17 Montaż i uruchamianie układów sterowania

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Teresa Birecka

Montaż i uruchamianie układów sterowania 724[05].Z2.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Elżbieta Burlaga

mgr Stefan Sotomski

Opracowanie redakcyjne:

mgr inż. Barbara Kapruziak

Konsultacja:

dr inż. Bożena Zając

Korekta:

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 724[05].Z2.03
„Montaż i uruchamianie układów sterowania” zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu elektromechanik 724[05].

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Elementy obwodów sterowania i ich dobór

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Zasady wykonywania montażu układów sterowania

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Układy sterowania

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Lokalizowanie i usuwanie usterek w układach sterowania

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w kształtowaniu umiejętności z zakresu montażu

i uruchamiania układów sterowania.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne: wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już opanowane, abyś

bez problemów mógł korzystać z poradnika; powinieneś przypomnieć sobie wiadomości
zawarte w jednostce modułowej 724[05].Z1.04,

−

cele kształcenia: wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem;

osiągnięcie celów kształcenia określonych dla tej jednostki modułowej oznacza zdobycie
konkretnych, bardzo przydatnych w przyszłej pracy umiejętności zawodowych,

−

materiał nauczania: zawiera niezbędne definicje, przykładowe rysunki i dane katalogowe

oraz wskazówki praktyczne niezbędne do osiągnięcia celów kształcenia zawartych w tej
jednostce modułowej; materiał nauczania dotyczący tej jednostki modułowej został
podzielony na cztery części (rozdziały) obejmujące grupy zagadnień kształtujących
umiejętności, które można wyodrębnić; każdy rozdział zawiera:

−

pytania sprawdzające: zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy opanowałeś
podane treści i jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń; odpowiadając na
postawione pytania sam sprawdzisz swoje przygotowanie,

−

ćwiczenia: pomogą Ci ukształtować umiejętności praktycznego wykonania montażu
i uruchomienia najczęściej spotykanych w praktyce układów sterowania pracą
maszyn; przy wykonywaniu ćwiczeń wykorzystaj wiadomości i umiejętności
ukształtowane w jednostce 724[05].Z1.04,

−

sprawdzian postępów: pozwoli Ci na samodzielną ocenę zdobytych w trakcie
wykonania ćwiczeń praktycznych umiejętności,

−

sprawdzian osiągnięć: po zakończeniu realizacji programu tej jednostki modułowej

nauczyciel sprawdzi Twoje wiadomości i umiejętności za pomocą testu i sprawdzianu
praktycznego, co na pewno będzie dobrym treningiem przed czekającym Cię egzaminem
zawodowym; abyś miał możliwość dokonania ewaluacji swoich działań rozwiąż
przykładowy test wielokrotnego wyboru, umieszczony na końcu tego poradnika,

−

wykaz literatury: wymieniona tutaj literatura zawiera pełne treści materiału nauczania;

korzystając z niej pogłębisz wiedzę z zakresu programu tej jednostki modułowej; na
końcu każdego rozdziału w nawiasach kwadratowych podano pozycję z wykazu literatury,
którą wykorzystano przy jego opracowywaniu.

Szczególną uwagę zwróć na zrozumienie działania i roli, jaką pełnią poszczególne

aparaty w układzie. Pozwoli Ci to ocenić właściwe działanie układu i zlokalizować
ewentualne usterki.

Układy, z którymi zapoznasz się w tej jednostce modułowej, są bardzo często stosowane

w przemyśle.

Postaraj się w trakcie realizacji tej jednostki modułowej wyćwiczyć umiejętność

planowania czynności, które musisz wykonać, organizowania stanowiska pracy, korzystania
z norm i katalogów. Poradnik nie zawiera (ze względów redakcyjnych) danych zawartych
w normach, ale wskazuje wielkości, które są określone przez normy.

Do wykonywania ćwiczeń przystępuj przygotowany i postępuj z rozwagą - zwracaj

uwagę na wirujące części maszyn, bezpieczne posługiwanie się narzędziami. Wykonaj
wszystkie zaproponowane ćwiczenia z należytą starannością. Przy wykonywaniu ćwiczeń
praktycznych stosuj poznane wcześniej zasady bhp, ochrony ppoż. i ochrony środowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

724[05].Z2.05

Instalowanie maszyn i urządzeń wraz

z układem zasilania i zabezpieczeniami

Schemat układu jednostek modułowych

Moduł 724[05].Z2

Instalacja maszyn i urządzeń elektrycznych

724[05].Z2.01

Wykonywanie instalacji

elektrycznych

724[05].Z2.02

Wykonywanie pomiarów

sprawdzających w instalacjach

elektrycznych

724[05].Z2.03

Montaż i uruchamianie układów

sterowania

724[05].Z2.04

Montaż tablic rozdzielczych

i rozdzielnic

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozpoznawać rodzaj przewodu po jego wyglądzie i oznaczeniu literowym,

−

dobierać przewód dla określonego obciążenia i warunków pracy,

−

rozpoznawać podzespoły elektryczne (łączniki, przekaźniki) na schematach oraz na
podstawie ich wyglądu zewnętrznego i oznaczeń na nich stosowanych,

−

rozróżniać: wyłącznik, rozłącznik i odłącznik,

−

charakteryzować podstawowe parametry łączników i przekaźników,

−

korzystać z danych zawartych na tabliczkach znamionowych łączników i przekaźników,

−

analizować pracę prostych układów sterowania i zabezpieczeń na podstawie ich
schematów ideowych,

−

łączyć układy łączników i przekaźników na podstawie schematów ideowych
i montażowych,

−

sprawdzać poprawność działania łączników i przekaźników,

−

mierzyć parametry podstawowych podzespołów elektrycznych w oparciu o dokumentację
techniczno-ruchową,

−

oceniać stan techniczny podzespołów elektrycznych na podstawie wyników pomiarów,

−

dobierać łączniki i przekaźniki do określonych warunków pracy,

−

korzystać z literatury i katalogów,

−

stosować zasady bhp i ppoż. obowiązujące na stanowisku pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozpoznać elementy układu sterowania pracą maszyn i urządzeń elektrycznych na
podstawie schematu ideowego i montażowego,

−

rozróżnić wyłączniki, styczniki, przyciski i przekaźniki po cechach zewnętrznych
i stosowanych oznaczeniach,

−

rozpoznać rodzaj, parametry i liczbę elementów układu sterowania na podstawie jego
schematu,

−

sporządzić zestawienie materiałów i podzespołów do wykonania układu sterowania na
podstawie dokumentacji technicznej,

−

skorzystać z katalogów przy doborze elementów układu sterowania,

−

sprawdzić stan techniczny aparatury elektrycznej przeznaczonej do montażu,

−

rozmieścić elementy układu sterowania na tablicy montażowej lub w szafie sterowniczej,

−

zorganizować stanowisko pracy do montażu i badań układów sterowania,

−

posłużyć się zestawem narzędzi monterskich i elektronarzędziami przy montażu
mechanicznym elementów układu sterowania,

−

dobrać przewody elektryczne (typ, przekrój, liczbę przewodów) do wykonania połączeń,

−

przygotować końce przewodów do różnych sposobów połączenia,

−

wykonać połączenia elektryczne na podstawie schematu montażowego,

−

dokonać nastaw na elementach regulacyjnych układu sterowania,

−

uruchomić układy sterowania i sprawdzić poprawność ich działania,

−

zlokalizować uszkodzony element na podstawie oględzin i pomiarów,

−

usunąć proste usterki w elementach układu sterowania,

−

dokonać analizy pracy prostych obwodów sterowania i zabezpieczeń na podstawie ich
schematów ideowych,

−

zastosować zasady bhp i ppoż. obowiązujące na stanowisku pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Elementy układów sterowania i ich dobór

4.1.1. Materiał nauczania

Układy sterowania to układy, które umożliwiają bezpieczne załączanie, a także

sterowanie pracą maszyn i urządzeń, np. silników. W schematach połączeń układów
sterowania pracą maszyn i urządzeń elektrycznych można wydzielić:

−

obwody główne (siłowe),

−

obwody pomocnicze (sterowania i sygnalizacji)

W obwodach pomocniczych wykorzystuje się właściwości aparatów elektrycznych, które

pobierając stosunkowo niewielką moc w stosunku do urządzenia pozwalają efektywnie
i bezpiecznie eksploatować to urządzenie.

