwa, Kazimirski h.

Łaska, Konderski h. włas., Koźliński h. Bodziec, Krasnowojski h. Wdzięczność, Kronenberg h. Strugi,

Leopold tyt. Barona 1897 rosyjski, Krysiński h. Leliwa, Krzyżanowski h. Dąb, Krzyżanowski h. Krucynia,

Krzyżanowski h. Jasna Góra, Laski h. Włas., Lesser h. włas. Zygmunt tyt. Hrabiego 1871 papieski,

Stanisław tyt. Barona 1876 saskomiejningeński, Lipiński h. Strzala, Lipski h. Kościesza-Kuszaba, Lipski h.

Kuszaba, Łabędzki v. Łabęcki h. Łabędziogród, Łyżyński - Abramowicz h. Lubicz odm., Majewski h. Dziób,

Michałowski h. Orłowski, Narębski h. Dołęga odm., Niedzielski h. Szeliga odm., Niemira h. Mięszaniec,

Nizielski h. Szeliga, Nowakowski h. Trzy Księżyce, Orłowski h. włas., Osiecimski h. Lubicz odm., Oszejko

h. Merany, Pawłowicz h. Rogala, Pełka h. Mięszaniec, Piotrowski h. Tęczyc, Porębski v. Porembski, h.

Kornic odm., Poznański h. Boża Wola odm., Przewłocki h. Przestrzał, Schabicki h. Jastrzębiec odm.,

Simolin - Bathory h. włas. Karol Gustaw Aleksander oraz Jan Maciej indygenat 1768 polski, tyt. Barona

polskiego w 1776, Stuliński h. Wdzięczność, Światecki h. Nowina Nowa odm., Świątowski h. Nowina

Nowa, Roza-Szarski h. włas. - Marcin Szrski adoptowany przez barona Roze w 1918, potwierdzony przez

cesarza Franciszka Józefa II, Techlowicz v. Techlewicz h. Jastrzębiec odm., Techlowski h. Jastrzębiec,

Trojanowski h. Łaska, Urbanowski h. Prus, II odm., Wolańki h. Nałęcz odm., Wolff h. Postęp, Wolski h.

Niedźwiedź Biały, Wołowski h. Bawół, Wołowski h. Na Kaskach, Zawojski h. Jastrzębiec, Zbitniewski h.

Niedźwiedź Czarny. Rodziny szlacheckie pochodzenia żydowskiego, których herby nie są znane.

Abramowicz, Adamoski, Baczewski ze Lwowa, Bergin, Bielski, Biliński, Brzeziński, Ciechanowski, Dessaw

v. Dessau, Dobrowolski z Oszmian, Dobrowolski w Filundach, Dobrowolski na Litwie, Frenk, Janowski,

Krzyżanowski, Kwieciński, Lutyński, Majewski, Mańkowski, Matuszewski, Niewiarowski, Nizielski,

Nowakowski, Nowicki, Pawłowicz, Pawlowski, Podoski, Poziomkowski, Rosenthal - Haskiel z Warszawy,

Rudnicki, Szpaczkiewicz, Sobotnicki, Szymanowski, Wierzchowski, Zilkiewicz. Słowniczek

podstawowych terminów Żydzi - członkowie wywodzącej się ze starożytnej Judei a następnie

rozproszonej po całym świecie grupy etniczno-kulturowej, historycznie ukształtowanej na gruncie

wspólnoty religijnej, tradycji i obyczajów, również nazwa wyznawców judaizmu. Kahał - zarząd gminy

żydowskiej, jako autonomiczna organizacja ukształtowała się w XIV w. Tora - nauka, pouczenie, prawo,

pięć pierwszych ksiąg Starego Testamentu. Pięcioksiąg, także zwój z tekstem Pięcioksięgu: prawo

religijne i społeczne judaizmu obejmującego prawo pisane zawarte w Biblii i prawo ustne zawarte w

rogozinscy.pl

http://www.rogozinscy.pl

Kreator PDF

Utworzono 13 January, 2014, 16:19

Misznie i Talmudzie. Talmud - zbór tradycyjnych praw judaizmu uzupełniający Stary Testament,

składający się z Miszny i Gemory, spisane ustne nauki rabinów ( III - VI w.). Synagoga - zebranie,

zgromadzenie, dom modlitwy Żydów, bożnica. Asymilacja - przyswajanie i poszerzenie posiadanego

doświadczenia i wiedzy o nowe treści, również przyjmowanie od innych członków danej grupy społecznej

innych sposobów zachowań i nabywanie nowych psychicznych właściwości. Neofita - osoba świeżo

nawrócona na chrześcijaństwo, potocznie nowy wyznawca jakiejś doktryny, idei. Rabin - przełożony

żydowskiej gminy wyznaniowej, znawca żydowskiego prawa religijnego. Chasyd - człowiek pobożny

wierny doktrynie religijnej judaizmu, chasydyzm - ruch religijno-mistyczny przeciwstawiający się

racjonalizmowi w XVIII w. Cadyk - przywódca religijny żydowskiej sekty chasydów, uważany często za

cudotwórcę i otaczany czcią.

rogozinscy.pl

http://www.rogozinscy.pl

Kreator PDF

Utworzono 13 January, 2014, 16:19