ROMAN C H W A L I S Z E W S K I , W O J C I E C H KICMAN

POLSKIE UMOCNIENIA

OBRONNE

z

1 9 3 9 r.

w rejonie W ą g r o w i e c — G o ł a ń c z

Opracowanie tekstu:

ROMAN CHWALISZEWSKI — część I
WOJCIECH KICMAN — część II i III

Reprodukcje zdjęć:

ZBIGNIEW ZAJKOWSKI

WOJCIECH BESZTERDA

Na okładce: Schron typu „B" w rej. Gołańczy

Foto: B Piechowiak

Rysunki techniczne i mapka:

WOJCIECH KICMAN

Opracowanie redakcyjne:

ANDRZEJ MILCZYŃSKi

Zdjęcia:

BOGDAN PIECHOWIAK

W rejonie Wągrowiec — Gołańcz, do chwili obecnej zachowały się

unikalne już a zarazem jedyne na terenie województwa pilskiego umoc-

nienia obronne z 1939 r. Stanowi je 14 betonowych schronów bojowych
piechoty 4 typów będących przykładem kunsztu polskiej sztuki inżynie-

ryjnej w wojskowym budownictwie obronnym tamtego okresu.

Obiektami tymi zainteresowali się członkowie Wojewódzkiego Oby-

watelskiego Komitetu Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa w Pile

— R. Chwaliszewski, St. Kabaciński, W. Kicman i B Piechowiak.

W wyniku przeprowadzonych penetracji terenowych powstała szcze-

g ó ł o w a

dokumentacja po

miarowo-fotograficzna, która wzbogacona

relacjami mieszkańców tych terenów oraz literaturą przedmiotu stano-

wiła materiał dla niniejszego opracowania.

Prace tę podjęto dla bliższego poznania, udokumentowania i popu-

laryzacji pomników polskiej sztuki inżynieryjno-wojskowej z 1939 r.

zachowanych na obszarze województwa pilskiego.

Część I

G E N E Z A P O W S T A N I A U M O C N I E Ń O B R O N N Y C H

Ogólna sytuacja polityczna, jaka wiosną 1939r. zaistniała w stosun-

kach polsko-niemieckich, zmusiła polskie władze wojskowe do powzięcia

gorączkowych przygotowań obronnych. Oznaczały one miedzy innymi

częściową tzw. cichą mobilizację sił zbrojnych (23 III 1939r.); utworzono
także sztaby dla siedmiu zorganizowanych w wojsku polskim armii.

Obszary pomiędzy Notecią a Wartą znalazły się w zasięgu działania
armii „Poznań" dowodzonej przez gen. Tadeusza Kutrzebę.

Zadaniem t e j armii było przede wszystkim osłanianie się na kierunku

F r a n k f u r t - P o z n a ń oraz ubezpieczanie skrzydeł armii „Łódź" i „Pomorze"

pozostających w bezpośrednim sąsiedztwie. W celu opóźniania działań

nieprzyjaciela nakazano, a b y armia „Poznań" wykorzystała wszystkie
n a d a j ą c e się do tego celu linie terenowe. Na ostateczną pozycję obrony
armii wyznaczono linię biegnącą od przedmościa Bydgoszcz do jeziora
Żnin, jeziora Gopło-Kałału, Gopło-Warta i rzeką Wartą z wysunięciem

w rejonie Konin-Turek.

Aby sprostać temu zadaniu, gen. T. Kutrzeba przystąpił do opraco-

wania i n a t y c h m i a s t o w e j realizacji planu przygotowań obronnych swej

armii.

Przedmiotem szczególnej troski dowództwa armii „Poznań" była

organizacja linii osłonowej między Poznaniem a Bydgoszczą (w rejonie
Wągrowiec-Gołańcz-Kcynia) bowiem istniała tam luka wynikająca
z pokojowej dyslokacji wojsk na terenie Wielkopolski. Była to dyslo-

kacja operacyjnie nieodpowiednia, gdyż jak wspominał gen. T. Kutrzeba:
„Wybitny kierunek wypadowy nieprzyjaciela na Wągrowiec i Żnin

garnizonu nie posiadał. Wypad niemiecki mógłby bez trudu dojść do

Gniezna, nie n a t r a f i w s z y uprzednio na żaden oddział wojska". W tej

sytuacji na ten newralgiczny, 60-kilometrowy odcinek skierowano da

Skierniewic 26 Dywizję Piechoty, przewidywaną dotąd jako część odwo-

dową Naczelnego Wodza.

