Rak szyjki macicy  profilaktyka
Beata Popken-Haładus
Zdrowie Publiczne
II rok niestacjonarne
Rak szyjki macicy jest drugą, co do częstości (po raku piersi) przyczyn zachorowań na raka u
kobiet w krajach rozwiniętych (80% rozpoznawanych przypadków na świecie) druga, co do
częstości występowania postacią raka u kobiet poniżej 45 roku życia, trzecią najczęstsza
przyczyną zgonu kobiet z powodu raka na świecie.
Współczynniki epidemiologiczne znacząco różnią się w poszczególnych regionach
geograficznych i państwach. Duże ryzyko populacyjne zostało zaobserwowane w Afryce,
Ameryce A
acińskiej oraz w Azji. Analiza krzywych zachorowalności w ciągu ostatnich 30 lat
wykazuje spadek tego współczynnika u kobiet w Ameryce Północnej, w większości krajów
europejskich oraz w niektórych krajach azjatyckich.
Szacunkowe obliczenia prospektywne International Agency for Research on Cancer (IARC)
przewidują, że do 2050r. liczba zachorowań i zgonów na raka szyjki macicy zwiększy się
trzykrotnie w porównaniu z rokiem 1990.
Należy tu dodać, iż umieralność na raka szyjki macicy jest głównie związana z wielkością
współczynnika zachorowalności oraz z poziomem opieki medycznej wraz z systemem
profilaktyki w danym kraju.
W krajach Unii Europejskiej rocznie notuje się około 34000 nowych zachorowań i ponad
16000 zgonów z powodu raka szyjki macicy.
Istnieje przy tym widoczna różnica między krajami tzw. Starej Europy a nowymi członkami
unii. Największe ryzyko zachorowania zostało stwierdzone w Rumunii i Litwie na ostatnim
miejscu uplasowała się Finlandia.
W Polsce rak szyjki macicy sytuuje się na 4 miejscu pod względem zachorowań na
nowotwory złośliwe, jednak należy tu dodać, iż ponad połowa chorych kobiet umiera w
wyniku tej choroby. Polska nadal zajmuje wysokie 4 miejsce w Europie pod względem
umieralności z powodu raka szyjki macicy. Z dostępnych danych Krajowego Rejestru
Nowotworów za rok 2008 wynika, iż zachorowało w tymże roku na raka szyjki macicy 3270
kobiet a zmarło z jego powodu 1745.
Współczynniki umieralności z powodu raka szyjki macicy wzrastają liniowo wraz z wiekiem,
ich szczyt przypada okres między 50 a 54 rż.
Miarą wyleczalności raka szyjki macicy jest odsetek 5-letnich przeżyć kobiet chorych na raka,
który w Polsce wynosi 48,2% i jest najniższy wśród 16 krajów europejskich, które brały
udział w badaniu Eurocare.
Czynniki ryzyka rozwoju raka szyjki macicy
Czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy podzielono na dwie grupy
 grupę czynników głównych i grupę czynników prawdopodobnych.
Czynniki główne Czynniki prawdopodobne
Przewlekłe zakażenie onkogennymi typami 16 Długoletnie stosowanie hormonalnych
i 18 oraz innymi wirusa brodawczaka środków antykoncepcyjnych
ludzkiego (HPV)
Wiek Dieta uboga w antyoksydanty (świeże
warzywa i owoce)
Wczesne rozpoczęcie współżycia płciowego Częste stany zapalne pochwy
Częste zmiany partnerów seksualnych Współistniejące zakażenie HIV
Liczne ciąże i porody, zwłaszcza odbyte w
młodym wieku
Czynniki główne Czynniki prawdopodobne
Palenie tytoniu
CIN 2 i 3 w wywiadzie
Niski status socjoekonomiczny
Zakażenie wirusem HPV
Zależność między infekcją HPV a rakiem szyjki macicy została potwierdzona licznymi
badaniami naukowymi. W 1996 r. WHO uznała onkogenne typy 16 i 18 wirusa HPV za
czynniki rakotwórcze dla człowieka. Obecność DNA tych typów stwierdzono w 99,7%
przypadków raka szyjki macicy.
