MAX DVORAK

(1874 – 1921)

●

drugi po Rieglu przedstawiciel szkoły wiedeńskiej, związany z Uniwersytetem
Wiedeńskim, jego spadkobierca

●

nauczyciel Detloffa (sztuka Wita Stwosza)

●

publikacje książkowe:

○

1901

Iluminatorzy Jana ze Środy (o malarstwie miniaturowym)

○

1904

Zagadka sztuki braci van Eycków (Das Rätsel der Kunst der Brüder

van Eyck)

○

1918

Idealismus und Naturalismus in der gothischen Skulptur und Malerei

○

sztuka wczesnochrześcijańska, katakumbowa

○

El Greco

○

1924 (pośmiertnie) Historia sztuki jako historia ducha (Kunstgeschichte als
Geistesgeschichte)

●

1927, 1929

ukazują się kolejno dwa tomy Historii sztuki jako historii ducha

●

Lech Kalinowski podjął się opracowania Dvoraka dwie książki

○

podział na wczesnego i późnego Dvoraka

●

logiczne konsekwencje w myśleniu Dvoraka

●

analiza dzieła pod kątem jego wpisania w ciągłość

●

akcent na związek między formami sztuki a aktualnym światopoglądem danej epoki

historia sztuki jako historia ducha

●

problematyka ciągłości tradycji artystycznych

●

nurt naturalistyczny a nurt idealistyczny; nurt materialistyczny a nurt spirytualistyczny

●

opozycje pojęciowe

●

problematyzował mimetyczną funkcję sztuki

●

projekcja światopoglądu w wizji natury

●

esencja istnieje ponad tym, co zmysłowo osiągalne, dotykalne, namacalne

●

mimesis wchodzi w dialektyczne relacje z kierunkiem przeciwnym – spirytualizmem

●

formy opisują pewien model widzenia świata, tendencje postrzegania świata, które
odzwierciedlają się w filozofii i sztuce

●

historia estetyki, pojęcie piękna

●

różne formy idealizmu i naturalizmu

●

dwa zasadnicze kierunki widzenia

●

dwa opozycyjne, antytetyczne pierwiastki w sztuce – ścierają się

●

opozycje: powierzchnie zjawisk lub ich istota

●

z tej dialektyki wynika rozwój sztuki

●

Heglowska opozycja ducha i materii

●

Antyk: obserwacja natury zmierza w kierunku uogólnienia piękna, synteza piękna
rozproszonego w naturze, naturalizm idealizowany w postaci typu idealnego ciała
człowieka, kanony i ideał piękna (nawiązanie do myśli J.J. Winckelmanna)

●

Sztuka wczesnochrześcijańska:

○

zjawiska nie biorą się z nikąd może zmieniać się tematyka przedstawień w
sztuce, ale ciągłość plastycznych wyobrażeń zostaje zachowana

○

kategorie myślenia wypracowane w antyku

○

Platon

dwoistość świata; filozofia Platona obecna we wczesnym

chrześcijaństwie jako dziedzictwo myśli starożytnej

○

ciągłość zachodząca między filozofią starożytna a chrześcijańską

○

Dvorak przesunął datowanie malarstwa katakumbowego w Rzymie z
domniemanego I w n.e. na III wiek

○

początkowo forma oddaje haptyczność rzeczy, później wrażenie naturalizmu
słabnie – w późnym malarstwie rzymskim forma staje się bardziej ulotna,
impresjonistyczna

○

forma płaszczyznowa, idealna przestrzeń

○

musi istnieć paralelność między myślą a sztuką

○

wyraz antynomii ciała i ducha w malarstwie katakumbowym musiał mieć
swoje podłoże w filozofii, co wytworzyło się dopiero w wieku III

○

zainteresowanie sztuką podziemną wczesnego chrześcijaństwa

●

Dvorak odchodzi od myśli o jednorodności stylu w ramach jednej epoki

●

współistnieją różne style w ramach jednej epoki

●

pogańskie, naturalistyczne formy sztuki wczesnochrześcijańskiej

●

reakcja antyczna w IV w.

