Projektanci czcionek w XV i XVI wieku

Przez tysiąclecia jedynym praktycznym narzędziem komunikacji intelektual-
nej w czasie i przestrzeni było pismo. Łatwość zapisania i odczytania, proste
sposoby powielania, powszechność użycia, czynią z niego rzecz zwykłą, ba-
nalną. Pismo, to fenomen cywilizacji, który dzisiaj stał się dla nas
powszedni.

W europejskim kręgu kulturowym do czasów renesansu pismo znajdowało

się na usługach wąskiej grupy. Dopiero wynalezienie drukarskiego sposobu
powielania tekstów rozszerzyło stopniowo grono użytkowników pisma.

Dużo uwagi poświęcano formie pisma. Litera jako podstawowy element

drukowanego słowa, była przedmiotem szczególnej uwagi funkcjonowała jako
znak graficzny, czyli nośnik informacji, a zarazem obiekt estetyczny.

Aby mówić o projektantach czcionek należy wyjaśnić co to jest czcionka

i krój pisma ale także kilka terminów dotyczących kształtów liter

Czcionka, produkowana w Europie od drugiej połowy XV wieku, ma postać

metalowego prostopadłościanu odlanego zwykle ze stopu drukarskiego
(ołów 67%, antymon 26%, cyna 7% w zależności od przeznaczenia proporcje
składników mogły być nieznacznie zmieniane).

Krój pisma to charakterystyczny obraz pisma drukarskiego o jednolitych

cechach graficznych, właściwościach optycznych, niezależnych od stopnia
i odmiany pisma. Każdy krój pisma posiada swoją nazwę (na przykład Arial,
Times New Roman), podlegającą zwykle wraz z samym krojem ochronie
prawnej.

Antykwa to krój pisma o osiach liter pionowych. Antykwą zwykło się rów-

nież nazywać skład pismem prostym w odróżnieniu od pisma pochyłego. Ten
krój pisma jest najczęściej stosowany w tekstach.

Kursywa to krój pisma pochyły, stanowiący opozycję do antykwy, w której

osie liter są pionowe.

Majuskuły to inaczej wersaliki, wielkie litery alfabetu, mieszczące się mię-

dzy górną a podstawową linią pisma. Stosowane są trzy określenia:



Majuskuła – używają projektanci krojów pisma oraz historycy



Wersalik – używają osoby pracujące z tekstem drukowanym, żargono-
we i niepoprawne zniekształcenie tego terminu to wersal



Duża (wielka) litera – używa się poprawnie w języku polskim do
wszystkich zastosowań

W języku powszechnym stosuje się jeszcze w kontekście pisania odręczne-

go termin litery drukowane, który to też oznacza majuskułę, dokładniej ma-
juskułę antykwy

Minuskuła to inaczej litera tekstowa. Mała litera alfabetu, jej górna i dolna

krawędź rysunku mieści się między podstawową, a średnią linią pisma, na-
tomiast jej wydłużenia między dolną i górną linią pisma.

Szeryfy to poprzeczne lub ukośne zakończenia kresek liter niektórych kro-

jów pism.

Kroje pism możemy podzielić na:

Kroje szeryfowe wykorzystujące szeryfy poprzeczne lub ukośne zakończe-

nia kresek liter. Szeryfy pomagają w przenoszeniu wzroku z litery na literę,
ułatwiają identyfikację, podobnie jak wyważone i eleganckie zróżnicowanie
najcieńszych i najgrubszych elementów liter.

Kroje bezszeryfowe, pozbawione szeryfów.
Pismo jednoelementowe – kroje pisma, w których znaki są zbudowane

z kresek tej samej grubości, inaczej pismo linearne.

Pismo dwuelementowe – kroje pisma, w których znaki są zbudowane z kre-

sek mogących się różnić grubością (wszystkie pionowe są innej grubości niż
poziome lub też gdy szerokość tych kresek zmienia się płynnie, dowolnie).
Słynniejsi projektanci:

Niccolo Niccoli (1364-1437), był humanistom, bibliofilem i kaligrafem.