W obwodzie głównym umieszczone są aparaty zabezpieczające przed skutkami:

−

przeciążenia,

−

zwarcia.
W schematach układów sterowania można wyróżnić elementy pełniące rolę blokad

elektrycznych, co uniemożliwia samoczynne załączenie się urządzenia po zaniku napięcia lub
wykonywanie przez urządzenie jednocześnie dwóch funkcji, wzajemnie się wykluczających
(np. silnik nie może jednocześnie wykonywać obrotów w dwóch kierunkach). Blokada
elektryczna uniemożliwia taką próbę przypadkowego załączenia i wystąpienie zwarcia.

Ponadto w układach umieszcza się elementy pełniące funkcje sygnalizacyjne. Nie mają

one wpływu na działanie układu, ale informują o jego poprawnym działaniu lub zwracają
uwagę obsługi na niewłaściwe działanie urządzenia, dając sygnał świetlny lub akustyczny.

Łączniki występujące w układach sterowania maszyn i urządzeń ze względu na zadania

spełniane w układzie, można podzielić na:

−

izolacyjne

−

manewrowe,

−

zabezpieczeniowe,

−

łączniki o zadaniach złożonych.

Z uwagi na zdolność łączeniową łączniki dzieli się na:

−

odłączniki,

−

wyłączniki,

−

rozłączniki,

−

przełączniki,

−

łączniki pomocnicze,

−

bezpieczniki.

Odłączniki (odcinacze), pełniące rolę łączników izolacyjnych – w stanie otwartym
zapewniają bezpieczną przerwę izolacyjną; są to aparaty służące do zamykania i otwierania
obwodu elektrycznego w stanie bezprądowym.
Wyłączniki mają za zadanie wyłączać prąd roboczy i zwarciowy. Mogą również
zabezpieczać obwód przed skutkami przeciążeń i zaników napięcia. Wówczas są wyposażone
w wyzwalacze (przekaźniki) cieplne (bimetalowy) lub elektromagnesowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rozłączniki są przeznaczone do długotrwałego przewodzenia i wyłączania określonych
prądów roboczych i prądów zakłóceniowych (umownie są to prądy nie przekraczające
10-krotnej wartości prądu znamionowego ciągłego).
Styczniki są łącznikami elektromagnetycznymi, należą do grupy rozłączników. Służą do
przewodzenia prądów roboczych nie większych niż prąd znamionowy.
Przełączniki (zestawy łączeniowe) zawierają różne łączniki, na przykład styczniki,
bezpieczniki, łączniki pomocnicze. Ich zastosowanie umożliwia realizację sterowania pracą
silnika.
Łączniki pomocnicze (przyciski) są wykonywane z mechaniczną zapadką – ich zestyki
pozostają w położeniu wymuszonym po ustaniu siły powodującej załączenie oraz bez zapadki
– po zwolnieniu nacisku powracają do położenia pierwotnego.

Ze względu na zadania spełniane w układzie, łączniki można podzielić na:

−

izolacyjne,

−

manewrowe,

−

zabezpieczeniowe.
Na schematach stosuje się oznaczenia literowe urządzeń. W układach sterowania będą

występowały m.in. niżej wymienione oznaczenia:

−

F: urządzenia zabezpieczające nadprądowe,

−

H: urządzenia sygnalizacyjne (np. lampki sygnalizacyjne),

−

K: przekaźniki, styczniki (główne i pomocnicze),

−

M: silniki elektryczne (jedno- i trójfazowe oraz prądu stałego),

−

Q: łączniki silnoprądowe (w głównych obwodach prądowych),

−

S: łączniki sterownicze (przyciski, łączniki wybierakowe),

−

T: transformatory (sieciowe, separacyjne i sterownicze),

−

W: tory przesyłowe (np. przewody),

−

X: zaciski (listwy zaciskowe, wtyki, gniazda).

Cyfra przy oznaczeniu literowym oznacza kolejny numer aparatu danego rodzaju

w układzie, na przykład zapis S3 oznacza, że jest to trzeci przycisk sterowniczy w tym
układzie.

Symbole graficzne stosowane w schematach dla wszystkich rodzajów łączników określa
norma.

Łączniki występujące w układach mają różne rodzaje zestyków (rys. 1). Zestyki mogą

być uruchamiane ręcznie lub za pomocą elektromagnesu.

Rys. 1. Rodzaje zestyków w łącznikach: a) zwierny, b) rozwierny, c) zwierno-rozwierny (przełączny)

Sposób uruchamiania napędów ręcznych zestyków zaznaczony jest na schematach za

pomocą symboli przedstawionych na rys. 2.

Rys. 2. Napędy ręczne zestyków w łącznikach: a) symbol ogólny, b) uruchamianie przyciskiem, c) uruchamianie

przez pociąganie, d) uruchamianie przez obrót

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zestyki styczników i przekaźników są uruchamiane przez elektromagnes.
W układach sterowania powszechnie wykorzystywane są styczniki, których budowa

i działanie zostały omówione szczegółowo w jednostce modułowej 724[05].Z1.04. Są one
stosowane ze względu na dużą zdolność łączeniową.

Przy doborze łączników do konkretnego układu należy uwzględnić kategorię

użytkowania i klasy pracy oraz wymagany stopień ochrony.

Dla łączników manewrowych niskiego napięcia (styczników) kategorię użytkowania

określa norma PN-EN 60947-4-1.

Dla łączników niemanewrowych, rozłączników, odłączników kategorię użytkowania

określa norma PN-EN 60947-3.

Połączenia układów sterowania mogą być przedstawione w postaci schematów:

−

strukturalnych, które przedstawiają poglądowo układ, lecz nie pokazują wszystkich

połączeń między elementami,

−

schematów funkcjonalnych (ideowych) uproszczonych lub rozwiniętych; schemat

funkcjonalny uproszczony daje informację o ilości elementów i ich usytuowaniu, ale nie
wynika z niego w sposób bezpośredni działanie układu; schemat ideowy rozwinięty
umożliwia analizę działania układu, określenie rodzaju i liczby elementów układu, ale nie
informuje o ich rozmieszczeniu w skrzynce sterowniczej lub na płycie montażowej,

−

schematów montażowych, na których są zaznaczone wszystkie wewnętrzne połączenia

z podaniem informacji w postaci adresów na końcach przewodów i oznaczeń wszystkich
zacisków.

Czytając schematy należy pamiętać, że układy przedstawione na nich znajdują się

w stanie bezprądowym, co oznacza, że zestyk zwierny jest otwarty, zestyk rozwierny jest
zamknięty.

Do wykonania układu sterowania dobieramy łączniki posiadające odpowiednią liczbę
zestyków.

Na obudowie aparatu znajduje się (w postaci symboli i cyfr) opis zacisków cewki oraz rodzaj
zacisków zestyków.

Fragment schematu przedstawionego na rysunku 3 zawiera następujące informacje:

−

w układzie znajdują się dwa styczniki oznaczone jako K1 i K2,

−

szeregowo z zestykiem rozwiernym stycznika K2 połączona jest cewka stycznika K1;

oznaczenie zacisków cewki A1A2,

−

w styczniku K2 wykorzystany jest zestyk drugi. Symbolizuje to cyfra 2 umieszczona na

pierwszym miejscu w opisie zacisków, które są oznaczone są jako 1 i 2.

Rys. 3. Sposób oznaczania elementów układu na schematach montażowych

Na tabliczkach znamionowych aparatów podane są ich dane znamionowe.

Katalogi wydawane przez producentów zawierają, oprócz danych znamionowych,
szczegółowe informacje ułatwiające dobór właściwego aparatu do konkretnego układu,
charakterystyki, a także numer normy, na zgodność z którą zostały wyprodukowane. Podane

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

są również wymiary zewnętrzne oraz sposób mocowania aparatu, co pozwala zaplanować
sposób montażu.

Umiejętność korzystania z katalogów jest niezbędna przy doborze właściwej aparatury do
zaprojektowania układu lub doboru aparatów i części zamiennych.

DOBÓR ZABEZPIECZEŃ DO SILNIKÓW

Zabezpieczenia stosuje się dla ochrony silników od skutków:

−

zwarć w uzwojeniach i doprowadzeniach,

−

przeciążeń, powodujących niedopuszczalne nagrzewanie się uzwojeń silnika,

−

znacznego obniżenia lub zaniku napięcia i jego powrotu.