Wyróżnia się 15 onkogennych typów wirusa HPV. W przypadku raka szyjki macicy
znaczenie mają głównie typy 16, 18 i 45. Należy dodać, iż typy nieonkogenne 6 i 11 również
maja swoje znaczenie w etiologii chorób narządów płciowych, ponieważ powodują one
zmiany brodawkowate tych narządów  tzw. kłykciny.
Zakażenie HPV jest infekcją przenoszoną drogą płciową. Z badań wynika, iż ponad 80%
aktywnych osób obojga płci ma lub miała kontakt z wirusem brodawczaka.
Większość zakażeń ma jednak charakter przemijający, bezobjawowy i ulega samoistnej
remisji.
Rycina przedstawia drogę powstawania raka szyjki macicy po zakażeniu HPV
Zakażenia utrzymujące się powyżej 24 miesięcy mogą wskazywać na możliwość zakażenia
onkogennymi typami wirusa HPV.
Ważnym czynnikiem rozwoju zakażenia HPV jest wiek. Rozpowszechnienie infekcji HPV
jest największe wśród kobiet młodych do 25 roku życia. Wraz z wiekiem badanych kobiet
pojawia siÄ™ wyraz
na tendencja do zmniejszenia się ryzyka zakażenia, która spada do
granicznego poziomu 2-8% w większości populacji na świecie w grupie wiekowej od 35 roku
życia.
W ostatnich latach zauważono na podstawie danych z Ameryki Południowej i Rosji, iż u
kobiet w wieku około i pomenopauzalnym występuje drugi szczyt zakażeń wirusem HPV.
Jest on jednak znacznie niższy niż u nastolatek. Przyczyny zakażeń w tej grupie wiekowej
upatruje się w obniżeniu wydolności układu immunologicznego.
Wiek chorych na raka szyjki macicy
Wiek, w którym następuje zachorowanie na raka szyjki macicy, jest podobny na całym
świecie. Obserwuje się stałe zwiększanie się liczby zachorowań na raka szyjki macicy wraz z
wiekiem. Standaryzowany współczynnik dla wieku jest najwyższy w grupie kobiet około 50
roku życia. W przedziale wiekowym 50-79 lat zachorowalność utrzymuje się na stałym
poziomie. Analiza ostatnich 50 lat w krajach rozwiniętych wykazała w większości z nich
przesunięcie się wieku zachorowań na raka szyjki macicy w kierunku starszych grup
wiekowych.
W Polsce od połowy lat 80-tych XX w. zaobserwowano spadek współczynnika
zachorowalności wśród kobiet najmłodszych. Tendencja spadkowa utrzymywała się również
w innych grupach wiekowych, jednak ogólne tempo zmniejszania się umieralności i
zachorowalności było podobne i może nasunąć wniosek o małej skuteczności leczenia.
Aktywność płciowa
Badania epidemiologiczne czynników ryzyka wystąpienia raka szyjki macicy i zakażenia
HPV jednocześnie wskazują na dominującą rolę aktywności płciowej zarówno mężczyzn jak i
kobiet. Ryzyko wystąpienia zakażenia wirusowego zwiększa się wraz z liczbą partnerów
płciowych zwłaszcza w ciągu ostatnich 2 lat przed zakażeniem.
Podkreślany jest również związek między zakażeniem HPV a wcześnie podjętym życiem
płciowym. Uważa się, iż ryzyko zachorowania zwiększa się, jeśli pierwszy stosunek nastąpił
przed 16 rokiem życia. Przypuszcza się, że oba wymienione powyżej czynniki mają znaczącą
role w zakażeniu onkogennymi typami wirusa.
Prawdopodobieństwo, że kobieta jest nosicielem HPV oraz zwiększonego ryzyka wystąpienia
u niej raka szyjki macicy jest ściśle powiązane z obecnością DNA wirusa u jej partnera
seksualnego. Liczne i długoletnie obserwacje potwierdzają hipotezę, że aktywność seksualna
a tym samym występowanie przewlekłego zakażenia u mężczyzny, jest głównym czynnikiem
określającym częstość występowania raka szyjki macicy.
