Jak patrzeć na dzieło architektury?

Szczególne miejsce architektury wśród sztuk pięknych:

Próby zdefiniowania architektury:

Architektura to sposób zagospodarowania przestrzeni bryłami.
Budynek pojmowany jest jako bryła „tnąca” otwartą przestrzeń
wokół siebie i zarazem zamykająca przestrzeń wewnątrz.

Opis bryły architektonicznej:

1

użyteczność

estetyka

 Spotykamy się z nią

na co dzień,

 Często nie zwracamy

uwagi na jej artystyczny
wyraz,

 Żyjemy wśród jej

przejawów,

 PROBLEM: przeżyć

estetycznych
wywoływanych przez
bryłę architektoniczną.

(Na ile jesteśmy czuli na
pejzaż architektoniczny)

subiektywny,
emocjonalny,
literacki –
- nie wymaga
umocowania
terminologicznego

obiektywny,
naukowy,
fachowy –
- wymaga
stosowania
terminologii

Układ opisu:

1. plan budowli,
2. opis konstrukcji,
3. wygląd ścian

zewnętrznych,

4. wygląd pomieszczeń,
5. dekoracje.

Kolejność:

- od dołu (parteru)
ku górze.

Inny będzie opis
historyka sztuki, inny
literata.

Istotne: przestrzeń,
wpasowanie budynku w
pejzaż!

Podstawa architektury:

Podstawowe składniki konstrukcji:

Konstrukcja

Dekoracja

konstrukcja

dekoracja

 Określa

parametry
użytkowe
budowli,

 Określa cechy

estetyczne,

 Jest

wykładnikiem
filozofii i
estetyki epoki

 Ornamentyka
 Tylko rola

zdobnicza,

 Zmieniająca

się wraz z
kolejnymi
epokami,
trendami
estetycznymi.

Wyróżnić je możemy
niezależnie od czasu czy
kultury, w jakiej powstałą
budowla.

mury

podpory,

elementy

dźwigające:

zamknięcia

budynków,

przekrycia

przestrzeni:



drewniane

stemple w
podziemnym
chodniku,



kolumny:

egipskie,
greckie,
romańskie,



filary w

katedrze
gotyckiej,



stalowe lub

żelbetonowe
słupy.

 sklepienie,
 strop,
 kopuła

Architektura, jak każda gałąź sztuki,
zmienia się, przekształcając swe
formy zgodnie z rytmem dziejów.

Architekturę najczęściej
klasyfikujemy ze względu na typ
konstrukcji oraz styl ornamentyki.

Prześledzimy teraz kilka
przykładów:

Jest w dziełach sztuki coś, co sprawia, że nie
starzeją się one tak, jak przedmioty, których
sens wyczerpuje się w ich funkcji użytkowej.
Choć dom nowoczesny jest na pewno
doskonalszy technicznie i wygodniejszy od
dawnych budynków, choć może być także
piękny, trudno powiedzieć, czy jest ona
ładniejszy od dzieł starej architektury. W
dziedzinie wartości artystycznej nie istnieje
postęp, taki jak w dziedzinie techniki czy
nauki. Dzieła dzisiejsze i dzieła sprzed
dwóch czy trzech tysięcy lat w wymiarach
estetycznych mogą być sobie równe.

Jan Białostocki

2

Początki architektury

Historia architektury kamiennej rozpoczyna się
w Europie w III tysiącleciu p.n.e., wraz z
pojawieniem się dolmenów.

3

Architektura w służbie religii
– Świątynia Horusa w Edfu

Opis dzieła

element opisu
dzieła

Świątynia Horusa w Edfu

kultura, w jakiej
powstało

starożytny Egipt, III i II tys. p.n.e.

miejsce

Edfu w dolinie Nilu

materiał

gliniane cegły, kamień

znaczenia symboliczne

usytuowanie

•

na osi wschód – zachód,

•

zgodnie z biegiem słońca.

ogólna forma –
widziana z
oddalenia

forma fali – uosabia płynny stan świata przed aktem
stworzenia

plan świątyni

odzwierciedla egipską interpretację świata, w którym
panuje idealny porządek

wysokość

najwyższy poziom symbolizował stabilność
wyłaniającego się z wody świata

Czym operuje architektura?

Jakie cechy może mieć dzieło
architektoniczne?

