H

ALINA

D

OŁE˛GA

Słowa polityczne
w s´wiadomos´ci dziecie˛cej

1. Przedmiotem mojego artykułu jest analiza sposobu rozumienia i definiowania
przez uczniów wybranych słów politycznych, a wie˛c elementów leksykalnych
je˛zyka, które ze wzgle˛du na przynajmniej jedno znaczenie zwia˛zane sa˛ z szeroko
rozumiana˛ polityka˛. W mojej pracy analizuje˛ słownictwo polityczne z perspekty-
wy pragma- i socjolingwistycznej. Przez słownictwo polityczne rozumiem te˛
cze˛s´c´ całego zasobu leksykalnego, która swym znaczeniem obejmuje szeroko
rozumiana˛ polityke˛

1

(zarówno jej warstwe˛ ideologiczna˛, jak gospodarcza˛, stru-

kture˛ władzy itp.). Wyrazy te, choc´ sa˛ w pewnym sensie funkcjonalnie nacecho-
wane, nie tworza˛ podsystemu słownictwa fachowego, nie nalez˙a˛ do terminologii.
Analiza pragmalingwistyczna polegała be˛dzie głównie na wykazaniu zwia˛zków,
jakie zachodza˛ mie˛dzy informatorami (uz˙ytkownikami je˛zyka) a znakami (je˛zy-
kiem, sposobem jego uz˙ycia) w konkretnym akcie mowy. W moich badaniach
przyje˛łam za pojedynczy akt mowy kaz˙da˛ definicje˛ podana˛ przez ucznia. Przed-
miotem refleksji socjolingwistycznej uczyniłam wpływ istotnych wydarzen´ spo-
łecznych, role˛ s´rodków masowego przekazu, s´wiadomos´c´ polityczna˛ respondentów,
czyli cały społeczno-polityczny, pozaje˛zykowy kontekst wyjas´nionych haseł.

2. Spos´ród bardzo licznej grupy wyrazów zwia˛zanych z polityka˛ wybrałam

5 rzeczowników, które w ostatnim czasie pojawiaja˛ sie˛ cze˛sto w wiadomos´ciach
telewizyjnych, radiowych i prasowych. Poprosiłam uczniów klas IV, V i VI
w roku szkolnym 1991/1992 o wyjas´nienie naste˛puja˛cych haseł: kapitalista, ko-
munista, premier, prezydent i wybory. Uczniowie, którzy wypełnili blisko 400
ankiet, to dzieci urodzone w l. 1979–1981, a wie˛c w okresie burzliwych prze-
mian społeczno-politycznych w naszym kraju. Ich z˙ycie niewa˛tpliwie (choc´

1

Polityka to „działalnos´c´ władzy pan´stwowej, rza˛du w dziedzinach społecznej, gospodarczej,

kulturalnej, wojskowej i innych, dotycza˛ca spraw wewne˛trznych pan´stwa lub stosunków z innymi
krajami, jak równiez˙ wzajemnych stosunków klas, grup społecznych (np. rozdział władzy we-
wna˛trz pan´stwa); działalnos´c´ klasy, grupy społecznej, partii uwarunkowana okres´lonymi celami
i interesami, maja˛ca na celu zdobycie i utrzymanie władzy pan´stwowej; cele i zadania takiej dzia-
łalnos´ci, metody realizacji tych zadan´” (SzSJP, t. 2, s. 785).

w róz˙nym stopniu) zwia˛zane było z owymi wydarzeniami, które w kaz˙dej polskiej
rodzinie pozostawiły swoiste pie˛tno. A jak wiadomo z wielu dos´wiadczen´ i badan´,
dzieci sa˛ doskonałymi obserwatorami tego wszystkiego, co wokół nich sie˛ dzieje

2

.