Również w Polsce w latach 2002-2003 przeprowadzono badanie na grupie 200 kobiet ze
środowiska wiejskiego, w wyniku którego stwierdzono, że istnieje związek pomiędzy
występowaniem zakażenia szczepami HPV o wysokiej onkogenności a paleniem
papierosów, zwiększoną liczbą partnerów seksualnych oraz byłych partnerek seksualnych
partnera.
Aktywność płciowa jest również powiązana z licznymi ciążami i porodami. Liczba ciąż
powyżej trzech ukończonych o czasie oraz młody wiek (poniżej 20 rż.) urodzenia pierwszego
dziecka związane są ze zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka szyjki macicy.
Palenie tytoniu
Palenie tytoniu związane jest ze znacząco zwiększonym ryzykiem rozwoju raka szyjki
macicy. Efekt karcynogenny jest tu związany z ilością wypalanych papierosów. Badania
odnośnie zależności między paleniem papierosów a ryzykiem rozwoju raka szyjki macicy
wykazały, że palaczki również bierne narażone są na zwiększone ryzyko zachorowania na ten
nowotwór. Ekspozycja na nikotynę, która jest mutagenem i karcynogenem, może
spowodować mutacje w genach i aberracje chromosomowe w komórkach docelowych
nabłonka, co ułatwia w póz
niejszym czasie rozwój nowotworu.
Doustna antykoncepcja hormonalna
Metaanaliza wykonana w celu określenia związku pomiędzy stosowaniem antykoncepcji
hormonalnej a rakiem szyki macicy wykazała, że ryzyko inwazyjnego raka szyki macicy
zwiększa się wraz z długością czasu stosowania doustnych środków antykoncepcyjnych.
Zażywanie ich przez ponad 10 lat wiąże się z podwojonym ryzykiem zachorowania.
Znaczny wzrost liczby infekcji wirusami brodawczaka ludzkiego obserwuje siÄ™ u kobiet z
zaburzeniami gospodarki hormonalnej, np. będących w ciąży lub wieloletnie stosujących
antykoncepcję hormonalną. Duże powinowactwo do komórek nabłonka szyjki macicy w tej
grupie kobiet wyjaśnia budowa genomu wirusa HPV i możliwości wiązania hormonów
steroidowych.
Najbardziej prawdopodobnym mechanizmem działania hormonów w rozwoju raka szyjki
macicy jest stymulacja wzrostu komórek nabłonka i hamowanie ich rozpadu.
Niski status socjoekonomiczny
Niski status socjoekonomiczny związany jest często ze złymi warunkami życia,
niedostateczną higieną osobistą oraz nieodpowiednim odżywianiem. Zwłaszcza niedobór w
diecie świeżych warzyw i owoców będących z
ródłem antyoksydantów prowadzi do wzrostu
ryzyka zachorowania na raka szyjki macicy. Ważną rolę odgrywają tu takie witaminy jak:
kwas foliowy, retinol, witamina E, witamina C i B12.
Stan higieny osobistej a w wyniku jej niedoboru lub braku wynikające infekcje układu
moczowo-płciowego prowadzą do zwiększenia się ryzyka zachorowania na raka szyjki
macicy. Wśród infekcji, które często poprzedzają lub współistnieją z zakażeniem wirusem
HPV wymienia się zakażenie chlamydiami, rzeżączką, rzęsistkowicą, cytomegalowirusem i
opryszczką płciową (HSV 2).
W badaniu przeprowadzonym przez zespół pod kierownictwem Munoza wykazano, że
obecność u kobiet przeciwciał przeciwko HSV wiąże się ze zwiększonym ryzykiem
występowania raka szyjki macicy płaskonabłonkowego jak i gruczołowego.
Immunosupresja
Zwiększone ryzyko zachorowania na raka szyki macicy występuje u osób poddanych terapii
HAART z powodu wtórnych nowotworów w przebiegu zakażenia HIV.