Natychmiast po 23 marca 1939r. do Wągrowca przybył 37 łęczycki

pułk piechoty im ks. J Poniatowskiego pod dowództwem ppłk S. Kurcza.

Płk dypl. Adam Brzechwa-Ajdukiewicz

dowódca 26 DP

Jeden z batalionów tego pułku wraz z dywizjonem artyrerii stanął
w Żninie. Siły te przystąpiły do montowania frontu osłony oraz nawiąz-

ania kontaktu ze swymi sąsiadami a armii „Pomorze" (na północy)

i armii „Poznań" (na południu).

W lipcu 1939 r w rejonie Wągrowiec-Gołańcz-Żnin przewiezione

zostały pozostałe siły 26 DP, której dowódcą był płk dypl. Adam

Brzechwa-Ajdukiewicz a szefem sztabu mjr dypl. Witold Bronisław

Sujkowski. Miejscem postoju dowództwa dywizji było Wapno Nowe.
(budynek szkoły).

W skład dywizji, oprócz 37 łęczyckiego pp wchodziły:

- 10 łowicki pułk piechoty (dowódca płk Marian Krudowski)
- 18 skierniewicki pułk piechoty dowódca ppkł dypl. Adam W. Ma-

jewski)

Siedziba Sztabu 26DP (obecnie szkoła) w Wapnie Nowym

— jednostki a r t y l e r i i (26 p a l , 67 d a l , 26 dac, 26 b. a r t . plot.)

— 82 k o m p a n i a czołgów T K S o r a z k a w a l e r i a d y w i z y j n a k o m p a n i a ko-

larzy i służby pomocnicze.

P o n a d t o d o s k ł a d u 2 6 D P p r z y d z i e l o n o : P o c i ą g p a n c e r n y n r 1 1 „ D a -

n u t a " , dca k p t . B r o n i s ł a w K o r o b o w i c z , K c y ń s k i B a t a l i o n O b r o n y Na-
r o d o w e j (dca m j r W ł a d y s ł a w P a w ł o w s k i ) , W ą g r o w i e c k i B a t a l i o n O N
(dca m j r A l e k s a n d e r F . L u b i k ) , Ż n i ń s k i B a t a l i o n O N (dca m j r S t a n i s -

ł a w Wultański). 2 6 D y w i z j a , choć p o d l e g a ł a a r m i i „ P o z n a ń " , o t r z y m a ł a

zadanie osłaniania p o ł u d n i o w e g o s k r z y d ł a a r m i i „ P o m o r z e " na linii je-
zior w ą g r o w i e c k i c h w p a s i e : p ó ł n o c n a g r a n i c a Łobienica — N a k ł o (wył.)

— R y n a r z e w o , p o ł u d n i o w a g r a n i c a P i ł k a — S k o k i (wył.) — J a n o w i c e .
Na przestrzeni t e j , s t a n o w i ą c e j j e d e n z c z t e r e c h o d c i n k ó w ( p ó ł n o c n y )

u g r u p o w a n i a osłonowego a r m i i „ P o z n a ń " , 2 6 D P r o z l o k o w a ł a s w e j e d -

nostki w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

— III b a t a l i o n 18 pp i K c y ń s k i B a o n ON — o t r z y m a ł y p ó ł n o c n y p o d -

odcinek p a s a o b r o n y , na p o ł u d n i o w y zachód od Noteci w o k o l i c a c h
Nakła i Kcyni. W b e z p o ś r e d n i m w s p ó ł d z i a ł a n i u z N a k i e l s k i m Ba-

talionem O N m a j o r a J ó z e f a P a r c z y ń s k i e g o .

— 10 pp zajmował odcinek środkowy „Gołańcz

— 37 pp z Wągrowieckim Batalionem ON obsadził odcinek południowy

na linii jezior wągrowieckich

— Żniński Batalion ON — jako najsilniejszy pod względem uzbrojenia

batalion ON typu „S" — zajął obronę na odcinku „Żnin", stanowią-

cym pozycję głównego oporu dla całej dywizji.