Działał we Włoszech dokładnie w Florencji. Jego pasją było odkrywanie tek-
stów antycznych. Niccoli miał wpływ na ukształtowanie się Uniwersytetu Flo-
renckiego, założonego w 1321 roku. Wpływ Niccoliego we Florencji był tak
ogromny, że podczas pierwszych trzech dekad XV wieku przewodniczył inte-
lektualnemu życiu miasta niemal jako jego nieoficjalny minister kultury.
Najbardziej oryginalnym i trwałym śladem pozostawionym przez Niccoliego,
jest wyraźne i charakterystyczne pochyłe pismo, którym kopiował manu-
skrypty, a które stało się znane jako italika. Była ona łatwiejsza i szybsza
w wykonaniu. Litery były bardzo podobne, tyle że nie miały szeryfów wyko-
nywanych odrębnym ruchem ręki, a tylko delikatnie sie zawijały tam, gdzie
miały być szeryfy. Ponadto litery były nieco ciaśniejsze (czyli „o" było owalne,
a nie koliste). Niccoli nazwał to pismo „lettera antiqua corsiva".

Italika – potocznie używany synonim kursywy, czyli każdej pochyłej od-

miany pisma w postaci czcionki lub fontu. W profesjonalnej terminologii sło-
wo to jest stosowane dość rzadko.

Nazwę tą wprowadził i spopularyzował Aldus Manutius. Dziś pojęcie itali-

ków jest stosowane potocznie do wszystkich pochyłych antykw ale nie jest to
do końca poprawne Terminu tego używa się jednocześnie na znaki automa-
tycznie pochylane w programach biurowych do edycji tekstu lub w profesjo-
nalnych programach do składu i łamania publikacji.

Johann Neudörfer (1497 – 1563) był niemieckim projektantem czcionek ale

pisał również biogramy artystów. Urodził się w Norymberdze, jego poglądy
ukształtowały krój pisma zwany gotykiem.

Pismo gotyckie jest to rodzina krojów pisma opartych na alfabecie łaciń-

skim, o łamanych i bardzo ozdobnych konturach. Początki tego pisma datuje
się już na XI wiek. Jest to zaostrzana minuskuły romańskiej. W powszech-
nym użyciu pismo gotyckie występowało od XIII wieku i używane było w Eu-
ropie Zachodniej i Środkowej do późnego średniowiecza. Wyparte zostało
przez tzw. pismo humanistyczne w XV wieku.

W krajach kręgu kultury niemieckiej długo przetrwało przedłużenie pisma

gotyckiego w postaci jego dziedziczki — pisma neogotyckiego. Pismo to było
tam w powszechnym użyciu do przełomu XVIII i XIX wieku.

Peter Schöffer (1425 – 1503) po rozpoczęciu pracy z Johanem Faustem

wzbogacił drukarnie w nowe czcionki, które sam narysował. Sporządził on
mniejszą czcionkę o bardziej okrągłym, półgotyckim kroju, wielokrotnie na-
śladowaną przez późniejszych drukarzy niemieckich.

Nicolas Jenson (1430 – 1480) urodził się w Sommevoire w Szampanii.

Prawdopodobnie Jenson był ważną postacią w mennicy królewskiej w Tours,
dlatego został przez króla Karola VII wysłany do Moguncji, by zapoznać się
z drukarstwem. Od 1470 sygnował książki, w których przedstawił historie
stworzonych przez niego krojów pisma. Słynna antykwa Jensona była pierw-
szym krojem, który wykonał dla swojego domu wydawniczego (później była
ona jeszcze przez niego nieco modyfikowana). Została zaprojektowana do
określonego układu strony - do klasycznych książek z szerokimi marginesa-
mi, które tworzą szerokie obramowanie dla zwartego i stosunkowo szerokiego
łamu.