Oprócz zdefiniowania 5 haseł uczniowie odpowiadali równiez˙ na pytania do-

tycza˛ce programów telewizyjnych, które ogla˛daja˛. Najcze˛s´ciej wymieniali takie
programy dla dzieci i młodziez˙y, jak: „Cojak”, „Deskorolka”, „Domowe przed-
szkole”, „Klub Yuppies?”, „Kwant”, „Luz”, „Teleranek”, „Ziarno”. Wielokrotnie
wymieniano takz˙e tytuły filmów, seriali telewizyjnych czy nazwy gatunków
filmowych, np. He-Man, Kacze opowies´ci, rysunkowe, Alf, Bill Cosby Show,
Cudowne lata, Dynastia, Miasteczko Twin Peaks itp. Jak widac´, sa˛ ws´ród tych
tytułów równiez˙ przeznaczone dla dorosłych. Uczniowie ogla˛daja˛ takz˙e inne
programy dla starszych widzów. Nalez˙a˛ do nich audycje informacyjne („Teleex-
press”, „Panorama”) czy publicystyczne („100 pytan´ do...” itp.).

Róz˙norodnos´c´ i duz˙a liczba tytułów, które uczniowie znaja˛, które che˛tnie

ogla˛daja˛, maja˛ niewa˛tpliwie wpływ na stopien´ i sposób rozumienia przedstawio-
nych im haseł. Wielu uczniów (ok. 30%) odpowiedziało twierdza˛co na pytanie
„Czy ogla˛dasz »Wiadomos´ci wieczorne«?” Ws´ród najcze˛s´ciej ogla˛danych pro-
gramów wymieniano takz˙e audycje informacyjne. Sa˛ one jednym z podstawo-
wych z´ródeł, z których wyrazy o znaczeniu politycznym docieraja˛ do widzów.
Cze˛sto bywa jednak tak, z˙e uczniowie znaja˛ wyraz tylko ze słyszenia, potrafia˛
umiejscowic´ go poprawnie w konteks´cie, ale maja˛ trudnos´ci z podaniem defini-
cji. Wydaje sie˛ to jeszcze jednym efektem tego, z˙e dzieci sa˛ współczes´nie nasta-
wione na odbiór obrazów oraz na ich opowiadanie.

Istotnymi parametrami róz˙nicuja˛cymi definicje podane przez uczniów okaza-

ły sie˛ wiek i klasa. Miały one duz˙y, ale nie ostateczny wpływ na definicje.

Zupełnie bez znaczenia natomiast było to, czy ankiete˛ wypełniał chłopiec, czy

dziewczynka. Nieistotnym parametrem okazało sie˛ miejsce zamieszkania. Ankie-
ty wypełniało mniej wie˛cej tyle samo dzieci z Koszalina, Poznania i Pobiedzisk
(tutaj szkoła jest zbiorcza, bardzo liczna grupa uczniów dojez˙dz˙a z okolicznych
wsi). Miejsce zamieszkania respondentów nie ma wpływu ani na ogólna˛ liczbe˛
podanych definicji, ani na sposób wyjas´niania.

3. Podstawa˛ opisu i analizy zebranych odpowiedzi stał sie˛ stopien´ zbliz˙enia

definicji uczniowskiej, sposobu definiowania w niej zawartego do hasła słowni-
kowego. Istotne były wie˛c dwie sprawy: rozumienie wyrazu oraz sposób wyjas´-
niania, je˛zykowy kształt definicji. Przede wszystkim zwróciłam uwage˛ na tres´c´
uczniowskich definicji, na to, czy w ogóle uczniowie rozumieja˛ przedstawione
hasła, w drugiej zas´ kolejnos´ci na to, w jaki sposób próbuja˛ wyjas´niac´ te wyrazy.
Wszystkie odpowiedzi podzieliłam według stopnia zbliz˙enia do definicji słowni-
kowej. Wyodre˛bniłam 4 grupy uczniowskich definicji

3

.

2

Por. H. Z g ó ł k o w a, Czym skorupka za młodu nasia˛knie, Poznan´ 1986; taz˙, S´wiat w dzie-

cie˛cych słowach, Poznan´ 1990.