Precyzowanie zadań w toku przygotowań obronnych całej dywizji

warunkowało także ukształtowanie zajmowanego terenu. Mając na

względzie występowanie tutaj naturalnych przeszkód wodnych (rzeka
Noteć i ciąg jezior) zakładano, że nieprzyjaciel nie użyje na tym od-

cinku swych wojsk pancernych lub zmotoryzowanych. Uznano zatem,
że odcinek zajmowany przez 26 DP będzie w związku z tym w przysz-
łej walce raczej bierny. Głównych działań obronnych spodziewano się
na obszarze między jeziorami wągrowieckimi i żnińskimi a Notecią.
Stąd też w tym rejonie zgrupowano odwody dywizji. Ponadto zgodnie

z wytycznymi Sztabu Głównego oraz sztabu armii „Poznań" na odcin-

ku osłony Wągrowiec—Gołańcz oraz na linii jezior żnińskich jednost-

ki 26 DP przystąpiły do robót fortyfikacyjnych. Polegały one na budo-
wie betonowych schronów bojowych (bunkrów) na głównych kierun-
kach spodziewanych natarć nieprzyjaciela.

Pomiędzy schronami kopano rowy strzeleckie, a przed nimi zasieki

z drutu kolczastego. W toku prac wykonano także rowy przeciwpan-
cerne oraz spiętrzenia wód.

Zaminowano też szereg mostów i mostków na przedpolu pozycji o-

słonowej. Prace te wymagały znacznego wysiłku ludzkiego, materia-

łowego i finansowego. Stąd też do pomocy wojsku przydzielono

ludność cywilną, zaś niezbędne środki finansowe wyasygnowano

z funduszu Bezrobocia województwa poznańskiego oraz z Ministerstwa
Spraw Wojskowych.

Jak podaje Ryszard Juszkiewicz koszt jednego schronu betonowego

na 2 cekaemy z wieżyczką, mającego wytrzymać pojedyńcze pociski
o kalibrze 155 mm, wynosiły 40 tys.zł

2

).

Przygotowując przedpole do przyszłej walki trzeba było niekiedy do-

konywać wyrębu terenów zalesionych a nawet likwidować niektóre

zabudowania. Przykładem jest tutaj rejon Laskownicy i stodoły w gos-
podarstwie Jakuba Czekaja.

Przebiegiem i efektami tych prac, tworzących pierwszą w tym rejo-

nie linie polskiego oporu interesował się bardzo wywiad niemiecki.

Miał on pewne ułatwienia w zdobywaniu niezbędnych informacji ze

względu na fakt iż do kopania rowów zatrudniano Niemców. Powodo-
wało to także czasem, jak np. w rejonie Wapna, poróżnienia na tle na-

rodowościowym.

23 sierpnia 1939 r. otrzymano rozkaz o mobilizacji alarmowej, w ty-

dzień później, 30 sierpnia 1939 r. ogłoszono mobilizację powszechną,
która w rejonie z a j m o w a n y m przez 26 DP przebiegała planowo i spo-

kojnie, ale od t e j chwili rozpoczęła się, w ślad za ewakuacją urzędów

i rodzin urzędniczych, wojenna tułaczka mieszkańców powiatów nad-
granicznych w głąb k r a j u . 1 września 1939 r. o świcie Niemcy wkro-

czyli w granice Polski — rozpoczęła się wojna.

Pierwsze nadgraniczne potyczki z nieprzyjacielem stoczyła Straż

Graniczna wsparta plutonami wzmocnienia oraz niewielka część ka-

walerii d y w i z y j n e j 26 DP z n a j d u j ą c e j się na północ od Noteci. Wieczo-
rem 1 września pamiętnego roku, w związku z zagrożeniem przez czołgi

niemieckie pozycji Nakielskiego Batalionu ON w rejonie Nakła, z 26 DP

wydzielono 4 baterię 26 pułku artylerii lekkiej, która dla wsparcia od-
działów nakielskich zajęła pozycje w lesie na zachód od miejscowości
Wieszki. W nocy z 1 na 2 września, dla lepszego zabezpieczenia prawego

skrzydła s w e j dywizji, płk dypl. A. Brzechwa-Ajdukiewicz przesunął

18 pp do r e j o n u : Rozstrzębowo — Szczepice — Czerwoniak — Suchorą-

czek. Na noc oddziały niemieckie wycofały się z Nakła. Następnego dnia

nieprzyjaciel zaczął okopywać się na południe od Nakła w czym prze-

szkadzano mu prowadząc ogień artyleryjski i z broni maszynowej pa-

raliżując jednocześnie r u c h y jego czołgów. Niekorzystna zmiana poło-

żenia oddziałów armii „Pomorze" sprawiła, iż 15 DP - prawy sąsiad

26 DP — rozpoczęła powolny odwrót. W konsekwencji dowództwo otrzy-
mało rozkaz ściągnięcia 26 DP na linię jezior żnińskich.