Antykwy tej używał bardzo krótko. Poczynając od roku 1474 Jenson wyko-

nał pięć kolejnych krojów pisma, ale wszystkie były gotykami. Jenson posłu-
giwał się nimi do druku niemal wszystkich swoich książek. Swojej antykwy
używał jedynie do drukowania klasyki. Książki klasyczne nie cieszyły się
zbytnim powodzeniem, o wiele lepiej sprzedawały się za to książki prawnicze,
teologiczne, matematyczne i medyczne - słowem podręczniki wykorzystywane
na uniwersytetach. Ponieważ manuskrypty podręczników uniwersyteckich
były pisane gotykiem, czytelnicy oczekiwali, że również ich drukowane odpo-
wiedniki będą wyglądały podobnie. Dlatego Jenson i jemu współcześni wy-
dawcy, po krótkim okresie rozwoju i propagowania antykwy, szybko przerzu-
cili się na gotyk, aby zaspokoić wymagania większości swoich czytelników.

Elegancja kształtu wyrytych przez Jensona liter jest jedną z pierwszych

rzeczy, która rzuca sie w oczy. Krój Jensona posiada łagodne zaokrąglenia,
niesymetryczne szeryfy, które delikatnie wytrącają ze statycznej równowagi.

Majuskuła Jensona posiada jakby własną, odmienną, przestrzeń - szerokie

litery oraz "pionowe" elementy liter, jeszcze bardziej niż w minuskule widocz-
na asymetryczność szeryfów. Owa nadzwyczajna szerokość Jensonowej ma-
juskuły oraz brak kerningu powodują, że nie

Aldus Pius Manutius (1449 lub 1450 – 1515) Urodzony w Sermonecie lub

w Bassiano. Najznakomitszy drukarz renesansu. Jego dorobek obejmuje wy-
dawnictwa zawierające teksty pisane kursywą, czyli pochyłą czcionką,
i wprowadzenie nowocześnie wydrukowanych, niedrogich książek w małych
formatach. W latach 1475 – 1478 studiował grekę na Uniwersytecie
w Ferrarze.

Swoją działalność rozpoczął w Wenecji. Drukarnia i wydawnictwo zostało

założone w 1494 roku. W pierwszej fazie działalności drukarskiej zwrócił

uwagę na dobre podręczniki gramatyczne. Olbrzymie przedsięwzięcie edytor-
skie Manucjusza przerastało jego możliwości. Jego dom stanowiła nie tylko
drukarnia nakładowa, przedsiębiorstwo produkcyjne, ale także ognisko twór-
czej pracy intelektualnej szeregu uczonych ludzi tego czasu.

Ponieważ Aldus specjalizował się w zakresie edytorstwa tekstów greckich,

istotny był problem czcionek. Prototypem jego kroju stała się nie kaligrafia
kodeksów bizantyjskich, lecz pismo odręczne, kursywne, będące w codzien-
nym użyciu współczesnych mu Greków i jego samego.

Aldyński krój czcionki greckiej w zasadzie wyparł wszystkie ukształtowane

przed nim formy. Szczęśliwszy był los aldyńskich krojów łacińskich, które ze
względu na swe wysokie walory estetyczne stanowią do dziś źródło inspiracji
dla nowych pomysłów literniczych.

Wyróżniamy zasadniczo cztery łacińskie kroje czcionek Alda:
Trzy antykwowe, w tym jeden majuskulny oraz jeden kursywny: antykwa:

krój pierwszej aldyńskiej antykwy, zyskał miano Bembo, od nazwiska autora
dzieła, które pierwszy raz tłoczono tą czcionką. Były to litery wyprostowane,
o nieznacznej, wyrównanej różnicy dużych i małych znaków, o wyrazistym
i czytelnym oczku, o subtelnym reliefie (cieniowaniu grubości linii liter),
o zaokrąglonych szeryfach, precyzyjnie dopracowane w szczegółach z do-
kładnym wyważeniem proporcji poszczególnych elementów.
Kursywa – cursiva Aldina: lekko pochyła antykwa.