Zabezpieczenie silnika przed skutkami zwarcia stanowią bezpieczniki topikowe
i wyłączniki instalacyjne.
Zabezpieczenia zwarciowe umieszcza się w każdej fazie układu trójfazowego.
Wkładki topikowe bezpieczników należy dobrać tak, aby nie topiły się podczas rozruchu,
kiedy prąd (przy bezpośrednim rozruchu) może być nawet 8-krotnie większy od prądu
znamionowego silnika.
Zabezpieczenie silnika przed skutkami przeciążenia można realizować za pomocą
wyłącznika silnikowego. Zabezpieczenie nadmiarowe każdej fazy silnika w wyłączniku
silnikowym trójbiegunowym pełni wyzwalacz termiczny (bimetalowy). Przy przepływie
prądu większego od nastawionego na wyzwalaczu odginają się elementy bimetalowe, co
powoduje zadziałanie zamka i przerwę we wszystkich torach prądowych. Do skutecznej
ochrony od przeciążenia w wyzwalaczach termicznych współpracujących z wyłącznikami
instalacyjnymi lub przekaźnikach termicznych współpracujących ze stycznikami nastawia się
prąd zadziałania

na wartość:

)

(

Wyłącznik silnikowy może mieć również wbudowany wyzwalacz elektromagnetyczny

do natychmiastowego wyłączania prądu zwarciowego. Wyzwalacze samoczynne nastawia się
na taką wartość prądu

wem

aby nie powodowały wyłączenia silnika przy rozruchu. Powinna

być spełniona zależność:

wem

1,2

gdzie:

k – krotność prądu rozruchowego silnika (podawana w katalogu);

I – prąd znamionowy silnika.

Typ wyłącznika silnikowego dobiera się w zależności od mocy silnika, prądu

znamionowego i od rodzaju rozruchu.

Na rys. 4 przedstawione są różne schematy elektryczne wyłączników silnikowych.

Rys. 4. Wyłączniki silnikowe: a) typu M611 z zabezpieczeniem zwarciowym i przeciążeniowym, b) typ M612

z zabezpieczeniem przeciążeniowym [6]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dla wyłączników przedstawionych na rysunku 4b należy stosować dobezpieczenie,

ponieważ nie posiadają zabezpieczeń zwarciowych. Prąd znamionowy wkładki
dobezpieczającej podaje producent w katalogu. W pozycji [1] ze spisu literatury znajduje się
tablica pozwalająca dobrać wkładkę bezpiecznikową dla silników klatkowych o mocach od
0,8 kW do 40 kW.

DOBÓR PRZEWODÓW

Przekrój przewodów dobiera się wstępnie z tablic obciążalności, przyjmując, że

w przewodach płynie prąd:

- znamionowy silnika, jeżeli rozruchy są rzadkie, a obciążenie silnika praktycznie stałe,
- 1,25

I silnika przy ciągłej pracy silnika, zmiennym obciążeniu i częstych rozruchach.

Na tej podstawie dobiera się bezpiecznik (prąd znamionowy wkładki bezpiecznika

Następnie należy dobrać przekrój przewodów, które bezpiecznik zabezpieczy przed
przegrzaniem. Doboru dokonuje się z tablic zawartych w katalogach. Tablica do doboru
minimalnych przekrojów przewodów jest umieszczona w pozycji [1] ze spisu literatury.
Z otrzymanych dwóch wartości przekrojów wybiera się przewód o większym przekroju. Przy
dużych odległościach między silnikiem, a rozdzielnicą należy dokonać sprawdzenia przekroju
ze względu na spadki napięcia przy rozruchu i przy pracy ustalonej. Należy zwiększyć
przekrój przewodu, jeżeli wystąpi nadmierny spadek napięcia. Spadki napięć między
skrzynką z aparaturą sterowniczą a silnikiem nie powinny być większe niż 5%. Jeżeli silnik
jest zabezpieczony wyłącznikiem samoczynnym z wyzwalaczami elektromagnetycznymi
i termicznymi, to z tablic obciążalności należy dobrać przekrój przewodu o obciążalności
większej niż prąd zadziałania zabezpieczenia termicznego. [1]

Zabezpieczenia przeciążeniowe przewodów powinny być instalowane na początku

obwodu oraz w miejscach zmniejszania się obciążalności lub miejscach zmiany przekroju
przewodów. [1, 4, 5, 6]

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakimi symbolami literowymi oznaczane są poszczególne łączniki?
2. Jakimi symbolami literowymi oznaczane są cewki elektromagnesów?
3. Jak oznacza się styki łączników?
4. Jakie informacje można znaleźć w katalogu producenta?
5. Czym należy się kierować przy doborze aparatów do układu sterowania?
6. Jakie zabezpieczenia stosuje się przed skutkami zwarć?
7. Jakie zabezpieczenia stosuje przed skutkami przeciążeń?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj rozdziału aparatów przedstawionych przez nauczyciela ze względu na funkcje,

jakie pełnią w układach elektrycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać oględzin otrzymanych aparatów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) na podstawie budowy i oznaczeń na tabliczce znamionowej określić rodzaj łącznika

i przypisać mu nazwę oraz narysować symbol,

3) po dokonaniu podziału odnaleźć w katalogu te aparaty i uzupełnić informacje zawarte na

tabliczce znamionowej,

4) ustalić, jaka norma dotyczy tych aparatów, zapisać nr normy,
5) określić rolę aparatu w układach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wyłączniki, rozłączniki, styczniki, przekaźniki, przyciski,

−

katalogi,

−

normy.

Ćwiczenie 2

Dobierz z katalogu wyłącznik silnikowy do silnika trójfazowego klatkowego o mocy

kW,

znamionowym prądzie

11,5

400

, rozruch lekki;

częstość załączania 20 razy w ciągu godziny. Silnik pracuje w temperaturze 30

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać z katalogu wyłącznik,
2) określić zdolność zwarciową,
3) ustalić, czy potrzebne jest dobezpieczenie,
4) na podstawie katalogu (jeżeli jest taka potrzeba) dobrać wkładkę bezpiecznikową do

dobezpieczenia,

5) opisać dane wyłącznika,
6) ocenić jakość wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

katalogi,

−

normy.

Ćwiczenie 3

Dobierz zabezpieczenia zwarciowe i przeciążeniowe do silnika trójfazowego klatkowego

o mocy

kW,

znamionowym prądzie

6,6

cos

400

rozruch lekki; częstość załączania 10 razy w ciągu godziny. Silnik pracuje w odległości kilku
metrów od rozdzielnicy, w temperaturze otoczenia 20

C. Załączanie silnika bezpośrednie,

przez stycznik.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać zabezpieczenie zwarciowe – na podstawie tabel określić prąd znamionowy

i typ wkładki bezpiecznika topikowego,

2) dobrać zabezpieczenie przeciążeniowe – ustalić wartość nastawy przekaźnika

termicznego

term

3) wybrać z katalogu odpowiedni przekaźnik termiczny,
4) opisać parametry przekaźnika,
5) ocenić jakość wykonania ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tabele doboru zabezpieczeń [literatura pozycja 1 i 6]

−

katalogi,

−

normy.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozróżnić łączniki na podstawie ich cech zewnętrznych i danych

znamionowych oraz symboli?

□

2) rozpoznać na schemacie aparaty sterownicze i elementy aparatów?

□

3) rozróżnić rodzaje zabezpieczeń?

□

4) dobrać zabezpieczenia zwarciowe i przeciążeniowe?

□

5) dobrać przewody do zasilania układów sterowniczych?

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Zasady wykonywania montażu układów sterowania

4.2.1. Materiał nauczania

Montaż

układów

sterowania

obejmuje

wykonywanie

prac

mechanicznych

i elektrycznych. Wiąże się to z koniecznością posługiwania się wieloma narzędziami, w tym
także o napędzie elektrycznym. Uruchomienie zmontowanego układu będzie polegało na
załączeniu napięcia przy wybranym sposobie załączania i właściwym sterowaniu pracą
urządzenia. Wiąże się to z wieloma zagrożeniami.