2 września 1939 r. r e j o n z a j m o w a n y przez 26 DP zaatakowany został

przez lotnictwo niemieckie. W Wągrowcu pod gruzami zburzonego ra-

tusza zginął b u r m i s t r z Szymon Wachowiak i 5 pracowników Zarządu

Miejskiego.

W nocy z 3 na 4 września 26 DP wykonała rozkazu opuszczenia dotyc-

czasowej pozycji wysuniętej w rejonie Wągrowiec-Gołańcz i przenie-

sienia się na zachód od Żnina.

Posunięcie to zostało podyktowane ogólną sytuacją operacyjną na
froncie.

Gen. T. Kutrzeba wspominał po latach: „Schrony nie oddały nam

swych usług, tak samo jak liczne i skuteczne zalewy, gdyż nie były

atakowane".

Inaczej było pod Mławą, gdzie takim samym schronom przypadło

zdać pomyślnie swój bojowy egzamin.

Tymczasem 26 DP odchodząc z dotychczasowej pozycji postawiła tu

groby swych nieznanych żołnierzy (np. w Golańczy i Wągrowcu).

Był to początek chlubnego szlaku bojowego 26 Skierniewickiej Dy-

wizji Piechoty i przydzielonych do niej Batalionów Obrony Narodowej.

Żołnierzom tych jednostek przygotowującym się do odparcia wroga
nie danym było wybierać sobie miejsca walki ani też składania ofiar

Ojczyźnie.

K a m i e ń upamiętniający pobyt 37 pp w Wągrowcu

1) T a d e u s z Kutrzeba. Bitwa nad Bzurą (9 - 22 września 1939 r.) Warszawa 1958 r.

2) Ryszard Juszkiewicz, Bitwa pod Mławą 1939 r. Warszawa 1979 r. sir. 39

3) T. Kutrzeba. T a m ż e s t r . 46

Część II

P R Z E B I E G L I N I I O B R O N Y I L O K A L I Z A C J A O B I E K T Ó W

Główna linia obrony przebiegała wzdłuż ciągu jezior rynny wągro-

wieckiej do Gołańczy i była następująco umocniona:
1) odcinek „Wągrowiec" (dwa schrony typu „A")

2) odcinek Wągrowiec-Grylewo, jako rejon obrony ruchomej bez u-

mocnień stałych.

3) odcinek północny — s k r a j Jeziora Grylewskiego-Gołańcz z wydzie-

lonymi punktami oporu „Podjezierze" i „Gołańcz" (łącznie 5 schro-

nów typu „A", 3 schrony typu „B", 1 schron typu „C-l").

4) samodzielny rejon oporu „Dobieszewko" (poza terenem obecnego

województwa pilskiego) — 2 schrony typu „A", 1 schron typu „C-l"

i jeden typu „C-2".

Łącznie więc na tym terenie wybudowano 15 obiektów fortyfikacyj-

nych w tym: 9 schronów obserwacyjno-bojowych typu „A", 3 schrony
bojowe typu „B", 2 schrony bojowe typu „C-l", 1 schron bojowy typu

„C-2".

Lokalizacja obiektów w terenie przedstawia się następująco:

1. Odcinek „Wągrowiec". Jego umocnienie stanowiły dwa schrony ty-

pu „A" — pierwszy znajdował się na wschodniej skarpie dolinki
rzeki Wełny w odległości ok. 300 m od północnego krańca jez. Łę-

gowskiego i 200 m na zachód od krańca cmentarza zlokalizowanego
przy ul. Skockiej. W latach 60-tych schron ten uległ zniszczeniu

w związku z lokalizacją w tym miejscu wysypiska śmieci

— drugi znajdował się w Wągrowcu przy ul. Rogozińskiej przy sa-

mym chodniku, po lewej stronie, przed mostem na Strudze Goła-

nieckiej. Jest zachowany w doskonałym stanie; wejście zasypane,
otwór strzelniczy dobrze widoczny, skierowany na drogę prowadzą-

cą do Rogoźna i mokradła pomiędzy rzeką Wełną a ul. Rogozińską.

2. Odcinek Wągrowiec-Grylewo — nie stwierdzono na nim żadnych

umocnień.