Drugą grupą u której występuje obniżona odporność immunologiczna są osoby po zabiegach
transplantacji narządów, które ze względów medycznych poddawane są długotrwałej
immunosupresji.
Podwyższone ryzyko zakażenia HPV a wyniku niego rozwinięcie się raka szyki macicy
wynika to ze zmniejszonej liczby limfocytów T CD4 u kobiet z wymienionych grup.
Rak szyjki macicy
Płaskonabłonkowy rak szyjki macicy poprzedzony jest stanem przednowotworowym 
neoplazją szyjki macicy (CIN  cervical intraepithelial neoplasia) w której wyróżniamy 3
stopnie:
I  komórki nowotworowe zajmują dolną 1/3 nabłonka pokrywającego szyjkę macicy
II  komórki neoplazmatyczne i figury podziału obejmują dolne 2/3 nabłonka
III  komórki nowotworowe oraz figury podziału znajdują się w całym przekroju nabłonka.
Obecnie przyjmuje się, że zmiana CIN 1 wynika z zakażenia brodawczakiem ludzkim. HPV
jest również obecny w pozostałych stadiach rozwoju zmian neoplazmatycznych jak również
w 90% przypadków raka inwazyjnego.
Rak gruczołowy szyjki macicy wywodzi się z komórek gruczołowych śluzotwórczego
nabłonka kanału szyjki i ze względu na pierwotne usadowienie guza w kanale szyjki może
upłynąć wiele czasu, zanim zmiana stanie się klinicznie uchwytna. Drogi szerzenia się tego
nowotworu są podobne jak w przypadku raków płaskonabłonkowych i składa się na nie
naciekanie przez ciągłość tkanek i narządów sąsiednich, któremu towarzyszy powstawanie
przerzutów do regionalnych węzłów chłonnych miednicy mniejszej.
W ramach teorii zakładającej kluczową rolę onkogennych wirusów HPV w etiopatogenezie
raka szyjki macicy opisano model kancerogenezy, zakładający, że wirusy infekują komórki
rezerwowe w obrębie strefy transformacji podlegające różnicowaniu w kierunku komórek
gruczołowych, co na drodze poliferacji atypowych komórek gruczołowych prowadzi do
powstania adenocarcinoma in situ.
Diagnostyka zmian nabłonka szyki macicy
Do metod diagnostycznych zmian nabłonka tarczy części pochwowej szyjki macicy stosuje
siÄ™:
·ð badanie cytologiczne konwencjonalne
·ð badanie cytologiczne cienkowarstwowe
·ð badanie kolposkopowe
·ð pobranie wycinków histopatologicznych z szyjki macicy
·ð badanie na obecność HPV metodÄ… PCR
Prewencja raka szyjki macicy
Prewencja raka szyjki macicy obejmuje profilaktykę pierwotną i wtórną:
·ð profilaktyka pierwotna  sÄ… to szczepionki profilaktyczne i unikanie narażenia na
zakażenie HPV
·ð profilaktyka wtórna  opiera siÄ™ na skriningu cytologicznym, teÅ›cie na obecność HPV
lub kombinacji obu technik.
Działania profilaktyki wtórnej leżą całkowicie w gestii personelu medycznego oraz
organizacji rządowych i pozarządowych, których gestii jest finansowanie badań
przesiewowych.
W Polsce programy nowoczesnego aktywnego skriningu cytologicznego raka szyjki macicy
rozpoczęto pod koniec lat 80. XX w. Obecnie od 2006r. realizowany jest Populacyjny
Program Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy.
Podstawowym narzędziem do przeprowadzania badań przesiewowych raka szyjki macicy są
badania cytologiczne (rozmazy cytologiczne). OcenÄ™ cytologicznÄ… przeprowadza siÄ™ wg
klasyfikacji Bethesda 2001 i Papanicolau. Rozmaz z szyjki macicy należy pobierać za
pomocą szpatułki lub szczoteczki, albo łącznie za pomocą tych dwóch narzędzi.