Na zwiększenie bezpieczeństwa i uniknięcie zagrożeń ma wpływ:

−

znajomość i stosowanie przepisów bhp i ppoż.,

−

ustalenie zakresu prac, właściwe zaplanowanie kolejnych czynności,

−

zgromadzenie na stanowisku pracy niezbędnych materiałów, urządzeń, narzędzi

i mierników,

−

właściwe posługiwanie się narzędziami przy montażu mechanicznym,

−

właściwe posługiwanie się narzędziami i miernikami przy montażu elektrycznym,

−

utrzymywanie ładu i porządku na stanowisku pracy.

PRZEPISY BHP PRZY MONTAŻU I URUCHAMIANIU UKŁADÓW STEROWANIA

Podczas wykonywania montażu urządzeń elektrycznych, należy bezwzględnie stosować

przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, a w szczególności należy:

−

przestrzegać ogólnych przepisów oraz zasad bhp,

−

identyfikować zagrożenia wywołane prądem elektrycznym,

−

stosować zasady postępowania przy udzielaniu pierwszej pomocy przedmedycznej

w wypadkach porażenia prądem,

−

rozróżniać rodzaje ochron przeciwporażeniowych i stosować różne środki ochrony

w zależności od warunków środowiskowych,

−

uwzględniać wpływ mikroklimatu na zdrowie, samopoczucie i wydajność pracy,

−

rozróżniać oznaczenia i barwy przewodów roboczych, ochronnych i neutralnych,

−

wykonywać prace zgodnie z odpowiednimi instrukcjami,

−

dbać o należyty ład i porządek na stanowisku pracy,

−

stosować środki ochrony indywidualnej i zbiorowej oraz odzież i obuwie robocze,

−

niezwłocznie zawiadamiać prowadzącego zajęcia o zauważonym zagrożeniu lub wypadku

(udzielenie pierwszej pomocy poszkodowanym w wypadkach jest prawnym obowiązkiem
każdego – art.162 Kodeksu Karnego).

Połączenia (mocowania) mechaniczne i elektryczne powinny być wykonane w poprawny
i pewny sposób, co zwiększa bezpieczeństwo przy eksploatacji urządzenia.

Przed przystąpieniem do przyłączenia układu sterującego do maszyny należy odłączyć

maszynę lub urządzenie elektryczne od sieci zasilającej, zabezpieczyć przed powtórnym
załączeniem, a dodatkowo sprawdzić brak napięcia, przez pomiar na stanowisku pracy.
Uwaga:

W czasie ruchu urządzeń elektrycznych nie wolno zdejmować osłon ich części

ruchomych!

Bez wyłączania napięcia mogą być wykonywane tylko następujące prace:

a) polegające na wymianie wkładek bezpiecznikowych niskiego napięcia i żarówek lub

świetlówek o nie uszkodzonej obudowie i oprawie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

b) przy wykonywaniu prób i pomiarów w sposób określony w instrukcjach

eksploatacyjnych,

c) w innych przypadkach nie określonych w a) i b) wyłącznie przy zastosowaniu

specjalnych narzędzi izolowanych, posiadających certyfikat – znak B oraz technologii
postępowania ustalonych w instrukcjach do prac pod napięciem.
Miejsce pracy powinno być odpowiednio przygotowane – właściwie oznakowane,

oświetlone, a wszystkie narzędzia pełnosprawne i sprawdzone.

Uwaga:

−

Nie wolno używać narzędzi uszkodzonych, które nie odpowiadają normom i warunkom
technicznym – narzędzia takie powinny być niezwłocznie wycofane z użytku.

−

Trzymanie narzędzi, zwłaszcza ostrych i spiczastych w kieszeni jest zabronione. Nie
wolno podawać narzędzi przez ich rzucanie.

−

Po zakończonej pracy narzędzia należy oczyścić, zakonserwować i odłożyć na właściwe,
przeznaczone do ich przechowywania, miejsce.

ZESTAWIENIE NARZĘDZI POTRZEBNYCH DO MONTAŻU

Do najczęściej używanych narzędzi należą:

−

szczypce uniwersalne płaskie,

−

szczypce boczne do cięcia przewodów,

−

szczypce lub przyrząd do ściągania izolacji,

−

przyrząd do zaciskania końcówek kablowych lub tulejek kablowych,

−

szczypce okrągłe,

−

komplet wkrętaków,

−

wiertarka z kompletem wierteł,

−

komplet kluczy płaskich i nasadowych,

−

kombinerki,

−

punktak, młotek,

−

miernik uniwersalny,

−

miernik do pomiaru izolacji,

−

przymiar (metrówka).

Przed użyciem narzędzi należy sprawdzić ich stan: czy nie są uszkodzone mechanicznie

i elektrycznie (czy działa wiertarka, miernik).

MONTAŻ MECHANICZNY ELEMENTÓW UKŁADÓW STEROWANIA

Omówione w rozdziale 4.1.1 łączniki, występujące w układach sterowania są obecnie

produkowane w wykonaniu modułowym i przystosowane do mocowania na szynach
montażowych o profilu TH lub do przykręcania na płycie. Każdy moduł ma te same gabaryty.
Na rysunku 5 pokazano wymiary jednego i trzech modułów stycznika typu SM.

Przed przystąpieniem do wykonywania połączeń elektrycznych układu należy dokonać

montażu mechanicznego. Jeżeli aparaty mamy już wybrane, należy:

−

sprawdzić ich stan techniczny: brak uszkodzeń mechanicznych, ruchomość styków,

−

zaplanować ich rozmieszczenie w skrzynce sterowniczej lub na płycie montażowej,

−

wyznaczyć miejsca otworów i wywiercić otwory,

−

wyznaczyć położenie profili szynowych do mocowania (jeżeli skrzynka nie jest w nie

wyposażona), uciąć szyny na odpowiednią długość i przytwierdzić je poziomo,

−

zamocować listwy zaciskowe,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zamocować listwy lub kanały grzebieniowe do układania przewodów (jeżeli są

przewidziane),

−

odtłuścić zestyki aparatów, jeżeli były zakonserwowane do czasu eksploatacji;

−

zamocować aparaty na szynach (lub wkrętami do płyty, w zależności od sposobu ich

mocowania),

−

sprawdzić pewność mocowania.

Jeżeli nie posiadamy aparatów, to na podstawie dokumentacji (schematu) należy,

posługując się katalogiem zamówić je w ilości i typie odpowiednio do dokumentacji
technicznej, podając ich numer referencyjny, co pozwala na uniknięcie pomyłek przy
realizacji zamówienia. Na podstawie danych podanych w katalogu należy ocenić gabaryty
wyposażenia układu i dobrać z katalogu odpowiednią skrzynkę.

W praktyce dobiera się tak skrzynkę, żeby około 30% przestrzeni pozostawało wolne ze

względu na chłodzenie. Z tego powodu przy układach większej mocy między aparatami
montuje się tak zwane spacje (moduł nie przewodzący prądu).

Wszystkie aparaty powinny być montowane w położeniu przewidzianym przez

producenta (informacja w katalogu).

Rys. 5. Stycznik o budowie modułowej: wymiary jednego modułu i trzech modułów [6]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WYKONYWANIE POŁĄCZEŃ ELEKTRYCZNYCH W UKŁADACH STEROWANIA

Przekroje przewodów w układach sterowania dobieramy według zasad omówionych

w rozdziale 4.1.1. Na ogół w dokumentacji projektowej są podane symbole przewodów do
wykonania połączeń. Z symbolu wynika rodzaj i przekrój przewodu.

Bezwzględnie należy przestrzegać zasady dobierania właściwych kolorów izolacji

przewodów określonej przez normę. Należy pamiętać, że kolor przewodu stanowi informację
dla obsługi i zamiana koloru przewodu może stanowić zagrożenie bezpieczeństwa.

Należy stosować:

−

kolor czarny (lub brązowy) do obwodów głównych prądu przemiennego i stałego,

−

kolor czerwony do obwodów sterowania w układach prądu przemiennego,

−

kolor ciemnoniebieski w układach sterowania prądu stałego,

−

kolor jasnoniebieski dla przewodu neutralnego,

−

kolor żółto-zielony dla przewodu ochronnego.