Zbieramy słownictwo związane z
dziełem architektonicznym.

Poprzez dzieło architektoniczne
człowiek dokonuje oswojenia
przestrzeni.

Początki rozwoju architektury
związane są z budowaniem schronień
oraz świątyń – miejsc sakralnych,
które stanowiły centrum okolicy. Cały
kraj znajdował się pod ich opieką.

4

wieże

•

wieże – pylony (36 m wys.), tworzyły
bramę,

•

symbole Izydy i Neftydy, bogiń, które
wznosiły tarczę słońca ku niebu,

•

na szczycie, na tarasie odbywały się
uroczystości religijne poświęcone
kultowi słońca.

brama -
portal

•

brama strzegąca wejścia do świętego
miejsca,

•

symbol przejścia między światem
zwykłym a sferą sakralną.

części budynku

dziedziniec

•

otoczony kolumnowymi portykami,

•

portyk – frontowa część budowli przed
głównym wejściem, z rzędem kolumn,
niekiedy osobny budynek.

sala
hypostylowa

•

wielka sala kolumnowa,

•

kamienna, spękana podłoga
symbolizowała powierzchnię ziemi

•

także symbolika niebios z gwiazdami,

•

wielkie święte ptaki symbolizujące akt
wznoszenia się ku niebu,

•

kwiaty lotosu na kapitelach
najwyższych kolumn miały rozwarte
kielich, na najniższych – zamknięte –
symbolika życiodajnego słońca,

•

sala symbolizowała świat wegetacji,
który czerpie biologiczną siłę z płodnej
ziemi i życiodajnych promieni
słonecznych.

sala ofiar

•

rzeźby przedstawiające ofiarowywanie
darów (kwiatów, owoców) dla potrzeb
kultu.

sala na
barkę i
sanktuarium

•

tu podobizna boga,

•

miejsce ciemności – pozwala słońcu
wypocząć podczas nocy.

5

Sala na barkę i sanktuarium

wnioski

•

każdy element architektoniczny ma znaczenie
symboliczne,

•

budowle sakralne odzwierciedlają rysy duchowości
danej religii,

•

ujawnia się to w ich planie i strukturze.

6

Sztuka klasyczna

Rozpoczęcie w 447 roku p.n.e. budowy

Partenonu oznaczało wejście architektury
greckiej w szczytową fazę budownictwa
klasycznego, a dzięki

oryginalnemu

połączeniu elementów porządku doryckiego z
jońskim Partenon stał się w drugiej połowie V
wieku p.n.e. świątynią powszechnie
naśladowaną przez ówczesnych architektów.

W VI wieku p.n.e. pojawiły się dwa wielkie

porządki

architektoniczne

-

dorycki.

rozprzestrzeniający się przede wszystkim na
kontynencie greckim, który został podbity przez
Dorów w XI wieku p.n.e. oraz joński, rozwijany w
Jonii na greckich wyspach Morza Egejskiego i na
wybrzeżach Azji Mniejszej.

Porządek dorycki ma wybitnie konstrukcyjny

charakter, bowiem budowniczowie koncentrowali się
przede wszystkim na strukturze architektonicznej
świątyni, nie przywiązując zbyt dużej wagi do
elementów rzeźbiarskich, dekoracyjnych i
ornamentalnych. Dekoracja zewnętrzna świątyni
doryckiej składała się przede wszystkim z
wyciosanych w kamieniu elementów funkcjonalnych
dawnej budowli drewnianej.

Porządek joński cechuje natomiast mniejsza

masywność i bardziej rozbudowana dekoracja.

W Azji Mniejszej wznoszono ogromne świątynie,

natomiast na greckich wyspach były one o wiele
skromniejsze.

P

artenon w Atenach

(V w. P.n.e.)

7

Nowe techniczne możliwości pojawiające się w
II wieku p.n.e. w rzymskiej architekturze
znalazły również zastosowanie w budownictwie
sakralnym. Wznoszono bowiem wówczas
świątynie na planie koła, nakrywane kopułą,
wśród których najznakomitszą realizacją był
zaczęty przez cesarza Hadriana Panteon.

Panteon był świątynią poświęconą

wszystkim bogom. Pierwotnie budowlę o tej
nazwie, zniszczoną później przez pożar,
ufundował Marek Agrypa (27-25). Na tym
samym miejscu cesarz Hadrian polecił
wznieść nową budowlę.

