Podstawy ekonomii - 2 wykład

Temat: Gospodarka rynkowa.

1. Istota gospodarki rynkowej

2. Rynek, jego rodzaje i elementy

3. Popyt i czynniki go określające

4. Podaż i czynniki ją określające

5. Cena oraz cena równowagi rynkowej

6. Mechanizm rynkowy w gospodarce wolnokonkurencyjnej

1. Istota gospodarki rynkowej

W początkach cywilizacji panowała gospodarka naturalna, czyli produkcja była nastawiona

na zaspokojenie potrzeb wytwórcy i jego bliskich. Gospodarka naturalna dominowała do

około XVI w. włącznie. Następnie szybki rozwój zdolności produkcyjnych i zwiększenie

wydajności przyczyniło się do tego, iż producent większość wyprodukowanych przez siebie

towarów wytwarzał z przeznaczeniem na sprzedaż. Zaczęła dominować gospodarka

towarowa.

Gospodarka towarowa przyczyniła się do powstania specjalizacji pracy – społecznego

podziału pracy – i tego, że większość towarów sprzedaje się na rynku za pośrednictwem

pieniądza.

Towar to produkt lub usługa przeznaczona na sprzedaż. Towar określa jego wartość

użytkowa i wymienna.

Wartość użytkowa – zespół cech danego towaru, przy danym dla konkretnego klienta, zatem o charakterze subiektywnym.

Wartość wymienna to cena danego towaru. Wartość wymienna nie zależy od wartości użytkowej, lecz od bieżących relacji między popytem a podażą, np. kanapka ma małą wartość

wymienną i dużą wartość użytkową dla Polaka. Natomiast ma małą wartość wymienną i

użytkową dla Hindusa.

2. Rynek, jego rodzaje i elementy

Rynek jest to proces wzajemnego komunikowania się sprzedających i kupujących w wyniku,

którego dochodzi do ustalenia ceny i zawarcia transakcji KUPNA–SPRZEDAŻY – ogół

stosunków wymiennych między kupującymi a sprzedającymi.

Rodzaje rynków:

z punktu widzenia przedmiotu obrotu danym towarem wyróżnia się:

-

rynek dóbr inwestycyjnych

-

rynek siły roboczej

-

rynek kapitałowy

-

rynek złota

z punktu widzenia zasięgu przestrzennego rynku tzn. obszaru, na jakim mogą się

kontaktować kupujący i sprzedający wyróżnia się w kolejności od najmniejszego:

-

rynek lokalny – towary łatwo psujące się, tanie towary, których transport jest

kłopotliwy itp.

-

rynek krajowy

-

rynek międzynarodowy

-

rynek światowy

W miarę rozwoju cywilizacji i zasięg przestrzenny producenta lub usługodawcy rozszerza się.

Z punktu wodzenia zrównoważenia popytu i podaży wyróżniamy:

-

rynek producenta, kiedy producent jest uprzywilejowany – popyt większy od

podaży

1

-

rynek konsumenta – konsument uprzywilejowany – podaż większa od popytu

z punktu widzenia konkurencji wyróżniamy:

-

rynek wolno konkurencyjny

-

rynek mniej lub bardziej zmonopolizowany, np. oligopol na rynku usług

abonamentowych GSM

z punktu widzenia ustalania ceny wyróżnia się:

-

rynek wolny – w grę wchodzi relacja między popytem a podażą

-

rynek regulowany – ceny regulowane przez państwo

Każdy rynek składa się z 3 elementów składowych:

popytu

podaży

ceny

3. Popyt i czynniki go określające

Popyt to zapotrzebowanie na dane dobro w danych warunkach przy różnym poziomie ceny –

jest to tzw. funkcja popytu ukazująca ile odbiorcy mogą i chcą kupić towaru przy danym

poziomie ceny.

Popyt efektywny jest to konkretna wielkość popytu, czyli ilość dobra lub usługi, jaką

nabywcy chcą i mogą kupić w danych warunkach przy konkretnym danym poziomie ceny –

nie jest to cała krzywa popytu tylko punkt.

Popyt potencjalny – kiedy klienci chcieliby i mogliby coś kupić gdyby zmieniła się cena i ich

zarobki.