Przed wykonaniem połączeń należy przygotować przewody, tzn.:

−

sprawdzić ciągłość żył przewodów omomierzem,

−

uciąć przewody na odpowiednią długość, w zależności od sposobu prowadzenia
połączeń,

−

usunąć izolację na odpowiedniej długości, nie kalecząc żyły przewodu,

−

zamocować w pewny sposób końcówkę kablową, tulejkę lub zrobić oczko.
Instalowanie aparatów o standardowych modułach skraca czas odmierzania przewodów,

bowiem połączenia między aparatami mają tę samą długość i można uciąć, a następnie
obrabiać kilka przewodów o tych samych długościach.

Po przygotowaniu przewodów należy:

−

upewnić się o braku napięcia na listwie,

−

wykonać połączenia według schematu,

−

sprawdzić właściwe zamocowanie przewodów,

−

sprawdzić poprawność połączeń,

−

podłączyć napięcie zasilania,

−

uruchomić obwód sterowania i sprawdzić jego działanie, poprawność działania blokad,

−

załączyć urządzenie sterowane,

−

ocenić poprawność działania,

−

usunąć ewentualne usterki.
Na rysunku 6 przedstawiono przykłady poprawnego i niepoprawnego mocowania

przewodów.

Rys. 6. Mocowanie przewodu: a) i c) właściwe, b) i d) niewłaściwe [1]

Wszystkie połączenia powinny być wykonane starannie. Niewłaściwie obrobione lub

zamocowane przewody powodują przegrzewanie się i zwiększają zagrożenie dla pracy ludzi
i urządzeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2 Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaki jest symbol graficzny urządzenia spełniającego europejskie wymagania

o bezpieczeństwie?

2. Jakie prace można wykonywać bez wyłączania napięcia zasilającego?
3. Jakie czynności należy wykonać przed przystąpieniem do montażu układów sterowania?
4. W jaki sposób można sprawdzić stan techniczny elementów, podzespołów, narzędzi?
5. Jaka jest kolejność czynności wykonywanych podczas montażu mechanicznego układów

sterowania?

6. Na co należy zwracać uwagę przy montażu mechanicznym aparatów?
7. Jak dobieramy przekroje przewodów do wykonania układów sterowania?
8. Jakie kolory przewodów są przewidziane dla poszczególnych obwodów?
9. Na co należy zwracać uwagę przy wykonywaniu połączeń elektrycznych?

4.2.1 Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przygotuj niezbędne elementy do montażu układu wskazanego przez nauczyciela

i zaplanuj wykonanie prac związanych z wykonaniem układu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się ze schematem układu,
2) rozpoznać elementy i odszukać je w katalogu,
3) ustalić ich gabaryty,
4) rozplanować rozmieszczenie elementów i wykonać szkic,
5) dobrać z katalogu szafę sterowniczą,
6) zaproponować sposób mocowania elementów,
7) określić ilość listew montażowych, zacisków,
8) ustalić ilość przewodów i ich barwę,
9) określić rodzaj materiałów pomocniczych (wkrętów, końcówek kablowych) i ich ilość,

10) obliczyć koszt wykonania układu na podstawie cennika producenta,
11) sporządzić propozycję zamówienia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

schemat prostego układu,

−

katalogi,

−

normy,

−

wzór zamówienia.

Ćwiczenie 2

Wykonaj montaż mechaniczny elementów według szkicu wykonanego w ćwiczeniu 1 (po

zaakceptowaniu go przez nauczyciela).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z instrukcją stanowiskową,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) wykonać spis niezbędnych narzędzi i pobrać je z magazynu,
3) sprawdzić ich stan,
4) pobrać materiały pomocnicze w niezbędnej ilości,
5) pobrać aparaty i sprawdzić ich jakość,
6) wykonać montaż mechaniczny,
7) sprawdzić stabilność konstrukcji, dokonać ewentualnych korekt,
8) ocenić jakość wykonanej pracy,
9) dokonać demontażu,

10) uprzątnąć stanowisko.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

szkic rozmieszczenia aparatów,

−

narzędzia wskazane przez ucznia,

−

listwy montażowe, wkręty,

−

łączniki według schematu przygotowanego przez nauczyciela.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zaplanować czynności związane z montażem układu elektrycznego?

□

2) zorganizować stanowisko pracy zgodnie z przepisami bhp, ochrony

ppoż., ochrony środowiska i wymogami ergonomii?

□

3) dobrać narzędzia potrzebne do demontażu i montażu elementów

mechanicznych?

□

4) dobrać przewody do wykonania połączeń elektrycznych?

□

5) sporządzić kosztorys wykonawczy dla prostego układu?

□

6) sporządzić zamówienie posługując się katalogiem?

□

7) dobrać elementy układu, ich rodzaj i ilość na podstawie schematu?

□

8) wykonać montaż i demontaż różnych typów aparatów, zgodnie

z przepisami bhp?

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Układy sterowania

4.3.1. Materiał nauczania

Układy sterowania maszyn (głównie silników) i urządzeń realizuje się w oparciu

o właściwości aparatów, które były wcześniej omawiane. Odpowiednie wykorzystanie
styczników i przycisków pozwala na konstruowanie między innymi układów do:

−

bezpośredniego załączania silnika z jednego i wielu miejsc,

−

zmiany kierunku wirowania silnika,

−

zmniejszenia prądu pobieranego przez silnik klatkowy i pierścieniowy przy rozruchu,

−

zmiany prędkości wirowania silnika indukcyjnego pierścieniowego i klatkowego,

−

sterowania parametrami innych urządzeń.

Do montażu układów sterowania należy dobierać właściwe aparaty zabezpieczające

przed skutkami zwarć i przeciążeń. Przed uruchomieniem układu należy sprawdzić nastawy
na przekaźnikach.

Zawsze w obwodzie głównym muszą być zabezpieczenia. Obwód sterowania należy

podłączać tak, aby od strony przewodu fazowego były umieszczone przyciski odłączające,
a cewka od strony przewodu neutralnego. Zwiększa to bezpieczeństwo w przypadku zwarcia
do ziemi w układzie sterowania.

ROZRUCH BEZPOŚREDNI SILNIKA

Bezpośredni rozruch oznacza załączenie silnika do sieci bez obniżania prądu rozruchu.

Bezpośredni rozruch może być stosowany tylko dla silników o mocy do 5 kW.

Na rysunku 7 przedstawiony jest obwód główny i obwód sterowania do załączania silnika

poprzez styki główne stycznika. Wciśnięcie przycisku sterowniczego S2 zamyka obwód
cewki stycznika K1, co powoduje zamknięcie jego styków głównych i podanie napięcia na
silnik. Podtrzymanie następuje poprzez zestyk pomocniczy zwierny K1. Zatrzymanie silnika
wykonuje się przez otwarcie styku S1.

Rys. 7.. Obwód główny i pomocniczy załączania silnika z wykorzystaniem stycznika

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Włączenie szeregowo z przyciskiem sterowniczym S1 drugiego przycisku z zestykiem

rozwiernym oraz równolegle z S2 drugiego przycisku z zestykiem zwiernym daje możliwość
uruchamiania silnika z dwóch miejsc. Funkcje przycisków S1 i S2 można zwielokrotnić.

Rozruchu bezpośredniego można dokonać także za pomocą wyłącznika silnikowego.

Schemat elektryczny wyłącznika silnikowego przedstawiono na rysunku 4.

UKŁAD DO ZMIANY KIERUNKU WIROWANIA SILNIKA

Jest to bardzo często wykorzystywany układ, zwany układem nawrotnym.

Rys. 8.. Obwód główny i pomocniczy układu nawrotnego z wykorzystaniem dwóch styczników

Układ jest uruchamiany przyciskiem S2, przez styki pomocnicze K1 następuje

samopodtrzymanie po puszczeniu przycisku S2. Zamykają się styki główne stycznika K1
i silnik jest załączony do prawego kierunku wirowania. W tym układzie zastosowana jest
blokada uniemożliwiająca załączenie jednoczesne obu styczników, co spowodowałoby
zwarcie. Blokadę tę stanowią dla obu kierunków wirowania odpowiednio zestyki rozwierne:
K2 szeregowo z cewką K1 i zestyk rozwierny K1 szeregowo z cewką K2. Zmianę kierunku
wirowania można przeprowadzić po odłączeniu silnika, a następnie załączeniu w kierunku
lewym (przyciskiem S3).

Zmianę kierunku wirowania silnika można uzyskać również stosując przełącznik

warstwowy zamieszczony na rysunku 10b.