3. Odcinek umocniony — północny skraj jez. Grylewskiego-Gołańcz

(łącznie 9 obiektów fortyfikacyjnych):

a) pojedyńczy schron obserwacyjno-bojowy zlokalizowany w pół-

nocno-zachodniej części Jez. Grylewskiego w rzadkim lesie,

150 m od rozwidlenia drogi Golańcz-Brzeźno z drogą polną pro-

wadzącą przez Brzeźno Stare do Łekną.

Schron dobrze zachowany. Wejście zasypane a otwór strzelniczy

skierowany na istniejącą, w okresie międzywojennym w tej czę-

ści jez. Grylewskiego, przeprawę promową z zadaniem likwi-
dacji przejścia nieprzyjaciela na tym kierunku,

b) wydzielony punkt oporu „Pojezierze". Umocnienie tego odcinka

stanowiły dwa schrony obserwacyjno-bojowe typu „A" oraz po
jednym schronie typu „B" i „C"

— pierwszy typu „A" znajduje się na wyniosłości terenu (pola

uprawne) w odległości 150 m od zabudowań ostatniego gospo-

darstwa przy północnej stronie jez. Laskowickiego.
Obiekt doskonale zachowany z zasypanym wejściem i otworem

strzelniczym. Zachowała się jeszcze żelazna rura w stropie schro-

nu stanowiąca otwór wentylacyjny. Otwór strzelniczy skierowany
skierowany na północny skraj jeziora z zadaniem pokrycia pola
martwego pomiędzy obiektami „B" i „C-l".

- drugi typu „A" znajduje się na wschodniej skarpie głębokiej

doliny Strugi Gołanieckiej, tuż przy drodze polnej Gołańcz-Pod-
jezierze, w odległości 100 m od drogi polnej Chawłodowo-Krzy-
żanki, przebiegającej w tym miejscu przez dolinę Strugi Goła-
nieckiej, na jej ostrym skręcie z kierunku północno-zachodniego
na północy, w odległości 800 m od Podjezierza. Schron doskonale
usytuowany i zachowany, miał za zadanie blokować przejście
(przeprawę) przez dolinę Strugi Gołanieckiej, pociętej w tym
miejscu jarami.

- zasadniczym punktem obrony tego odcinka jest schron bojowy

typu „C-l" usytuowany w odległości 100 m od gospodarstwa rol-

nego na wysokiej skarpie zachodniego brzegu j. Laskonickiego.
Ze schronu tego można było prowadzić ogień dwoma ciężkimi
karabinami maszynowymi — jednym wzdłuż całego j. Laskow-
nickiego w jego południowym kierunku, a drugi w odwrotnym,

na zachodni brzeg doliny Strugi Gołanieckiej. Schron doskonale
zachowany, jest dobrze widoczny z drogi polnej (50 m) Gołańcz-
-Podjezierze, a w okresie walk był osłonięty siatkami maskują-

cymi.

- drugi schron położony w odległości 350 m od powyższego jest

typu „B". Znajduje się na skraju małego lasku, 50 m od drogi

Schron

typu „C" w rej. Lasownicy

Gołańcz-Podjezierze. doskonale zachowany, w zachodniej skar-

pie doliny Strugi Gołanieckiej. Nawet z bliskiej odległości jest

widoczny jedynie jego strop- praktycznie równy z powierz-

c h n i ą renu. O t w ó r strzelniczy na jeden ckm skierowany na
północny-wschód, c e l e m prowadzenia ostrzału wzdłuż całego od-
cinka (800 m) doliny Strugi Gołanieckiej.

c) wydzielony p u n k t oporu „Gołańcz". Wzdłuż drogi polnej Go-

łańcz-Pcdjezierze, biegnącej po wschodniej stronie głębokiej
i szerokiej w t y m miejscu doliny Strugi Gołanieckiej, wybudo-
wano cztery obiekty f o r t y f i k a c y j n e z zadaniem obrony odcinka

Gołańcz — z a ł a m a n i e południowe doliny Strugi Gołanieckiej.

— pierwszy schron b o j o w y t y p u "A" z n a j d u j e się w odległości

1500 m na południowy-zachód od cmentarza w Gołańczy. Je-

go z a d a n i e m była o b s e r w a c j a nieprzyjaciela wzdłuż drogi
G o ł a ń c z - R y b o w o o r a z blokada przejścia w tym miejscu przez
dolinę Strugi G o ł a n i e c k i e j z północy na południe przez groblę

p r o w a d z ą c ą od strony północnej jarem do przysiółka Gołańcz,

Schron został w y w r ó c o n y w trakcie wybierania piasku.