Popytu zależy od czynników go określających takich jak:

a) cena

Przy badaniu relacji popyt – cena, przyjmujemy założenie ceteris paribus (pozostałe

2

czynniki niezmienne). Zatem jeśli cena rośnie (spada) to popyt na ogół maleje

(rośnie). Relację tę obrazuje krzywa popytu:

Zależność popytu od ceny mierzy się elastycznością cenową popytu. Elastyczność cenowa

popytu (prosta) jest to względna zmiana popytu do względnej zmiany ceny:

∆ popyt

ECP =

c

∆ ena

Przy badaniu elastyczności cenowej różnych towarów wyróżniamy:

popyt elastyczny, gdy popyt reaguje silnie na zmianie ceny np. w bufecie na uczelni

po podwyżce ceny gumy do żucia o 10% popyt spadnie o 20% – jest to typowa rekcja

na zmianę cen dóbr wyższego rzędu, trwałego użytku takich jak np. sprzęt

turystyczny, meble, samochody,

popyt nieelastyczny, gdy popyt zareaguje słabo na zmiany ceny, np. w bufecie uczelni

po podwyżce cen kanapek o 10% popyt na nie spadnie o 5% – jest to reakcja na

zmianę cen dóbr pierwszej potrzeby, głównie żywności,

popyt proporcjonalny, gdy popyt zareaguje proporcjonalnie na zmianę ceny, np.

podwyżka cen na pomidory o 10%, spowoduje spadek popytu również o 10% –

reakcja na zmianę cen dóbr usług pół luksusowych,

popyt sztywny, gdy popyt nie zareaguje na zmianę ceny, np. po podwyżce cen na

insulinę popyt nie zmieni się. Jest to reakcja na zmianę cen dóbr głównie ratujących

życie,

popyt anormalny, gdy popyt reaguje nienormalnie na zmianę cen. W przypadku

popytu anormalnego wyróżniamy:

-

reakcję popytu na zmiany cen dóbr pierwszej potrzeby. Konsumenci zastępują

drożejące dobra relatywnie tańszymi. Efekt taki zważył Giffen w XIX w. w

Iralndii, kiedy to w ubogim społeczeństwie mimo podwyżek cen na dobra

pierwszej potrzeby popyt na nie również rósł. Spowodowane to było malejącymi

dochodami realnymi ludzkości i koniecznością zastępowania dóbr relatywnie

droższych, np. ziemniaków relatywnie tańszym chlebem

-

paradoks Veblena (efekt demonstracji). W społeczeństwie jest grupa ludzi, którzy

tworzą wokół siebie atmosferę prestiżu i kupują bardzo drogie dobra dla

podkreślenia swojego statutu, zatem im wyższa cena tym wyższy popyt (który

podkreśla ich status). Spadek cen tych dóbr spowoduje spadek zainteresowania tej

grupy społecznej.

Elastyczność cenowa popytu służy do przewidywania zmiany cen przez producenta. Jeśli po

sprawdzeniu przez producenta okaże się, że popyt na dany towar w jego asortymencie jest

elastyczny to wie on, że nie opłaca się podwyższać ceny gdyż korzyści z jej wzrostu będą mniejsze niż straty wynikające ze spadku popytu. I odwrotnie, jeśli popyt na dany towar w asortymencie jest nieelastyczny to opłaca się podwyższać cenę, ponieważ korzyści z jej

wzrostu będą większe niż straty wynikające ze spadku popytu.

3

b) ceny

innych

dóbr,

tj.

dóbr

substytucyjnych

i

komplementarnych.

Warto badać jak zależy popyt na dany produkt od cen innych tylko wtedy gdy

występują związki:

-

typu substytucyjnego – klient zastępuje jedno dobro innym np. masło margaryną,

bułkę chlebem, itp.

-

typu komplementarnego – w przypadku dóbr wzajemnie się uzupełniających,

najczęściej występują łącznie np. filiżanka + kawa + cukier + śmietanka + ciastko;

herbata + cytryna + cukier; samochód + paliwo.

Jeśli cena na dobro substytucyjne A spadnie (wzrośnie) to popyt na dobro B spadnie

(wzrośnie).

Jeśli cena na dobro komplementarne typu A spadnie (wzrośnie) to popyt na dobro B

wzrośnie (spadnie).

c) gusta i preferencje

Gusty i preferencje zależą od przyzwyczajeń tradycji i innych czynników. Powoduje to

dużą stałość popytu w pewnych okresach lub/i jego gwałtowny wzrost, np. karp na

Wigilię

d) dochody konsumentów

Zależność dochód – popyt jest zazwyczaj następująca:

-

jeśli dochody wzrosną to popyt również rośnie. W miarę wzrostu dochodów

kupujemy coraz mniej dóbr niższego rzędu – zastępujemy je lepszymi

substytutami – a kupujemy coraz więcej dóbr wyższego rzędu.