UKŁADY STEROWANIA REALIZUJĄCE ZMNIEJSZENIE PRĄDU PRZY ROZRUCHU
SILNIKA

Rozruch silnika indukcyjnego klatkowego

Zmniejszenie prądu rozruchu silnika klatkowego można uzyskać łącząc uzwojenia

stojana na czas rozruchu w gwiazdę, a następnie przełączyć je w trójkąt do pracy
w warunkach znamionowych.

Można to realizować za pomocą układu sterowania zbudowanego na trzech stycznikach.

Przełączanie może być ręczne lub sterowane przez przekaźnik czasowy. Na rysunku 9
przedstawiony jest układ z zastosowaniem przekaźnika czasowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 9.. Obwód główny i pomocniczy układu zero-gwiazda-trójkąt z przekaźnikiem czasowym [5]

Załączenie silnika i połączenie jego uzwojeń w gwiazdę następuje po wciśnięciu

przycisku S2 - cewka stycznika głównego K2 i stycznika K1 oraz cewka przekaźnika
czasowego K4Tsą wzbudzone. Po czasie nastawionym na przekaźniku czasowym zostaje
otwarty zestyk rozwierny K4T, co przerywa obwód cewki stycznika K1, zamykając
jednocześnie obwód cewki K3 poprzez zestyk rozwierny K1. Uzwojenie silnika zostaje
skojarzone w trójkąt.

Przy montażu tego układu należy zwracać baczną uwagę na właściwe przyłączenie

zestyków głównych styczników do zacisków wyprowadzeń silnika. Pomyłka może skutkować
zwarciem w obwodzie.

Tę samą funkcję realizuje poprzez odpowiednie kojarzenie uzwojeń warstwowy

(pakietowy) przełącznik zero-gwiazda-trójkąt, który jest przedstawiony na rysunku 10a.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 10. Przykłady układów z zastosowaniem łączników warstwowych: a) przełącznik zero-gwiazda-trójkąt,

b) przełącznik zmiany kierunku wirowania silnika, c) przełącznik grzejnikowy jednofazowy,

d) przełącznik grzejnikowy trójfazowy [1]

Rozruch silnika indukcyjnego pierścieniowego

W silniku pierścieniowym można ograniczyć prąd rozruchu, włączając w obwód wirnika

rozrusznik rezystancyjny. W momencie załączenia silnika włączana jest największa
rezystancja, którą zmniejsza się skokowo przez odpowiednie sterowanie stycznikami. Po
zakończonym rozruchu rezystory są zwarte poprzez styki stycznika. Obwód główny jest
przedstawiony na rysunku 11. Załączenie silnika z największą rezystancją następuje, kiedy są
zamknięte tylko styki K1. Zamknięcie styków K2 powoduje zmniejszenie rezystancji.
Zamknięcie styków K3 powoduje dalsze zmniejszenie rezystancji – w obwód są włączone
tylko rezystory R1. Po zamknięciu styków K3 rozrusznik jest zwarty – w obwodzie wirnika
nie ma żadnej rezystancji dodatkowej. Należy pamiętać, że po zakończonym rozruchu, co
trwa kilka sekund, w obwodzie wirnika nie może być żadnej rezystancji. Na rysunku 12
przedstawiony jest schemat układu sterowania, który gwarantuje właściwy rozruch.
Zastosowanie tego układu umożliwia stopniowe zmniejszanie rezystancji i uniemożliwia
bezpośrednie załączenie silnika do sieci. Taki układ nazywany jest układem kolejnościowym
z blokadą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 11. Obwód główny układu rozruchu silnika pierścieniowego [5]

Rys. 12. Układ sterowania kolejnościowy z blokadą [5]

Układy kolejnościowe z blokadą służą do sterowania pracą urządzeń, gdzie dołączanie

kolejnych urządzeń odbywa się bez możliwości odłączania już pracujących, na przykład
taśmociągów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

UKŁADY STEROWANIA DO ZMIANY PRĘDKOŚCI WIROWANIA SILNIKA
INDUKCYJNEGO

Prędkość obrotowa pola w stojanie silnika, a więc i prędkość wirowania wirnika zależy

od liczby par biegunów. Prędkość obrotowa jest wprost proporcjonalna do częstotliwości
napięcia zasilającego i odwrotnie proporcjonalna do liczby par biegunów:









min

obr

Przełączając uzwojenie silnika tak, żeby uzyskać zmianę liczby par biegunów, możemy

zmieniać skokowo prędkość. Ma to zastosowanie w silnikach, które w swej konstrukcji są
przewidziane jako wielobiegowe, bowiem muszą mieć odpowiednią konstrukcję uzwojeń.
W silnikach przewidzianych do zmiany prędkości w stosunku 1:2 (układ Dahlandera) jest
jedno uzwojenie z wyprowadzeniami w połowie zwojów cewki (połowie zezwoju).
Dokonanie odpowiedniego łączenia tych wyprowadzeń pozwala zmieniać prędkość skokowo.
Na rysunku 13 przedstawiony jest układ Dahlandera.

Rys. 13. Układ sterowania silnika dwubiegowego: obwód główny i obwód sterowania [4 i 5]

K1 jest stycznikiem sieciowym do wysokich obrotów, K2 jest stycznikiem załączającym

podzielone uzwojenia w podwójną gwiazdę dla wysokich obrotów, K3 jest stycznikiem
sieciowym dla niskich obrotów. Przy każdej zmianie prędkości silnik musi być odłączony od
napięcia.

Należy zwrócić uwagę, że zaciski silnika są inaczej oznaczone. 2U, 2V, 2W są

wyprowadzeniami z połowy długości cewek.

Montując ten układ należy brać pod uwagę, że przy różnych skojarzeniach uzwojeń silnik

pobiera inny prąd. Należy to uwzględniać przy doborze zabezpieczeń. W układzie są
zastosowane dwa przekaźniki nadprądowe i na każdym z nich należy ustawić właściwy prąd
zadziałania.

REGULATORY TEMPERATURY I CIŚNIENIA

W wielu urządzeniach powszechnego użytku i przemysłowych wykorzystuje się układy

do pomiaru i regulacji wielkości nieelektrycznych (temperatury, ciśnienia, poziomu cieczy)
złożone z różnych czujników reagujących na zmianę tych parametrów i współpracujących
z urządzeniami elektrycznymi.

Jednym z przykładów jest regulator temperatury (termostat). Przedstawiony w literaturze

[1] regulator RW 250 zamykając swoje styki może zamykać obwód i załączać urządzenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

o mocy do 250 W, współczynniku mocy 0,35 przy napięciu 220 V lub dowolnej mocy
poprzez styki stycznika. Wykorzystuje się go w suszarkach, podgrzewaczach wody
i powietrza – zamknięcie styków powoduje załączenie urządzenia grzejnego.

Termostat jest stosowany w urządzeniach AGD, np. w chłodziarkach sprężarkowych

steruje pracą silnika napędzającego sprężarkę.

Innym przykładem jest regulator ciśnienia W regulatorze ciśnienia uruchomienie dźwigni

zestyku powodowane jest rozprężeniem się mieszku, membrany.

W pralkach automatycznych poziom wody kontrolują czujniki ciśnienia. Ich działanie

oparte jest na zmianie ciśnienia w czujniku przy napływie wody i unoszeniu się membrany
(oddzielającej komorę styków od zbiornika), która załącza zestyk urządzenia grzejnego. Rolą
czujnika jest uniemożliwienie załączenie się grzałki bez uprzedniego napełnienia zbiornika
wodą.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaką rolę pełni stycznik przy załączaniu bezpośrednim silnika do sieci?
2. Jaki układ sterowania należy wybrać dla zmniejszenia prądu rozruchowego silnika

klatkowego?