3

Por. H. Z g ó ł k o w a, H. D o ł e˛ g a, Pragmalingwistyczna warstwa słownictwa politycz-

116

HALINA DOŁE˛GA

A. Typ pierwszy to definicje stosunkowo bliskie konwencji hasłowej prakty-

kowanej w profesjonalnych słownikach, choc´ oczywis´cie nie sa˛ one identyczne.
Uczniowskie odpowiedzi odzwierciedlaja˛ cze˛sto nieporadnos´c´ je˛zykowa˛ auto-
rów oraz niesprecyzowana˛ i nieuporza˛dkowana˛ wiedze˛ o rzeczywistos´ci.

B. Druga grupa to definicje konkretyzacyjno-prezentystyczne. Hasło koja-

rzone bywa przez uczniów z bardzo konkretnym zjawiskiem, najcze˛s´ciej pocho-
dza˛cym z polskiej czy nawet regionalnej polityki. Zdarzaja˛ sie˛ w tym typie takz˙e
takie definicje, które przypominaja˛ rozwia˛zanie haseł krzyz˙ówkowych.

C. Kolejna kategoria podobna jest do poprzedniej. Róz˙nica polega na tym, z˙e

uczniowie nie podaja˛ hasła innego, ale uzupełniaja˛ wyraz wyjas´niony. Doła˛czaja˛
do niego okres´lenia konotowane (głównie składniowo). Wobec tego w miejsce
definicji pojawiaja˛ sie˛ struktury składniowe z uz˙yciem hasła. Zamiast wyjas´niac´
uczniowie stosuja˛ wyraz w zdaniu.

D. Grupa ostatnia to wszystkie odpowiedzi błe˛dne. Próba zdefiniowania

wskazuje jednak na wczes´niejsze zetknie˛cie sie˛ dziecka z hasłem, na tyle jednak
powierzchowne, z˙e nie pozwala na utworzenie choc´by dalekiej, ale w miare˛
trafnej definicji.

Zaczniemy jednak od analizy ilos´ciowej. Poniz˙sza tabela ilustruje ogólna˛

liczbe˛ podanych odpowiedzi. Cyfry w nawiasach oznaczaja˛ relacje˛ pomie˛dzy
ogólna˛ liczba˛ uzyskanych odpowiedzi (równa˛ liczbie osób w danej grupie) a liczba˛
odpowiedzi dotycza˛cych konkretnego hasła. Tabela ta obrazuje stopien´ znajomo-
s´ci poszczególnych wyrazów. Wyniki dotycza˛ wszystkich odpowiedzi, zarówno
tych prawidłowych, jak i zupełnie niezgodnych z definicja˛ słownikowa˛.

Tabela 1. Liczba udzielonych odpowiedzi

I – ła˛czna liczba udzielonych odpowiedzi, II – liczba odpowiedzi udzielonych przez klasy IV,

III – liczba odpowiedzi udzielonych przez klasy V, IV – liczba odpowiedzi udzielonych przez
klasy VI.

Z tabeli wynika, iz˙ najcze˛s´ciej definiowanym hasłem był prezydent, najrza-

dziej zas´ kapitalista.

Kolejna tabela ilustruje liczbe˛ odpowiedzi w poszczególnych grupach defini-

cji. Cztery cze˛s´ci tabeli odpowiadaja˛ czterem wyodre˛bnionym rodzajom definicji

nego, [w:] Je˛zyki słowian´skie wobec współczesnych przemian w krajach Europy S´rodkowej
i Wschodniej, red. S. Gajda, Opole 1993.