Metaanaliza wyników badań z randomizacją potwierdza zasadność stosowania szpatułek z
wydłużoną końcówką  szpatułki Ayrego  do pobierania materiału z tarczy części
pochwowej oraz szczoteczek typu cytobrush lub cervexbrush do pobierania materiału z
kanału szyjki macicy. Ta ostatnia metoda spełnia ważną rolę w wykrywaniu gruczołowego
raka szyjki macicy.
W ostatnich latach podnosi się rolę nowych technik cytologicznych, które w przyszłości mogą
być stosowane w populacyjnych badaniach przesiewowych raka szyjki macicy.
Do metod tych zalicza się techniki rozmazów jednowarstwowych opartych o cytologię płynną
(liquid base cytology) (ThinPrep®, AutoCyte PREP®), zautomatyzowane ponowne badanie
przesiewowe (Pap-Net®) oraz badanie przesiewowe oparte na zastosowaniu algorytmu
(AutoPap®).
Wszystkie one stanowiÄ… modyfikacjÄ™ tradycyjnych metod badania cytologicznego, a
dodatkową ich zaletą jest możliwość wykorzystania materiału komórkowego do badań
w kierunku zakażenia chlamydiozą, rzeżączką oraz wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV).
Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego (PTG) zalecają zarówno
cytologię konwencjonalną, jak i płynna jako obowiązujące w skriningu cytologicznym.
W licznych badaniach prospektywnych wykazano, że połączenie testów HPV z rozmazami
cytologicznymi zwiększa czułość w wykrywaniu stanów przedrakowych i raka szyjki macicy
do 96 100 %. Dlatego testy wykrywające HPV są elementami uzupełniającymi pierwotny
skrining cytologiczny.
O ile sama zasadność stosowania badan skriningowych w profilaktyce raka szyjki macicy nie
podlega dyskusji o tyle szeroko dyskutowany jest problem kosztów związanych z
wprowadzaniem nowych technologii (płynna cytologia, testy HPV) do badań przesiewowych,
wielkości populacji, która powinna być objęta tymi badaniami oraz częstości ich powtarzania.
Wydaje się, że wysokie jednostkowe koszty wprowadzenia nowych technologii mogą być
rekompensowane przez dłuższe przerwy między kolejnymi etapami badań skriningowych.
Nie wiadomo również, jaki jest optymalny wiek kobiet, w którym powinno się rozpocząć
przesiewowe badania cytologiczne. Dane dotyczące naturalnego przebiegu zakażenia HPV, a
także częstotliwość występowania zmian patologicznych dużego stopnia oraz raka szyjki
macicy sugerują, że regularne badania cytologiczne można bezpiecznie rozpocząć 3 lata po
inicjacji seksualnej kobiety lub w 21. roku życia, w zależności od tego, co wystąpi wcześniej.
Rekomendacje PTG zalecają objęciem skriningiem cytologicznym populacji kobiet w wieku
25 59 lat.
Nie ma także bezpośrednich danych świadczących o tym, że przeprowadzanie corocznych
badań przesiewowych wiąże się z lepszymi wynikami niż wykonywanie ich co 3 lata.
Wykonywanie corocznych badań cytologicznych może uzasadniać występowanie
dodatkowych czynników ryzyka, do których zalicza się: przebycie CIN, zakażenie HPV lub
inne choroby przenoszone drogą płciową oraz zachowania seksualne obarczone dużym
ryzykiem. Wydaje się, zatem zasadne coroczne powtarzanie badań cytologicznych przez
pierwsze 3 lata, a następnie ustalenie odstępów miedzy badaniami co 3 lata. Takie założenie
pozwala już w początkowym okresie badań na wyodrębnienie grupy kobiet specjalnej troski
 z nieprawidłowymi wynikami badań cytologicznych, które muszą zostać poddane
kompleksowemu postępowaniu diagnostyczno-terapeutycznemu w kierunku raka szyjki
macicy, co w sposób bezpośredni wpływa na poprawę wskaz
ników zapadalności i
umieralności na ten nowotwór już w początkowym okresie badań.