— drugi schron typu "A" znajduje się w odległości 300 m na

zachód od cmentarza w Gołańczy przy drodze (80 m) Gołańcz-

-Podjezierze po jej południowej stronie. Obiekt doskonale za-

chowany, wyjście zasypane, otwór strzelniczy skierowany na

północ celem prowadzenia obserwacji i ostrzału drogi Go-

łańcz-Rybowo na bliskich podejściach od zachodu do Go-

łańczy.

— pierwszy schron bojowy typu „B" zlokalizowano w odległości

200 m od rozwidlenia drogi Gołańcz-Chawłodno z drogą polną
Gołańcz-Podjezierze. Schron zbudowano na wyniosłości tere-

nu ze skierowaniem strzelnicy ckm na zachód do prowadze-
nia ognia wzdłuż doliny Strugi Gołanieckiej. Obiekt doskona-
le zachowany.

— drugi schron bojowy typu „B" zlokalizowany jest po p r a w e j

stronie polnej drogi Gołańcz-Podjezierze, w odległości 600 m
od cmentarza w Gołańczy tuż przy południowej skarpie w tym
miejscu nieznacznie zmienia kierunek na południowo-zachod-
ni. Obiekt doskonale zachowany z możliwością prowadzenia
ostrzału na odległość do 1500 m doskonale z tego miejsca wi-
docznej d ł u g i e j i szerokiej w tym miejscu doliny Strugi Go-

łanieckiej. Wokół obiektu, który doskonale n a d a j e się do zwie-

dzania, niefortunnie zlokalizowano miejskie wysypisko śmieci.

Już poza t e r e n a m i woj. pilskiego z n a j d u j e się samodzielny rejon o-

poru „Dobieszewko". Obiekty f o r t y f i k a c y j n e tego rejonu stanowią dwa

schrony typu „A" i pojedyńcze schrony „ C - l " oraz „C-2". Są one zlo-
kalizowane wzdłuż zachodniego i południowego podnóża górskiego nad
okolicą wzniesienia o kącie 141,6 m na północny-zachód od Dobie-

szewka. Przy drodze polnej Potulin-Dobieszewko zlokalizowano trzy
obiekty:

— schron typu „D-2" z n a j d u j e się obok krzyżówki dróg polnych (o wy-

sokości 114,8 m) w o d k r y t y m terenie 50 m od skraju zalesionego
wzgórza z możliwością prowadzenia ognia wzdłuż linii frontu (o cha-
r a k t e r z e t r a d y t o r a międzypola) w kierunku południowym na szero-
kiej o t w a r t e j przestrzeni w kierunku wsi Bogdanowo oraz w kie-
r u n k u północnym wzdłuż drogi polnej Potulin-Dobieszewo. Obiekt

doskonale zachowany z częściowo zasypanym wejściem i otworami
strzelniczymi.

— drugi schron bojowy typu „D-l" znajduje się w odległości 350 m na

północ od pierwszego w obejściach samotnej zagrody. Ze strony po-

łudniowej miał możliwość ostrzeliwania drogi Potulin-Dobieszewko

tworząc z pierwszym schronem możliwość ognia krzyżowego a od

strony północnej istniała możliwość ostrzeliwania miejscowości Do-

bieszewo.

— jeden schron typu „A" zlokalizowany w połowie południowej strony

zbocza z otworem strzeleckim skierowanym na południowy zachód.

Schron ten zachowany jest w nienaruszonym stanie.

— drugi schron typu „A" znajduje się na skraju lasu po stronie po-

łudniowo-wschodniej wzgórza w odległości 350 m od miejscowości

Dobieszewko. Ze schronu tego prowadzono obserwację wzdłuż dro-

gi Dobieszewko-Oleszno. Obiekt znajduje się w nienaruszonym

stanie.

Część III

C H A R A K T E R Y S T Y K A OBIEKTÓW FORTYFIKACYJNYCH

Do dziś zachowały się w terenie betonowe schrony bojowe 4 typów

a w kilku miejscach są ledwo widoczne ślady okopów. Innych umocnień
polowych nie stwierdzono. Cały pas obrony znajdował się na urodzaj-
nych ziemiach, co powodowało szybkie likwidowanie przez miejsco-
wych rolników wszelkich elementów inżynierskich typu ziemnego.