3. Jak można zmniejszyć prąd rozruchu w silniku pierścieniowym?
4. Jak można zmienić kierunek wirowania wirnika?
5. Jak i dlaczego wykonujemy blokady w układach sterujących?
6. Co umożliwia układ Dahlandera?
7. Czy możliwa jest zmiana prędkości z małej na dużą?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj i uruchom układ sterowania silnika stycznikiem z dwóch miejsc.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z treścią tekstu przewodniego otrzymanego od nauczyciela,
2) wykonać polecenia zawarte w tekście przewodnim.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

sieć zasilająca 3-fazowa, pięcioprzewodowa z zabezpieczeniem różnicowo-prądowym,

−

tekst przewodni do ćwiczenia,

−

silnik trójfazowy klatkowy,

−

podzespoły wskazane przez ucznia,

−

materiały do montażu mechanicznego i elektrycznego,

−

narzędzia i mierniki wskazane przez ucznia,

−

normy, katalogi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Wykonaj i uruchom stycznikowy układ nawrotny silnika indukcyjnego klatkowego,

zgodnie z dokumentacją i zaleceniami dotyczącymi montażu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z dokumentacją układu otrzymaną od nauczyciela,
2) zapoznać się z danymi znamionowymi sieci zasilającej i sterowanego silnika,
3) zaplanować tok postępowania i zapisać go,
4) ustalić ilość i rodzaj aparatów (podzespołów) potrzebnych do wykonania układu

i sporządzić ich wykaz,

5) określić rodzaj i ilość potrzebnych przewodów,
6) sporządzić wykaz potrzebnych narzędzi i mierników,
7) przedstawić nauczycielowi zestawienia potrzebnych materiałów, urządzeń i narzędzi,
8) pobrać wszystkie potrzebne materiały i podzespoły,
9) przygotować stanowisko do montażu,

10) wykonać starannie montaż mechaniczny elementów,
11) wykonać połączenia elektryczne według otrzymanego schematu,
12) sprawdzić mocowania przewodów, stabilność elementów, połączenia i dokonać

ewentualnych poprawek,

13) dokonać właściwych nastaw zabezpieczeń,
14) zgłosić wykonanie układu nauczycielowi,
15) podłączyć zasilanie zachowując środki bezpieczeństwa,
16) uruchomić układ i sprawdzić poprawność jego działania,
17) w przypadku nie działania układu zlokalizować usterkę i usunąć ją (w miarę możliwości),
18) zaprezentować pracę układu nauczycielowi, uzasadnić sposób wykonania układu,
19) uprzątnąć stanowisko,
20) ocenić jakość wykonanej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

sieć zasilająca 3-fazowa, pięcioprzewodowa z zabezpieczeniem różnicowoprądowym,

−

schemat układu nawrotnego,

−

silnik trójfazowy klatkowy,

−

podzespoły wskazane przez ucznia,

−

materiały do montażu mechanicznego i elektrycznego,

−

narzędzia i mierniki wskazane przez ucznia ,

−

przewody o różnym przekroju i kolorze,

−

katalogi łączników.

Ćwiczenie 3

Wykonaj i uruchom układ sterowania rozruchem silnika indukcyjnego klatkowego za

pomocą warstwowego przełącznika gwiazda-trójkąt zgodnie z dokumentacją i zaleceniami
dotyczącymi montażu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z dokumentacją układu otrzymaną od nauczyciela,
2) zapoznać się z danymi znamionowymi sieci zasilającej i sterowanego silnika,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) zaplanować tok postępowania i zapisać go,
4) ustalić ilość i rodzaj aparatów (podzespołów) potrzebnych do wykonania układu

i sporządzić ich wykaz,

ewentualnych poprawek,

13) dokonać właściwych nastaw zabezpieczeń,
14) zgłosić wykonanie układu nauczycielowi,
15) podłączyć zasilanie zachowując środki bezpieczeństwa,
16) uruchomić układ i sprawdzić poprawność jego działania,
17) w przypadku nie działania układu zlokalizować usterkę i usunąć ją (w miarę możliwości),
18) zaprezentować pracę układu nauczycielowi, uzasadnić sposób wykonania układu,
19) uzasadnić cel takiego sposobu rozruchu silnika,
20) uprzątnąć stanowisko,
21) ocenić jakość wykonanej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

sieć zasilająca 3-fazowa, pięcioprzewodowa z zabezpieczeniem różnicowoprądowym,

−

schemat układu sterowania gwiazda-trójkąt,

−

schemat wewnętrznych połączeń przełącznika warstwowego,

−

silnik trójfazowy klatkowy,

−

podzespoły wskazane przez ucznia,

−

materiały do montażu mechanicznego i elektrycznego,

−

narzędzia i mierniki wskazane przez ucznia,

−

przewody o różnym przekroju i kolorze,

−

instrukcja producenta przełączników,

−

katalogi łączników.

Ćwiczenie 4

Wykonaj i uruchom układ sterowania silnikiem pierścieniowym przy rozruchu pośrednim

za pomocą styczników.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z treścią tekstu przewodniego otrzymanego od nauczyciela,
2) wykonać polecenia zawarte w tekście przewodnim.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

sieć zasilająca 3-fazowa, pięcioprzewodowa z zabezpieczeniem różnicowoprądowym,

−

tekst przewodni do ćwiczenia,

−

schemat układu sterowania,

−

silnik trójfazowy klatkowy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

podzespoły wskazane przez ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) odczytać schematy funkcjonalne i montażowe?

□

2) dobrać podzespoły do wykonania układu sterowania na podstawie

dokumentacji?

□

3) zorganizować stanowisko umożliwiające bezpieczne wykonywanie

montażu?

□

4) zaplanować czynności niezbędne do wykonania układu?

□

5) sprawdzić stan elementów i przewodów?

□

6) wykonać poprawnie montaż mechaniczny elementów

i podzespołów układu sterowania?

□

7) wykonać połączenia elektryczne układu sterowania?

□

8) dobrać nastawy zabezpieczeń?

□

9) sprawdzić i ocenić jakość wykonanych prac?

□

10) zlokalizować i usunąć proste usterki w układzie sterowania?

□

11) uzasadnić sposób wykonania układu?

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Lokalizowanie i usuwanie usterek w układach sterowania

4.4.1. Materiał nauczania

W układach sterowania pracą maszyn i urządzeń mogą wystąpić zarówno usterki

mechaniczne jak i elektryczne. Z powodu mechanicznego uszkodzenia łącznika mogą nie
zamykać się poprawnie jego styki, co spowoduje przerwę w obwodzie, bądź łącznik nie
będzie przerywał obwodu, zgodnie z oczekiwaniami. Najsłabszymi elementami łączników są
styki. Mogą one ulec zniszczeniu przy odkształceniu sprężyn i złym docisku.

Uszkodzenie styków przez łuk elektryczny zachodzi szczególnie często w obwodach

prądu stałego, gdzie łuk nie jest przerywany na skutek zmiany kierunku napięcia.

Często pomimo podania napięcia układ nie działa lub działa z przerwami. Wówczas

przyczyny należy upatrywać w niewłaściwym mocowaniu przewodów lub przerwanej żyle
przewodu.

Jeżeli nie jest wykonywana jedna z funkcji sterowania, to typujemy na podstawie analizy

schematu i skutków wadliwego działania fragment obwodu, w którym mogła wystąpić
przerwa .

Przerwy w obwodzie można szukać omomierzem. Wykonuje się to w stanie

beznapięciowym układu. Należy sprawdzać rezystancję kolejnych odcinków obwodu. Jeżeli
omomierz pokazuje wartość równą nieskończoności dla przewodu lub zestyku rozwiernego,
oznacza to uszkodzenie lub źle dokręcony przewód. Aby poszukiwania nie były chaotyczne,
należy przygotować tabelę do zapisywania wyników pomiarów. W tabeli należy podać
fragment połączenia oznaczony numerami zacisków, pomiędzy którymi się znajduje oraz
wartość zmierzonej rezystancji dla tego odcinka. Takie uporządkowanie pomiarów pozwala
uniknąć kilkakrotnego sprawdzania tego samego odcinka, bądź pominięcia fragmentu
połączenia. Aby pomiar był miarodajny należy rozłączyć fragmenty równoległe obwodu.

Znacznie szybsza jest metoda wyszukiwania przerwy pod napięciem. Po podaniu

napięcia roboczego sprawdza się, czy między jednym biegunem źródła a kolejnymi punktami
obwodu występuje napięci. Pomiary te mogą wykonywać tylko osoby upoważnione.

Wyszukiwanie zwarcia w obwodzie przeprowadza się w stanie beznapięciowym. Dla

bezpieczeństwa należy wyjąć wkładki bezpiecznikowe. Omomierzem lub testerem przejścia
sprawdza się wszystkie zestyki, cewki silnika. Tam, gdzie rezystancja jest równa lub bliska
zeru pomiędzy stykami rozwiernymi, oznacza to zwarcie tego zestyku (lub zestyku
równolegle dołączonego do tych samych zacisków).