Na poziomie profilaktyki pierwotnej raka szyjki macicy wysuwają się dwa ważne elementy:
- szczepienia ochronne - immunoprofilaktyka
- edukacja odnośnie unikania narażenia na zakażenie HPV.
Odpowiedzialność za zrealizowanie tych celów można podzielić między zorganizowaną
ochronę zdrowia i same beneficjentki profilaktyki  kobiety w różnych przedziałach
wiekowych.
Nowym elementem profilaktyki pierwotnej raka szyjki macicy jest immunoprofilaktyka 
szczepienie, które chroni przed rozwojem obu form raka szyjki macicy.
Trudno jednak na obecnym etapie oceniać wpływ tej formy profilaktyki na występowanie
raka, ponieważ rezultaty szczepień będą widoczne dopiero po upływie 15-20 lat.
Dotychczasowe badania doprowadziły do skonstruowania dwóch szczepionek przeciw
genitalnym typom HPV. Jedna z tych szczepionek to szczepionka czterowalentna przeciw
HPV 6/HPV 11/HPV 16/HPV 18  Silgard (Gardasil), druga to podwójna szczepionka
przeciw HPV 16 i HPV 18 (Cervarix). Podstawowe pytanie dotyczy długości trwania efektu
profilaktycznego szczepionek. Najnowsze badania wskazują, że okres ten wynosi
przynajmniej 5 lat (tyle trwają dotychczasowe obserwacje). W tym czasie utrzymuje się stały
poziom (plateau) przeciwciał neutralizujących, a w krążeniu występują komórki pamięci
immunologicznej, co sugeruje, że okres protekcji może być znacznie dłuższy. Co ważniejsze,
w populacji osób uprzednio niezakażonych, szczepionka przez 5 lat wykazała 100% efekt
profilaktyczny, dotyczący zmian wywołanych przez HPV 6, HPV 11, HPV 16 lub HPV 18,
takich jak brodawki okolicy narządów płciowych oraz CIN 1 3.
Podobnie jest w przypadku szczepionki czterowalentnej. Szczepionka dwuwalentna wykazuje
długotrwałą skuteczność w zapobieganiu przewlekłym zakażeniom HPV 16 i HPV 18 oraz
zmianom CIN 2/CIN 3 związanym z tymi typami HPV (ponad 5 lat), ale okres ten będzie
zapewne dłuższy.
Większość badań nad skutecznością szczepionek przeciw HPV przeprowadzono w populacji
kobiet w wieku 15 26 lat. W jedynym dotychczas badaniu wykazano, że szczepionka
czterowalentna jest wysoce skuteczna także w grupie wiekowej 26 45 lat.
Ważnym zagadnieniem związanym ze stosowaniem szczepionek przeciw HPV jest
potencjalne zjawisko ochrony krzyżowej (ang. cross-protection).
Wykazanie krzyżowej ochrony w stosunku do chorób wywoływanych przez inne niż obecne
w szczepionce typy HPV ma duże znaczenie, dlatego, że zakażenia tymi typami stosunkowo
często występują w populacji i są odpowiedzialne za ponad 20% raków szyjki macicy.
Szczepienia przeciw HPV znaczÄ…co zmniejszajÄ… ryzyko wystÄ…pienia raka szyjki macicy i
innych zmian wywoływanych przez te wirusy, ale nie eliminują go całkowicie.
Zgodnie podkreśla się, że skrining cytologiczny pozostaje nadal niezbędny i obowiązkowy.
Można przypuszczać, więc że zmianie ulegną pewne algorytmy postępowania u kobiet
niezakażonych HPV a mianowicie:
- wydłużenie odstępów pomiędzy kolejnymi badaniami
- zmiana narzędzia skriningowego, np. tylko test zamiast cytologii lub cytologii i testu
- zmiana zleceń diagnostycznych.