1. Betonowy schron obserwacyjno-bojowy piechoty typu „A"

— przeznaczenie: prowadzenie obserwacji oraz ognia w jednym kie-

runku celem uniemożliwienia przejścia nieprzyjaciela na bronio-

nym odcinku lub osłona podejść do innych schronów

— uzbrojenie: 1 ręczny karabin maszynowy
— załoga: 2 — 3 żołnierzy
— powierzchnia izby bojowej: 2,5 m

2

— kubatura wnętrza: 4,2 m

3

— opis: konstrukcja schronu opierała się na planie czworoboku

z ostro ściętymi od strony czołowej nadającymi bardziej odpor-

ną na ostrzał część czołową schronu. Grubość ściany czołowej
40 cm, grubość stropu 50 cm a ścian bocznych 20 cm. Izba bojo-

wa miała w y m i a r y 210X140 cm, wysokość 170 cm. Do schronu

prowadziło wejście bez drzwi o w y m i a r a c h 100X50 cm. W po-
dłodze schronu z n a j d u j e się studzienka o wymiarach 60X60 cm.

Odprowadzenie gazów bojowych następowało otworem wentyla-

cyjnym z n a j d u j ą c y m się w stropie schronu o średnicy 5 — 7 cm.

Nad wejściem z n a j d o w a ł się mały okap betonowy ściany stropo-

w e j ułatwiający zakładanie siatki m a s k u j ą c e j

2. Schron bojowy piechoty typu „ B "

— przeznaczenie: prowadzenie ognia ciągłego wzdłuż linii f r o n t u

w jednym k i e r u n k u

— uzbrojenie: 1 ciężki k a r a b i n maszynowy

— załoga: 3 — 5 żołnierzy

— powierzchnia izby bojowej: 3,42 m

2

— k u b a t u r a izby b o j o w e j : 6,33 m

3

— o p i s : s c h r o n z b u d o w a n o na p l a n i e p r o s t o k ą t a , w k t ó r e g o k r ó t s z y m

boku usytuowano otwór strzelniczy o w y m i a r a c h na wlocie

55X50 cm a na wylocie 50X120 cm.

Z a b e z p i e c z e n i e o t w o r u s t r z e l n i c z e g o o d g ó r y s t a n o w i ł o k a p t r ó j -

k ą t n y ( 1 1 0 X 2 2 0 X 3 0 0 c m ) o g r u b o ś c i 100 c m , p r z y l e g a j ą c y do wy-

s t ę p u z o s t r o g ą s t a n o w i ą c ą p r z e d ł u ż e n i e dłuższego b o k u s c h r o n u
o 230 cm a stanowiących właściwe zabezpieczenie otworu strzel-

niczego od strony linii frontu.

Konstrukcja wejścia składała się z k o r y t a r z y k a 65X200 cm o wy-

sokości 140 cm bez drzwi ale z d w u s t r o n n y m przelotowym w e j -

ściem. Z k o r y t a r z y k a do izby b o j o w e j prowadziło wejście zasad-
nicze również bez drzwi o w y m i a r a c h 65 X 55X120 cm. S y s t e m
wejściowy osłonięty był od strony bocznej schronu m u r e m opo-

rowym grubości 55 cm i długości 200 cm oraz ścianką stropową

o grubości r ó w n e j w całym schronie a wynoszącej 1 m.

Izbę bojową stanowiło pomieszczenie k w a d r a t o w e (185X185 cm)

o wysokości również 185 cm. W ścianie wejściowej znajdował się
otwór w e n t y l a c y j n y (w lewym górnym rogu) o w y m i a r a c h
18X18 cm. W ścianie czołowej pod o t w o r e m strzelniczym z n a j -

d u j e sję nisza o p o d s t a w i e 70 X50 cm i wysokości 70 cm stano-
wiące miejsce n a k o n s t r u k c j ę p o d s t a w y ckm.

Cechą c h a r a k t e r y s t y c z n ą tego typu schronów jest "ostroga", bę-
dąca przedłużeniem bocznej ściany przy otworze strzelniczym

a stanowiąca skuteczną osłonę przed ostrzałem. OStroga, jak

również cała konstrukcja zbudowana jest z żelbetu bez spec-

jalnego gładzenia ścian o wymiarach u podstawy 140X30 do 70

cm i wysokości 190 do 175 cm.