Panteon w Rzymie (118-128)

8

Gotyk

Katedra gotycka jest budowlą całkowicie

odrębną, stanowi osobną kategorię kościoła.
Jest to zupełnie oryginalne rozwiązanie,
połączenie założeń stylu romańskiego z
zasadami rewolucyjnie nowymi.

Chartres (1194

-

1250)

Amiens

Pa

ryż

9

kompozycja, elementy konstrukcyjne katedry gotyckiej

plan krzyża

- jest znakiem boskiej harmonii

wszechświata

budowla ogromna,
katedra góruje nad
miastem

- żarliwość religijna,
- pragnienie wzniesienia się ku Bogu

przewaga kierunków
pionowych,
wertykalizm

- bryła jest odmaterializowana, lekka,
- wrażenie ogromu, strzelistości
- wzrok kierowany jest ku górze, ku Bogu

ogromne

okna

wypełnione
witrażami

- przesączanie się różnobarwnego światła,
- wrażenie uduchowienia

sklepienie w formie
łuku ostrego

- wysokość

budowli

jest

„nieograniczona”, gdyż w jego
konstrukcji mniejsza jest siła rozporu na
boki

sklepienie krzyżowo-
żebrowe

- sklepienie lekkie, nie wymagało udziału

ścian w podpieraniu budowli,

- dzięki temu okna mogły być ogromne

filary podtrzymujące
sklepienie

- było ich 12
- symboliczna liczba wskazująca na 12

apostołów

wieże sił i łuki
przyporowe
przerzucone ponad
dachami

naw

bocznych

- odbierały ciężar z filarów i przenosiły go

na wieże,

- możliwość silnego przeprucia murów

Katedra gotycka jest wielkim, niczym nie osłoniętym szkieletem.

10

Katedra jako biblia pauperum.

element

znaczenie

strzelistość, wertykalizm

bliskość Boga, kieruje wzrok ku Niebu, ku
wyższym wartościom

12 filarów

12 apostołów

3 nawy

odzwierciedlenie Trójcy Świętej

światło

- wyraża łaskę Bożą, umykającą

słowom naturę Bożą,

- Jezus mówi: „Jam jest światłością

świata.” (J 8, 12)

symbolika światła – Słownik Symboli,
Słownik Mitów i Tradycji Kultury.

płaskorzeźby

przedstawiały sceny biblijne

Chartres

11

Analiza i interpretacja wiersza Różewicza

Tadeusz Różewicz

Gotyk 1954

Żebra umarłego Boga
sklepione
nad słowami
wierzących
ślepo

Bóg
jeż niebieski
nabity na tysiąc iglic wież
katedr banków
ocieka krwią
ludzi
nie własną

z worem złota u szyi
ciągną go
na swoje dno
skazani

-

znajdź w wierszu elementy konstrukcji katedry gotyckiej,

-

jak podmiot liryczny pojmuje Boga,

-

znajdź fragmenty mówiące o grzechu i zinterpretuj je,

-

podmiot liryczny mówi o ludziach : „skazani”. Jak rozumiesz to

określenie?

12

Analiza i interpretacja wiersza Przybosia

Julian Przyboś
NOTRE – DAME

Z miliona złożonych do modlitwy palców wzlatująca przestrzeń!

Lecz zdjęło mnie z iglicy jak z haka Wnętrze – przerażenie.

Wyszydzony i opluty śród poczwar rozdziawionych deszczem
wiem: Co znaczę ja żywy o krok od filarów!
Te mury z odrąbanych skał – jak łby ponade mnie
zmartwychwstają z sarkofagu.

Kto wstrząsnął tą ciemnością, nagiął –
i ogarnął?

Wiem. Obciążone Jezusami krzyże
trzeba wyostrzyć w piony budowniczych drabin
i swoją wolę, zrównaną z niezgłębionym lazurem,
swoją śmierć
z ostrołuku
trafić –
- tam na kluczu sklepienia
drga zamknięty pęd strzał –
- i trwać pod hurgotem głazów szybujących coraz wyżej i wyżej,
aż je, nieskończone, nagły zawrót
stoczy ze szczytu
w dwie wieże, urwane dna.
Kto pomyślał tę przepaść i odrzucił ją w górę!