Ostatnim z wymienionych elementem profilaktyki raka szyjki macicy jest unikanie
czynników ryzyka. Tu wielką rolę odgrywa stała edukacja zdrowotna prowadzona przez
personel medyczny i organizacje zajmujące się ochroną zdrowia, jak również przez jednostki
samorządów terytorialnych, w których gestii leży ochrona zdrowia na danym terenie.
Największe jednak znaczenie w redukcji zagrożenia odgrywają same kobiety, ponieważ to
one mogą kontrolować czynniki ryzyka oraz wybierać to, co sprzyja zachowaniu zdrowia:
1. rozpoczynać jak najpóz
niej aktywność seksualną
2. utrzymywać monogamiczność w kontaktach seksualnych  jeżeli jeden z partnerów nie
okazał się monogamiczny, obie strony są zagrożone
3. zabezpieczać się prezerwatywą, która chroni nie tylko przed nieplanowaną ciążą, ale
również przed chorobami przenoszonymi drogą płciową
4. stosować zdrową dietę bogatą w świeże warzywa i owoce
5. przestrzegać zasad higieny osobistej
6. zaprzestać palenia tytoniu
7. regularnie zgłaszać się na badania cytologiczne
8. unikać stanów zapalnych narządu rodnego a zaistniałe leczyć
9. zaszczepić się przeciwko HPV
10. brać udział w badaniach przesiewowych
Podsumowanie
W narodowych badaniach przesiewowych prowadzonych na świecie stwierdzono, że
większość badanych kobiet uważa cytologię za istotne badanie, które pozwala na rozpoznanie
nowotworu. Dlatego stałym elementem badań przesiewowych musi być kampania
informacyjno-edukacyjna, która musi dotyczyć całego społeczeństwa, w tym personelu
medycznego, a nie tylko populacji badanych kobiet.
Jednocześnie na każdym kroku należy podkreślać rolę stylu życia, jako głównego czynnika
profilaktyki raka szyjki macicy.
Literatura
1.  Cytologiczne badania przesiewowe raka szyjki macicy u kobiet i ich znaczenie w okresie
po menopauzie , Andrzej Malarewicz, PrzeglÄ…d Menopauzalny 5/2003
2.  Ocena wystąpienia czynników ryzyka zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV)
oraz stopnia jego onkogenności wśród mieszkanek wsi , Dagmara Nawarra-Karowicz,
Urszula Kowalska-Koprek, Agata Karowicz-Bilińska, Przegląd Menopauzalny 4/2005
3.  Perspektywy immunoprofilaktyki HPV u kobiet po 40. roku życia Tomasz Pertyński,
Grzegorz Stachowiak, Agnieszka ZajÄ…c, PrzeglÄ…d Menopauzalny 5/2008
4.  Profilaktyczno-terapeutyczne szczepienie przeciwko stanom przedrakowym szyjki
macicy , Rudolf Klimek, Ginekologia Praktyczna 4/2007
5.  Rak gruczołowy szyjki macicy  rola profilaktyki pierwotnej , Tomasz Paszkowski,
Tomasz Radomański, Przegląd Menopauzalny 3/2008
6.  Skryning cytologiczny raka szyjki macicy Joanna A
oÅ›, Ginekologia Praktyczna 1/2006
7.  Szczepienia przeciw HPV jako pierwotna profilaktyka raka szyjki macicy oraz innych
zmian wywołanych przez HPV Sławomir Majewski, Marek Sikorski, Przewodnik Lekarza
1/2008
8.  Współczesne sposoby profilaktyki raka szyjki macicy , Janusz Krasnodębski, Piotr
Dawid, Roman Chudoba, Ginekologia Praktyczna 2/2007
9.  Zakażenia wirusami HPV problem medyczny i społeczny Lidia Hirnle, Ginekologia
Praktyczna, 4/2009
10.  Rak szyjki macicy , Marek Spaczyński, Witold Kędzia, Ewa Nowak-Markiewicz,
PZWL, Warszawa 2009
11. materiały informacyjne ze strony internetowej www.ecca.info
12. materiały informacyjne ze strony internetowej www.rakszyjkimacicy-profilaktyka.pl