Hasło

I

II

III

IV

kapitalista
komunista
premier
prezydent
wybory

133
209
253
361
316

(34,6%)
(54,4%)
(54,4%)
(94%)
(82,2%)

42
66
79
127
109

(29,3%)
(46,1%)
(55,2%)
(88,7%)
(76,2%)

53
79
90
114
99

(46,4%)
(69,2%)
(78,9%)
(100%)
(86,8%)

38
64
84
120
108

(29,9%)
(50,3%)
(66,1%)
(94,4%)
(85%)

Słowa polityczne w s´wiadomos´ci dziecie˛cej

117

(por. s. 117). Grupa A to definicje podobne do słownikowych, grupa D to odpo-
wiedzi w ogóle nie zwia˛zane z hasłem. Łatwo zauwaz˙yc´, które klasy najdokład-
niej i najcze˛s´ciej definiowały poszczególne hasła.

Tabela 2. Liczba odpowiedzi w poszczególnych grupach

Powyz˙sza tabela pokazuje, które hasła były definiowane w sposób najbliz˙szy

metodzie słownikowej, a które uczniowie wyjas´niali błe˛dnie.

Poniz˙sza analiza poszczególnych haseł pokazuje zarówno sposób grupowania

odpowiedzi, relacje, jakie zachodza˛ mie˛dzy nimi a definicja˛ słownikowa˛, oraz
daje rejestr konkretnych, reprezentatywnych dla uczniów definicji. Odpowiedzi
moich respondentów zostały porównane z definicjami zamieszczonymi w Słow-
niku je˛zyka polskiego pod redakcja˛ W. Doroszewskiego (DSJP) oraz w Słowniku
je˛zyka polskiego pod redakcja˛ M. Szymczaka (SzSJP). Definicje słownikowe
uznałam za obowia˛zuja˛ce, dlatego stały sie˛ punktem odniesienia.

Analiza haseł ilustruje równiez˙ wyszczególnione wczes´niej cztery grupy de-

finicji uczniowskich. Ogla˛d poszczególnych haseł pozwala na pewne uogólnie-
nia, a takz˙e na wnioski natury pozaje˛zykowej, o których mowa be˛dzie w podsu-
mowaniu. Rozpoczniemy od wyrazu

KAPITALISTA
a) DSJP (t. 3, s. 533):
1. człowiek nalez˙a˛cy do klasy panuja˛cej w ustroju kapitalistycznym, posiada-

ja˛cy kapitał i osia˛gaja˛cy wartos´c´ dodatkowa˛ przez eksploatacje˛ pracy najemnej;

2. pot. przestarz. bogaty człowiek z˙yja˛cy z kapitału, bogacz.
b) uczniowie:
A. „człowiek, który zajmuje sie˛ kapitalizmem” (IV), „ten, który utworzył lub

ma jakis´ kapitał” (IV), „ktos´, kto opiera sie˛ na prywatnej własnos´ci i wyzyskuje
najemnych” (V), „prywaciarz uznaja˛cy własnos´c´ prywatna˛” (V), „człowiek po-
pieraja˛cy ustrój kapitalistyczny – fabryki i inne organizacje znajduja˛ sie˛ głównie
w re˛kach prywatnych ludzi” (VI), „człowiek, który lokuje swój kapitał w jaka˛s´
rzecz” (VI);

B. „ktos´ w cos´ inwestuje” (IV), „ten, kto kieruje naszym kapitałem” (IV);
C. „człowiek, który poz˙ycza z banku jaka˛s´ sume˛, a potem ja˛ oddaje od setki

(sic!)” (V);