-

znajdź elementy konstrukcji i zdobień katedry gotyckiej, o których jest mowa w

wierszu. Które są zewnętrzne, a które wewnętrzne? Które metafory określają konstrukcję, a
które jej oddziaływanie?,
-

określ sytuację liryczną, znajdź moment wejścia do świątyni,

-

określ osobę mówiącą: jakie uczucia wyraża, w jaki sposób je wyraża, jak określa

stan swej duszy?,
-

wskaż wersy oddające ducha epoki średniowiecza, jak nazwiesz te cechy epoki?,

-

na czym polega pokonanie natury przez budowniczych?,

-

jakie zadania stawia człowiekowi współczesnemu gotycka budowla?,

-

omów symbolikę otchłani w kontekście wertykalności katedry,

-

zwróć uwagę na korespondencję sztuk – wiersz odwołujący się do architektury.

13

Ćwiczenie

Zestaw ćwiczeniowy:

- fasada renesansowa,
- tekst źródłowy,
- nazwy elementów architektury barokowej,
- biały lub czarny kontur (format A-3), kleje, nożyczki.

(Zestaw przygotowany do pracy w grupie należy powielić tyle razy, ilu będzie uczestników

podzielonych na 3-osobowe zespoły - jeśli 30, należy przygotować 10 zestawów).

SEBASTIANO SERLIO „TRAKTAT O ARCHITEKTURZE”

Wielmożni czytelnicy, powiem wam co jest przyczyną, że w wielu

przypadkach pozwalam sobie na tak wielką dowolność. Powiadam, że

widząc iż większa część ludzi najczęściej pożąda rzeczy nowych, a głównie

dlatego, ze zdarzają się tacy, którzy w każdej, nawet małej budowli, jaką

zalecają do wykonania chcieliby mieć miejsce na umieszczenie napisów,

herbów i temu podobnych rzeczy, jak małe historie, w średnim lub niskim

reliefie, kiedy indziej jakąś starożytną głowę lub nowożytny portret i inne

podobne rzeczy. Dlatego popadłem w taką dowolność często przełamując

architraw, frez i część belkowania posługując się (w tym) jednak autorytetem

niektórych rzymskich zabytków. Czasem przełamywałem przyczółek, aby

umieścić obramowanie lub herb. Przewiązywałem wiele kolumn i pilastrów,

i zwieńczeń łamiąc czasem fryz i tryglify. Gdy się takie rzeczy usunie i

połączy belkowania, tam gdzie są przełamane i dokończy kolumny, które są

niedokończone, dzieła te staną się całkowite i odzyskają swą pierwotną

formę.

14

Architraw, nadsłupie, w architekturze klasycznej i do niej nawiązującej najniższy
i najważniejszy człon belkowania, w postaci belki spoczywającej na głowicach kolumn, filarów
czy pilastrów. Architraw podtrzymuje fryz i gzyms, razem z nimi tworząc belkowanie.
Występuje we wszystkich porządkach architektonicznych, ale w zależności od stylu ma
odmienne kształty.

Fryz

Gzyms, poziomy element architektoniczny, w formie pasa wysuniętego przed lico muru,
wykonywany z kamienia lub cegły, drewna, metalu, betonu. Chroni ściany przed ściekającą
wodą opadową. Gzymsy zewnętrzne to np. gzymsy wieńczące, międzypiętrowe, nadokienne.
Gzymsy wewnętrzne to np. kominkowe, piecowe podokienne.

15

Herb

Iglica, zwieńczenie wieży lub hełmu w formie
wysokiego, wysmukłego stożka lub ostrosłupa,
niekiedy także sam hełm o takim kształcie. Dla
architektury

gotyckiej

(gotyk)

charakterystyczne były iglice z cegły lub
kamienia, niekiedy o konstrukcji ażurowej, dla
architektury

baroku

- iglice z blachy

miedzianej na szczytach hełmów.

Kolumna, jedna z podstawowych i najstarszych podpór w architekturze,
podtrzymująca ciężar belkowania, stropu itp. Składa się z 3 części:
głowicy, trzonu i bazy. W przekroju jest kolista.
Stosowana w starożytności - Egipt, Persja, Grecja, w której proporcje
kolumny ściśle określano modułem w obrębie porządków
architektonicznych: np. w doryckim (bez bazy, o przysadzistych
proporcjach), jońskim (smukłe, żłobkowane). W Rzymie kolumny tzw.
toskańskie i kompozytowe. Kolumny romańskie (płaskorzeźbione
o polichromowanych trzonach), kolumny gotyckie (komponowane
w wiązki wokół filaru). Kolumny renesansowe, barokowe
i klasycystyczne jako punkt odniesienia miały starożytne kolumny
greckie.