●

później powstaje język bardziej dematerializujący, a więc bardziej spirytualistyczny,
co swoje apogeum osiąga w sztuce raweńskiej VI w. (mozaiki)

●

podobne chwyty formalne kierujące uwagę w stronę duchowości

●

płaszczyznowość

●

sfera przestrzeni idealnej, niedookreślonej

●

wysmuklenie figur – sugestia duchowości

●

sztuka zawsze jest wyrazem woli twórczej, która wynika ze światopoglądu

●

nie istnieją okresy upadki sztuki

●

apologia średniowiecza: sztukę trzeba pojmować jako przejaw kultury i filozofii
świata epoki

●

chrześcijański spirytualizm

●

w miarę jak chrześcijaństwo się umacnia, tworzy się wizja natury i integracja materii i
ducha

●

sztuka operuje znakami (zmysłowymi, poznawalnymi, namacalnymi)
symbolizującymi to, co duchowe

●

postacie nie mają skupiać uwagi na sobie, lecz odwoływać do tego, co symbolizują

●

ich zadaniem jest ilustrowanie treści duchowej

●

gotyk

przejście od naturalizmu przeciwstawionemu duchowości do nowego

naturalizmu

●

klasyczny styl antyczny jest naturalistyczny – jasny podział na elementy dźwigające i
dźwigane, sposób oddania realnych stosunków materialnych

●

gotyk

uwznioślenie materii, zwycięstwo duchowości, negacja siły ciążenia,

idealizm w stosunku do materii, jaką jest kamień

●

rzeźba gotycka

●

język duchowy – strzelistość form artystycznych

●

z czasem następuje naturalizacja

○

figury zaczynają w coraz większym stopniu skupiać uwagę na sobie, zamiast
odwoływać do wartości duchowych, wyższych

●

wczesnochrześcijańska filozofia: antyteza między materią a ideą

●

późniejsza filozofia: próba integracji ciała i ducha, harmonii – filozofia św. Tomasza z
Akwinu

●

piękno cielesne miało być wyrazem piękna duchowego

●

u progu renesansu:

●

obszar włoski:

○

wyodrębnienie tradycji niderlandzkich i włoskich

○

czysto artystyczne piękno

○

piękno jako autonomiczny obraz

○

od Giotta szuka się pięknej formy

●

obszar niderlandzki (północny)

○

styl Jana van Eycka – czysty naturalizm – produkt obserwacji

○

ugruntowanie w gotyku

○

wyłączny pierwiastek naturalizmu w sztuce

○

zmysłowość, empiryczność

○

pogodzenie ducha i natury

○

chwała Boża objawia się we wszystkim (Deus absconditus)

○

ciągłość między gotykiem a van Eyckiem

●

manieryzm:

○

podobnie jak w przypadku średniowiecza, Dvorak rozważą manieryzm jako
wyraz koncepcji świata

○

autonomiczna wartość epoki

○

późna twórczość Michała Anioła i El Greco

○

epoka rozumiana przez pryzmat zwrotu w sztuce ku idealizmowi (przełom
religijny, reformacje

niepokój duchowy)

○

tendencje mistyczne – antidotum na zeświecczenie religii

○

wizyjność

○

forma w manieryzmie przybiera charakter wizyjny

●

bardziej szczegółowe analizy sztuki Dvorak doprowadził tylko do baroku

●

impresjonizm pojmował jako doprowadzony do ostatecznego punktu naturalizm

●

rozumienie przeszłości na podstawie myślenia o sztuce współczesnej:

○

w sztuce współczesnej Dvorakowi można dostrzec tendencje idealistyczne –
ekspresjonizm, postimpresjonizm, symbolizm, abstrakcjonizm stanowią
tendencje odwrotu od impresjonizmu i naturalizmu, rekonstrukcja tradycji
spirytualistycznej (zapoczątkowanej od malarstwa katakumbowego)

○

1912 – O duchowości w sztuce – traktat V. Kandinskiego

●

wcześniej myślano o różnych formach przedstawiania rzeczywistości – Dvorak
wskazywał na różnice w widzeniu człowieka i świata

●

Dvorak nawiązywał do Riegla

●

szukał bezpośredniego wyrażenia pomiędzy ideą (filozofią) a sztuką

●

wola kształtowania formy (Kunstwolle) związana była z wizją świata wyrażonego w
konkretnych pismach filozoficznych

●

inna wersja historii sztuki bez nazwisk (historia sztuki bez dzieł sztuki)

●

Dvorak usunął z pola widzenia autora-jednostkę indywidualną, ukazując proces
tworzenia sztuki przez bezpośredni pryzmat filozofii

●

paralelność między Dvorakiem a Panofskym

○

korespondencja między sferą plastyczną a ideą – myśl Dvoraka skupiająca się
na formie

○

zespół motywów widziany przez pryzmat filozofii – myśl Erwina Panfoskyego
skupiająca się na motywach

MAX DVORAK

(1874 – 1921)

1.

Przedstaw kluczowe kategorie porządkujące koncepcję historii sztuki
w ujęciu Maxa Dvoraka.