Jest to związane z malejącym względnym udziałem wydatków na dobra niższego rzędu w

coraz wyższej pensji.

e) liczba konsumentów

Liczba konsumentów – zależność podobna jak przy dochodach.

f) antycypacja

Antycypacja – przewidywanie np. zmian cen. Przewidywania konsumentów na temat

zmian cen interesujących ich towarów prowadzą czasami do odroczenia w czasie lub

zaniechania decyzji o zakupie danego towaru.

4. Podaż i czynniki ją określające

Podaż – ilość dobra zaoferowana do sprzedaży w danych warunkach przy każdym poziomie

ceny. Inaczej krzywa podaży podejście teoretyczne. W praktyce podaż rozumiana jest jako

konkretna wielkość podaży – zaoferowana do sprzedaży ilość dobra – przy danej cenie –

punkt na krzywej podaży.

Podaż zależy m.in. od:

ceny danego produktu

kosztów wytworzenia danego produktu

polityki gospodarczej – podatków, ulg podatkowych

a) zależność: podaż – cena

Przy badaniu relacji podaż – cena, przyjmujemy założenie ceteris paribus (pozostałe czynniki

niezmienne). Zatem jeśli cena rośnie (spada) to podaż na ogół rośnie (maleje). Relację tę obrazuje krzywa podaży:

4

Podaż = f (cena)

y= f (x)

Podobnie jak można badać elastyczność popytu, można badać elastyczność podaży.

Wrażliwość podaży na zmiany ceny może być różna.

Czynniki, które powodują zwiększenie podaży spowodują przesunięcie krzywej w prawo –

ceny maleją. Kiedy ceny rosną to krzywa przesunie się w lewo.

b) zależność: podaż – koszty

Koszty wytworzenia zależą od:

cen czynników produkcji, surowców, siły roboczej

stosowanych technik i technologii

Na ogół, przy założeniu ceteris paribus, jeżeli koszty rosną to podaż maleje i odwrotnie.

5. Cena oraz cena równowagi rynkowej

Cena – wartość wymienna towaru wyrażona np. w wartości pieniężnej.

Cena zależy głównie od popytu i podaży, zwłaszcza na rynku wolnokonkurencyjnym.

Cena równowagi rynkowej na rynku wolnokonkurencyjnym, czyli na takim gdzie jest bardzo

dużo producentów i odbiorców i żaden z nich nie jest na tyle duży – dominujący – by

wpływać na cenę, ustala się w wyniku gry popytu i podaży. Istnieje naturalna tendencja do ustalania się ceny na poziomie równoważącym popyt z podażą – jest to tzw. cena równowagi

rynkowej, która zmienia się wraz ze zmianą popytu lub podaży. CRR podlega ciągłym

wahaniom, zmianom. Cena ta dostosowuje się do popytu i podaży ale jednocześnie wpływa i

oddziałuje na popyt i podaż wzajemnie je do siebie dostosowując.

Cena ta „oczyszcza” rynek z towarów.

5

CRR (na wykresie „cena”) w sytuacji zrównania popytu i podaży.

Jeżeli cena byłaby ustalona administracyjnie na poziomie najwyższej wartości na osi OX to powstaje luka deflacyjna – podaż jest większa od popytu.

Luka inflacyjna (popyt większy od podaży) to sytuacja typowa na rynku niedoborów.

6. Mechanizm rynkowy w gospodarce wolnokonkurencyjnej

Mechanizm rynkowy polega na dostosowaniu struktury produkcji do struktury popytu,

może mniej sprawnie lub lepiej funkcjonować. Zależy to od tego czy rynek jest

niezmonopolizowany i od tego czy ceny są całkowicie wolne (giętkie, elastyczne).

Mechanizm rynkowy dostosowując wzajemnie strukturę podaży i popytu zastępuje

planowanie. Dostosowania takie nie odbywają się „bezboleśnie”. Niektórzy producenci

muszą zbankrutować, bo nie przewidzieli, że jest już czegoś na rynku za dużo.

Mechanizm rynkowy dostosowuje podaż do popytu a nie do zapotrzebowania.

Zapewnia chleb tylko tym mają pieniądze (mogą zapłacić cenę).

Legenda:

- czarny tekst obowiązuje osoby aspirujące do oceny 5,0 i niższej.

- czerwony tekst to materiał dla studentów bardziej ambitnych.

6