Kolumnada, kilka lub kilkanaście rzędów kolumn
ustawionych

w regularnych

odstępach,

podtrzymujących belkowanie.

Koryncki porządek architektoniczny, jeden z trzech podstawowych
porządków w architekturze starożytnej Grecji. Ukształtował się
najpóźniej i różnił się od stylu jońskiego odmienną proporcją kolumny
(smuklejsza) i dekoracją głowicy. Głowica koryncka (wg tradycji jej
wynalazcą miał być rzeźbiarz Kallimachos - koniec V w. p.n.e.) składała
się z trzonu kalatosu ("koszyk") okolonego dwoma rzędami liści akantu.
O górną część kalatosu opierały się 4 woluty, na których spoczywał
abakus. Między dużymi wolutami znajdowały się mniejsze, a z nich
wyrastała palmeta.

16

Pilaster, płaskosłup, element architektoniczny w formie płaskiego
występu z lica ściany, posiadający głowicę i trzon, często także bazę
i cokół, spełniający funkcję dekoracyjną i konstrukcyjną (wzmocnienie
ściany). Trzon pilastra może być żłobkowany lub gładki.
Pilaster występował już w starożytności, gdzie odpowiadał kolumnom
określonego porządku architektonicznego. Występuje również
w architekturze nowożytnej jako element podziału pionowego
płaszczyzny ściany w układzie spiętrzonym (często podwójny) lub
w tzw. wielkim porządku architektonicznym. Często występuje jako
motyw dekoracyjny.
Obramienie, dekoracyjne ujęcie otworu (zwłaszcza
okiennego), wnęki, niszy, płyciny, tablicy itp.
wykonane w postaci listwy, pilastra itp., najczęściej
z tego samego materiału, co obramiony element.

Portal (z języka łacińskiego porta - "drzwi", "brama"),
dekoracyjne obramienie drzwi, ukształtowane z form
architektonicznych i rzeźbiarskich. W starożytnej Grecji
i Rzymie proste obramienie zwieńczone od góry
gzymsem stanowiło portal wokół drzwi z brązu.
W średniowieczu zaczęto budować bardzo okazałe
portale kościelne, zdobione archiwoltami, kolumienkami
i rzeźbionym tympanonem. Stosowano też portale
prostokątne

o obramieniach

z profilowanej,

glazurowanej cegły.
Portale renesansowe były wzorowane na formach
antycznych, w baroku zaczęto stosować portale
połączone z balkonem,

gzymsami

i zdwojonymi

kolumnami.

Przyczółek,
W architekturze klasycznej
i klasycystycznej
zwieńczenie, najczęściej
trójkątne, fasady budynku,
otworów drzwiowych, nisz,
okien, niekiedy zdobione
rzeźbą. Fronton.

Tympanon,
1) wewnętrzne pole trójkątnego przyczółka (frontonu), gładkie lub wypełnione rzeźbą

17

(kompozycja symetryczna), ograniczone od dołu belkowaniem, a z boków gzymsem.
Charakterystyczny element monumentalnej architektury starożytnej Grecji i Rzymu. Stosowany
też w sztuce nowożytnej.
2) w architekturze średniowiecznej półokrągłe lub ostrołukowe pole, umieszczone w górnej
części portalu ponad nadprożem, wypełnione zwykle dekoracją reliefową.

Waza

Woluta, esownica, ślimacznica; motyw
spiralnie zwiniętej linii, przypominający
kształtem muszlę ślimaka. Dwie woluty,
połączone lekko wygiętą linią, stanowią
zasadniczy element głowicy jońskiej.
Podwójna woluta może tworzyć
esownicę często spotykaną w polskich
attykach renesansowych. Woluty są
elementami późnorenesansowych
i barokowych fasad kościelnych.

18

Naprawdę i właściwie ozdobić

może budowlę [...] nie bogata kiesa,

lecz bogactwo wyobraźni.

L. Alberti

19