■

Zeitgeist

■

Kunstgeschichte als Geistesgeschichte

■

światopoglądowy rdzeń epoki emanujący na wytwory kulturowe

■

forma zależna od światopoglądu, postawy człowieka i jego widzenia w świecie

■

negacja linearnego postępu znaczonego coraz doskonalszym oddaniem natury

■

ciąg antyczny i ciąg chrześcijański

■

kryzysy w manieryzmie i ekspresjonizmie

■

kategorie naturalizmu, idealizmu, materializmu i spirytualizmu

■

dialektyczny dyskurs fundujący rozwój

2.

Omów pojęcie naturalizmu i idealizmu, materializmu i spirytualizmu
w ujęciu dziejów sztuki zaproponowanym przez Maxa Dvoraka.

■

Idealizm i naturalizm w rzeźbie i malarstwie gotyckim

■

dwa bieguny przedstawienia artystycznego: naturalizm i idealizm

■

Dvorak zgodnie ze swoją koncepcją duchowego rozwoju sztuki, ustanawia
podstawowe antytetyczne opozycje binarne związane z postawą człowieka
wobec natury i przedstawianiem naturalistycznym lub idealistycznym

■

u Riegla funkcjonowała na podobnej zasadzie Heglowskiej
reminiscencji myślenia opozycja haptyczność-optyczność

■

dzieło sztuki zawsze balansuje między dwoma biegunami: naturalizmem i
idealizmem

■

różne epoki nasycały sztukę bądź jednym, bądź drugim składnikiem

■

ujęcie dzieła w takiej a nie innej formie warunkowane było podłożem
filozoficznym

■

antyteza bardziej materialnego, dotykowego, zmysłowego podejścia do świata
lub doszukiwania się wartości duchowych, widzenia materii w połączeniu z
duchem

■

w jednym dziele zachodził dyskurs naturalizmu i idealizmu, zmieniały się
proporcje ujęcia

■

każda sztuka (przynajmniej dawna) ma poniekąd funkcję przedstawieniową –
naturalizm musiał więc być obecny w dziele

■

w różnych epokach, w zależności od rozwoju filozofii w różnym stopniu
napełniano natomiast sztukę pierwiastkiem duchowym

■

spirytualizm jako jakość, którą nasączona była dopiero sztuka chrześcijańska

■

sztuka wczesnochrześcijańska – naturalistyczna

■

idealistyczne podstawy, nowy naturalizm średniowieczny

■

średniowiecze idealistyczno-spirytualistyczne

■

natura w średniowieczu: ujęcie człowieka jako duchowej osobowości (św.
Augustyn; in interiore homine habitat veritas; wyższa idea człowieczeństwa

■

renesansowy nurt naśladowania natury

■

gotyk

przejście od naturalizmu przeciwstawionemu duchowości do nowego

naturalizmu; ujęcie integrujące materię i ducha w gotyku

■

gotyk

uwznioślenie materii, zwycięstwo duchowości, negacja siły ciążenia,

idealizm w stosunku do materii, jaką jest kamień

■

język duchowy – strzelistość form artystycznych

■

z czasem następuje naturalizacja

■

figury zaczynają w coraz większym stopniu skupiać uwagę na sobie, zamiast
odwoływać do wartości duchowych, wyższych

■

renesans: we Włoszech idealizm, na północy naturalizm gotycki (van
Eyckowie) – forma nośnikiem ducha, Deus absconditus

■

manieryzm – autonomiczna epoka, kryzys porenesansowy, idealizm,
mistyczna wizja w odpowiedzi na zeświecczenie religii

■

impresjonizm – naturalizm

■

ekspresjonizm – zwrot ku idealizmowi

3.

Omów koncepcję historii sztuki jako historii idei w ujęciu Maxa
Dvoraka.