Aldus dbał o estetykę druku. Oprawę zlecał introligatorom nawiązującym

do wzorów islamskich. Były to raczej oprawy w niegrubą, dobrze wyprawioną
skórę, usztywnioną tekturą z makulatury drukarskiej. Grzbiety opraw nie
były wypukłe, ale płaskie dzięki zastosowaniu specjalnych węzłów, tzw. łań-
cuszkowych, przy szyciu arkuszy. Fizyczną zaletą opraw, była lekkość, a więc
większa praktyczność i poręczność.

Klaudiusz Garamond (1499-1561) z polecenia króla Franciszka I stworzył

piękne czcionki zwane "pismem królewskim". Jego antykwa, czcionka bardzo
czytelna o wyrównanych proporcjach, otwiera w dziejach książki francuskiej
nową epokę. Kilka współczesnych krojów pisma (np. Garamond) odzwiercie-
dlają jego wpływ. Antykwa ta oparta jest na antykwie weneckiej.

Nie można zapomnieć też o Jan Januszowski (1550 - 1613) – sekretarz

królewski Zygmunta Augusta, poseł króla Stefana Batorego, drukarz, tłu-
macz; właściciel Drukarni Łazarzowej (w latach 1577–1603); architypograf
królewski i kościelny, projektodawca polskiej ortografii.

Jako syn słynnego drukarza krakowskiego Łazarza Andrysowicza, w la-

tach1575-76 studiował prawo w Padwie. Po powrocie do kraju, pracował
w kancelariach królów i był sekretarzem Zygmunta Augusta
i Stefana Batorego.

Jan Januszowski w 1577 roku, jako nowy właściciel i człowiek wykształ-

cony, rozwijał Oficynę Łazarzową. Jan zaczął wprowadzać reformy i ulepsze-
nia. Nie stosował ilustracji drzeworytu, próbował za to miedziorytu. Wprowa-

dził duże, ozdobne inicjały. Januszowski podjął drugą po Wietorze próbę
stworzenia czcionki narodowej oraz ustalenia ortografii polskiej. Stworzył
wzory nowych czcionek, prostych i ukośnych, dostosowanych do wymagań
fonetyki i pisowni języka polskiego. Usiłował wprowadzić oryginalną, polską
czcionkę. Wydał projekt nowej ortografii polskiej, „Nowy karakter
polski”(1594).

BIBLIOGRAFIA:

1. Kasper Niesiecki, „Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce

ludzi wszystkich stanów i czasów Hipolita Studnickiego”, Lwów
1855−1862 T. II.

2. Polski Słownik Biograficzny t. 10, Januszowski Jan Łazarzowic (1550-

1613) (Alodia Kawecka-Gryczowa, s. 598-600)

3. Andrzej Tomaszewski Pismo Drukarskie inwentarium wiedzy poligra-

ficznej Ossolineum 1989

4. R. Simiński „Kroje pisma – niedoceniony element przetwarzania tek-

stów.” [on-line] http://zsi.tech.us.edu.pl/~siminski/dyd/txt/kroje.pdf,
dostępny dnia 02.02.2011

5. H. Szwejkowska, „Książka drukowana XV - XVII wieku. Zarys histo-

ryczny”, Wrocław, Państwowe Wydawnictwo Naukowe

6. Adrian Frutiger – „Czlowiek i jego znaki” - Warszawa 2003
7. http://muzeumdrukarstwa.pl/historia.html, dostępny dnia 02.02.2011
8. http://pl.wikipedia.org/wiki/Aldo_Manuzio, dostępny dnia 02.02.2011
9. http://austeria.blogspot.com/2008/01/nicolas-jenson.html, dostępny

dnia 02.02.2011

10. http://en.wikipedia.org/wiki/Peter_Sch%C3%B6ffer, dostępny dnia

02.02.2011