3. Schron bojowy piechoty typu „C-l"

- przeznaczenie: prowadzenie ognia ciągłego wzdłuż linii frontu

w dwóch przeciwstawnych sobie kierunkach

- uzbrojenie: 2 ciężkie karabiny maszynowe

- załoga: 5 — 8 żołnierzy

- powierzchnia izby bojowej: 5,9 m

2

- kubatura izby bojowej: 10,9 m

3

opis: konstrukcja opiera się na planie prostokąta o wymiarach

zewnętrznych 520 cm X 340 cm. W krótszych ścianach czołowych
otwory strzelnicze są załamane o 30° od osi schronu. Izbę bojo-
wą stanowi nieregularny trapez o wymiarach 240 X 375X190 cm.
W ścianie wejściowej w prawym rogu znajduje się otwór obser-
wacyjno-strzelniczy, spełniający również zadania wentylacyjne.

W lewym rogu ściany wejściowej znajduje się również otwór

obserwacyjno-strzelniczy o wymiarach na wlocie 25X25 cm oraz

drugi otwór wentylacyjny 18X18 cm. Konstrukcja otworów

strzelniczych, okapu, ostrogi i systemu wejściowego Jest iden-

tyczna jak w schronie typu „B". Schron od strony linii frontu

był zabezpieczony dodatkowo w ramach rozpiętości ostróg wa-

łem ziemnym.

4. Schron bojowy piechoty typu „C-2"

- przeznaczenie jak w schronie typu „C-l"
- uzbrojenie i załoga jak w schronie typu „C-l" \

- powierzchnia izby bojowej: 5,58 m

2

- kubatura izby bojowej: 10,32 m

3

- opis: schron posiada izbę bojową w formie regularnego prosto-

kąta o wymiarach 310X180 cm. Otwory strzelnicze usytuowane

centrycznie wzdłuż osi schronu. Pozostałe

e l e m e n t y

jak

w schronie typu „C-l".

R e l a c j e i ważniejsze wspomnienia

w z b i o r a c h M u z e u m Okręgowego w Pile

STANISŁAWA KABACIŃSKIEGO z Gołańczy (1979 r.)
STEFANA KAZIDRUKA z Wysokiej (1979 r.)

LUDWIKA KONOPY z Wągrowca (1979 r.)

WŁADYSŁAWA KULCZYŃSKIEGO z Gołańczy (1979 r.)
PIOTRA LUCKA z Bydgoszczy (1980 r.)

ANNY WOLNIEWICZ z Wągrowca (1982 r.)

Opracowania:

P. BAUER, J. KRZYWANIA, D. POLAK Wielkopolanie w obronie oj-

czyzny 1939, Poznań 1980 r.

R. CHWALISZEWSKI W obliczu agresji, „Ziemia Nadnotecka" 9/1979
Der Kreis Eichenbruck. 800 Jahre Deutsche Kulturleistung im Wart-

heland. (Poznań) 1943 r.

T. JURGA Regularne jednostki WP w 1939 r. Warszawa 1975 r.

R. JUSZKIEWICZ Bitwa pod Mławą 1939 r. Warszawa 1979 r.

T. KUTRZEBA Bitwa nad Bzurą (9-22 września 1939) Warszawa 1958 r.

ST. NOWACKI Hitlerowska okupacja Wielkopolski w okresie zarządu
wojskowego, wrzesień-październik 1939 r. Poznań 1979 r.

S. OSIŃSKI V kolumna na Pomorzu Gdańskim Warszawa 1965 r.
K. PINDEL Obrona Narodowa 1937-1939 Warszawa 1979 r.
Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Londyn t. I, Kampa-

nia wrześniowa 1939 r., cz. I. Polityczne i wojskowe położenie Polski

przed wojną (1951 r.) cz. II Przebieg działań od 1 do 8 września (1958 r.)

E. SERWAŃSKI Wrzesień 1939 r. w Wielkopolsce. Poznań 1966 r.

Z. SZACHERSKI Wierni przysiędze Warszawa 1968 r.

Z. SZYMANKIEWICZ Zarys zbrodniczej działalności hitlerowców
Ziemi Chodzicskiej w 1939 r. „Rocznik Nadnotecki 7 z 2/1976 r.

Wojna obronna Polski 1939 Praca zbiorowa. Warszawa. 1979 r.