Działalność naukowa Maxa Dvoraka podzielić można na dwa okresy, których wewnętrzną
cezurą jest sformułowanie koncepcji historii sztuki jako historii idei. Pierwszy trwał do
początku I wojny światowej i przypadają na niego dwa najważniejsze dzieła z początku XX
w. Iluminatorzy Jana ze Środy oraz Zagadka sztuki braci van Eycków (Das Rätsel der Kunst
der Brüder van Eyck). Kontynuował on w tej fazie badań analizę stylistyczną, której
prekursorem był Riegl, ujmował sztukę w kategoriach formalno-genetycznych. Sprzeciwial
się metodzie biograficznej i skłaniał się ku nowoczesnemu nurtowi metodologicznemu szkoły
wiedeńskiej, który a w analizie formalno-stylistycznej widział podstawowe narzędzie
badawcze historyka sztuki. Głównym pojęciem metodologicznych młodego Dvoraka był
historyczny rozwój dostrzegający istnienie wewnętrznych związków między następującymi
po sobie w czasie zjawiskami stylowymi o pokrewnych cechach. Początkowo Dvorak był
zwolennikiem tezy o stałym postępie sposobu doskonalenia naturalistycznego przedstawienia
natury, ponieważ takie cele w ramach idealistycznego spirytualizmu stawiała sobie sztuka
średniowieczna. W pierwszym etapie działalności Dvoraka można mówić o Kunstgeschichte
ohne Kunstwerke, czyli historii sztuki bez dzieł sztuki, co miało oznaczać ujęcie dziejów
sztuki jako rozwoju formalnych problemów obrazowania.
Od roku 1915 zainteresowania Dvoraka zaczęły podążać w kierunku historii idei.
Podstawowym założeniem koncepcji dziejów sztuki, jaką przejął jeszcze od Riegla i
Wickhoffa, było przeświadczenie o ciągłości rozwoju bez możliwości dopuszczenia do
mówienia o okresach upadku sztuki. Przejął również od Riegla koncepcję woli twórczej.
Początkowo, podobnie jak Karl Schnaase, Dvorak pojmował historię sztuki i historię innych
dziedzin kultury paralelnie i zewnętrznie. W końcu jednak stworzył jednolity, organiczny i
wewnętrznie scalony obraz zależności i powiązań, który wynikał z przeświadczenia o
jednolitości życia duchowego epoki. Sztuka miała być natomiast pierwszoplanowym
środkiem wyrazu tego życia duchowego i jego wyjaśniania. W wyjaśnianiu dziejów sztuki
Dvorak posługiwał się pojęciem Zeitgeista, ducha czasu, który miałby być podstawą
wszelkich dziedzin myśli i twórczości człowieka danej epoki. W poezji, religii czy sztuce
człowiek tej samej epoki nie mógł odczuwać lub wyrażać czegoś innego. Kulturę danej epoki
zawsze spajał duch czasu. Między poszczególnymi dziedzinami życia duchowego nie
zachodzi związek zależności lecz pokrewieństwo, ponieważ wyrastają z tej samej postawy
filozoficznej. Sztuka nie jest jednak determinowana sensu stricto przez inne dziedziny,
pozostaje wciąż fenomenem formalnym, posiadającym indywidualny cel i sens. Rozwój
sztuki nie jest już jednak w ujęciu Dvoraka jednokierunkowy i linearny, tak jak zmiany
stylów i postaw światopoglądowych w toku historii nie przyjmują określonego całokształtu
jednolitego. W historii następują zwroty, skrzyżowania i więzi z innymi dziedzinami, co nie

pozwala wyodrębnić zbyt naiwnie konsekwentnej linii postępowej. Dvorak mówił zatem o
przerywanych genetycznych ciągach, podobnie jak ujmie to później George Kubleer.
Dvorak, jak pisze Kalinowski, czuł się w moralnym obowiązku dowartościować sztukę
średniowieczną i włączyć ją w problem rozwoju sztuki po zasługach, jakie w kierunku
zarzucenia dogmatyzmu estetycznego poczynił Riegl.
Skoro wola kształtowania (Kunstwolle) doskonale wyrażała postawę człowieka wobec świata,
nie można było mówić o upadkach sztuki. Dvorak często szukał wizji świata wyrażonej w
konkretnych pismach filozoficznych.
Studia nad sztuką starochrześcijańską doprowadziły Dvoraka do przekonania, że w rozwoju
sztuki zachodnioeuropejskiej nie należy mówić o jednej nieprzerwanej linii rozwojowej od
starożytności przez średniowiecze po renesans, ale o dwóch wielkich ciągach: antycznym i
chrześcijańskim. Sztuka chrześcijańska miała zapoczątkować całkiem nowe kategorie
spirytualizmu i być doskonalsza w hierarchii wartości duchowych.

4.

Wyjaśnij pojęcie „ducha czasu” w ujęciu Max Dvoraka.

Zeitgeist

■

po 1915 roku drugi etap twórczości naukowej Dvoraka

■

dziedzictwo Hegla

■

historia sztuki jako historia idei

■

wspólny rdzeń światopoglądowy

■

ten sam typ odczuwania świata w poezji, religii, sztuce danej epoki

■

pokrewieństwo duchowe różnych dziedzin sztuki

■

rozwiniecie Kunstwolle – światopogląd i postawa życiowa podpowiadają artyście taki
a nie inny kształt

■

inna wersja historii sztuki bez nazwisk

■

fenomen dzieła sztuki w ujęciu formalnym

■

sztuka mówi o duchu czasu

■

dialektyczny ruch

■

opozycje idealizmu i naturalizmu, materializmu i spirytualizmu