Zwarcie do obudowy wyszukujemy omomierzem, przyłączając go pomiędzy przewody

fazowe a obudowę. Musi się to odbywać przy otwartym wyłączniku instalacyjnym, z wyraźną
przerwą izolacyjną! Zwarcia mogą wystąpić na skutek uszkodzenia izolacji. Z kolei zwarcie
z innej przyczyny może spowodować uszkodzenie izolacji.

Zawsze po wymianie uszkodzonego fragmentu obwodu należy dokonać pomiarów

rezystancji izolacji i rezystancji przewodu ochronnego. Pomiar rezystancji izolacji można
wykonać miernikiem induktorowym (megaomomierzem).

Po ustaleniu, że przyczyną wadliwej pracy układu jest uszkodzony element łącznika

najczęściej trzeba wymienić cały łącznik na nowy o tych samych parametrach lub odpowiedni
moduł. Obecnie produkowane aparaty modułowe są nierozbieralne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

1. Jakie usterki występują najczęściej w układach sterowania?
2. Jak rozpoznajemy przerwę w obwodzie?
3. Jakim sposobem lokalizujemy przerwę w obwodzie?
4. Jak rozpoznajemy zwarcie w obwodzie?
5. Jakim sposobem lokalizujemy zwarcie ?
6. Jakich mierników należy użyć, aby pomiar był miarodajny?
7. Jakie środki bezpieczeństwa należy zastosować przy lokalizacji i usuwaniu usterek?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Silnik przeznaczony do uruchamiania poprzez przełącznik stycznikowy zero-gwiazda-

trójkąt według schematu na rysunku 9 nie przełącza układu z gwiazdy na trójkąt. Ustal
możliwe przyczyny i wskaż najbardziej prawdopodobną.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się ze schematem układu,
2) ustalić wszystkie możliwe przyczyny wadliwej pracy układu i zapisać je,
3) wskazać najbardziej prawdopodobną,
4) zaproponować sposób jej zlokalizowania,
5) zaproponować sposób jej usunięcia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

schemat z poradnika,

−

literatura, pozycja 1 i 2.

Ćwiczenie 2

Silnik włączany jest do sieci bezpośrednio za pomocą stycznika (układ na rys. 7

w Poradniku dla ucznia). Po wciśnięciu przycisku S2 silnik nie rusza. Wskaż możliwe
przyczyny i zaproponuj sposób zlokalizowania usterek i ich usunięcia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić przyczynę wadliwej pracy układu,
2) zaproponować sposób jej usunięcia,
3) zalecić zakres pomiarów po usunięciu usterki,
4) wskazać sposoby ich przeprowadzenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

schemat z Poradnika dla ucznia (rys. 7),

−

literatura, pozycja 1 i 2.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zlokalizować uszkodzony przewód w obwodzie?

□

2) zlokalizować uszkodzony zestyk w obwodzie?

□

3) wymienić uszkodzony element?

□

4) zlokalizować zwarcie i bezpiecznie je usunąć?

□

5) wykonać niezbędne pomiary po usunięciu usterki?

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję – masz na tę czynność 5 minut; jeżeli są wątpliwości,

zapytaj nauczyciela.

2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 3 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Za każdą poprawną odpowiedź otrzymasz 1 punkt, za złą lub brak odpowiedzi

0 punktów.

6. W czasie rozwiązywania zadań nie możesz korzystać z żadnych pomocy.
7. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi; zaznacz poprawną

odpowiedź, zaczerniając odpowiednie pole w karcie odpowiedzi.

8. W przypadku pomyłki weź błędną odpowiedź w kółko, a następnie zaznacz odpowiedź

prawidłową.

9. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

10. Kiedy udzielenie odpowiedzi na kolejne zadanie będzie Ci sprawiało trudność, odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

11. Na rozwiązanie testu masz 40 minut.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Oznaczenie cewki stycznika przedstawiono na rysunku:

2. Na rysunku przedstawiono element, który na schemacie oznacza:

a) zestyk zwierny w stanie napięciowym układu,
b) zestyk rozwierny w stanie napięciowym układu,
c) zestyk zwierny w stanie beznapięciowym.

3. Fragment schematu przedstawiony na rysunku oznacza:

a) zestyk 21 dowolnego stycznika,
b) zestyk 2 w styczniku 1,
c) zestyk 1 w styczniku 2.

4. Do zabezpieczenia urządzenia przed skutkami zwarcia służą:

a) bezpieczniki,
b) przekaźniki nadmiarowe,
c) przekaźniki podnapięciowe.

5. Na którym rysunku mocowanie przewodu wykonane jest w sposób poprawny:

6. Profile szynowe do montażu mechanicznego aparatów są oznaczone w katalogach

symbolem:
a) X,
b) S,
c) TH.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. Do wykonania przedstawionego fragmentu układu sterowania należy zakupić:

a) jeden stycznik,
b) dwa styczniki,
c) trzy styczniki.

8. Połączenia aparatów w układzie z zadania 7 nie należy wykonywać przewodem

w kolorze:
a) czerwonym,
b) brązowym,
c) żółto-zielonym.

9. Do sprawdzenia ciągłości żył przewodów należy użyć:

a) megaomomierza,
b) amperomierza,
c) omomierza.

10. Na podstawie pomiaru ustalono, że rezystancja między punktami 1 i 2 obwodu jest bliska

1000 Ω. Świadczy to o:

a) braku uszkodzenia,
b) uszkodzonym zestyku,
c) przerwanej cewce.

11. Rozruchu silnika przez przełącznik gwiazda-trójkąt dokonuje się w celu:

a) zmniejszenia momentu rozruchowego,
b) zwiększenia momentu rozruchowego,
c) zmniejszenia prądu rozruchowego.

12. Rozruch silnika pierścieniowego przeprowadza się poprzez włączanie rezystorów

rozrusznika:
a) szeregowo z uzwojeniem stojana,
b) szeregowo z uzwojeniem wirnika,
c) równolegle z uzwojeniem wirnika.

13. Obwód z zadania 20 jest zabezpieczony przed skutkami:

a) zwarć;
b) przeciążeń,
c) zaniku napięcia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. Na schematach symbolem H oznacza się:

a) listwy zaciskowe,
b) urządzenia sygnalizacyjne,
c) zabezpieczenia nadprądowe.

15. Ze względów bezpieczeństwa bezpiecznik w układzie sterowania należy umieścić

pomiędzy elementami oznaczonymi na rysunku jako:

a) K1 a N,
b) K1 a S2,
c) L1 a S1.

16. Dobierając przewody do wykonania układów sterowania należy mieć na uwadze, aby

spadek napięcia na przewodach nie przekraczał:
a) 1%,
b) 5%,
c) 15%.

17. Rozruch bezpośredni może być stosowany przy uruchamianiu silników o maksymalnej

mocy do:
a) 1 kW,
b) 5 kW,
c) 15 kW.

18. Skokową zmianę prędkości wirowania przez zmianę liczby par biegunów stosuje się

w silnikach:
a) klatkowych,
b) pierścieniowych,
c) prądu stałego.

19. Silnik o prądzie znamionowym

jest zasilany przez stycznik. Prąd zadziałania

przekaźnika termicznego współpracującego ze stycznikiem powinien być nastawiony na
wartość:
a) (2,5-10)

I ,

b) (1,0-1,1)

I ,

c) (0,5-1,0)

I .

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20. Silnik zasilany jest przez styki główne stycznika K1. Przez styki główne styczników K2

i K3 załączane są dwa inne urządzenia. Aby załączyć urządzenie zasilane przez styki
główne stycznika K3 wystarczy wcisnąć:

a) S2 i S3,
b) S2 i S4,
c) S2, S3 i S4.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko: ..........................................................................................

Montaż i uruchamianie układów sterowania

Zakreśl poprawną odpowiedź

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Bartodziej G., Kałuża E.: Aparaty i urządzenia elektryczne. WSiP, Warszawa 2000
2. Bartodziej G.: Pracownia urządzeń elektrycznych. WSiP, Warszawa 1991
3. Pilawski M.: Pracownia elektryczna dla ZSE. WSiP, Warszawa 1994
4. Poradnik montera elektryka. Praca zbiorowa. WNT, Warszawa 1997
5. Praktyczna elektrotechnika ogólna. Praca zbiorowa. REA, Waszawa 2003
6. Katalog Legrand 2005