Hasło

A

B

C

D

IV

V

VI

IV

V

VI

IV

V

VI

IV

V

VI

kapitalista
komunista
premier
prezydent
wybory

3

10
17
78
37

33
48
21
37
13

17
30
11
44
14

3
6
15
30
45

0
0
13
9
72

0
1
0
6
85

0
3
5
5
21

1
0
8
55
13

0
8
19
59
8

36
47
42
14
6

19
31
42
13
0

21
25
52
11
1

118

HALINA DOŁE˛GA

D. „taki, który rza˛dzi na statku” (IV), „człowiek, który sie˛ wszystkiego wy-

piera” (IV), „człowiek nalez˙a˛cy do instytucji, która skapitulowała” (V), „w woj-
sku kapitalista˛ nazywamy kogos´, kto ucieknie lub be˛dzie próbował uciekac´ z woj-
ska” (V), „człowiek, który nie chce władzy wszystkich ludzi, ogólnie ma racje˛,
gdyz˙ podczas napas´ci, zanim by ustalono, co robic´, kraj byłby zrujnowany” (VI),
„człowiek, który za wszystko płaci, np. za nauke˛ dziecka w szkole” (VI).

Udzielono 133 odpowiedzi (34,6%).
Hasło o jednej z najniz˙szych frekwencji. Znane uczniom wyraz´nie tylko ze

słyszenia, nie znalazło sie˛ w ich słowniku, nawet biernym. Najcze˛s´ciej kojarzone
jest niepoprawnie, ale 53 definicje zbliz˙one sa˛ do słownikowej. Zapewne na
znajomos´c´ znaczenia tego wyrazu ma wpływ to, z˙e dopiero od niedawna uz˙ywa
sie˛ go cze˛sto w s´rodkach masowego przekazu bez otoczki propagandowej, sto-
suja˛c jedno, prawidłowe znaczenie.

KOMUNISTA
a) DSJP (t. 3, s. 893):
1. zwolennik komunizmu; członek partii komunistycznej.
b) uczniowie:
A. „człowiek, który nalez˙y do partii komunistycznej; i wszyscy ludzie, któ-

rzy nalez˙a˛ do takiej partii, maja˛ takie same pogla˛dy” (IV), „człowiek, który
nalez˙ał do komuny” (IV), „zwolennik komunizmu” (V), „człowiek twierdza˛cy,
z˙e wszystko nalez˙y do pan´stwa” (V), „człowiek z PZPR, który niegdys´ sprawo-
wał nadzór nad Polska˛ i prowadził ja˛ do upadku, egoista, dyktator, czerwony” (VI),
„człowiek, który nalez˙y do zwia˛zku komunistycznego, przeciwny Solidarnos´ci” (VI);

B. „komunis´ci niegdys´ rza˛dzili krajem” (IV), „człowiek nie wierza˛cy w Bo-

ga” (IV), „przeciwnik kapitalistów, np. Jaruzelski, Cimoszewicz”; „komunista
chce ma˛cic´ w pan´stwie, sam chce byc´ bogaty, ... a pan´stwo to moz˙e byc´ bied-
ne...” (VI);

C. „jest w sejmie” (IV), „nie wierzy w Boga” (IV), „zwolennik współzawod-

nictwa ilos´ci, nie jakos´ci, dominacja robotników, wszystko ma byc´ wspólne,
korzystanie ze skarbu pan´stwa na swoja˛ korzys´c´” (VI), „człowiek, za którego
było z´le, nie moz˙na było nic robic´, mówic´ o nich niczego, z´li ludzie, powinno ich
nie byc´, sa˛ przeciwko Solidarnos´ci, nie wierza˛ w Boga” (VI);

D. „protestant” (IV), „człowiek, który nam cos´ powtarza” (IV), „człowiek,

który zajmuje sie˛ komunia˛ demokratyczna˛” (V), „człowiek pchaja˛cy sie˛ do rza˛-
du” (V), „przeciwnik kapitalisty” (VI), „stary oszust” (VI).

Udzielono 209 odpowiedzi (54,4%).
Ze wszystkich uzyskanych definicji az˙ 103 sa˛ błe˛dne, ale 88 nalez˙y do grupy

najbardziej zbliz˙onych do wyjas´nienia słownikowego. Odpowiedzi uczniów cze˛-
s´ciej niz˙ w wypadku innych haseł sa˛ nieobiektywne, wartos´ciuja˛ce. Cze˛sto od-
zwierciedlaja˛ atmosfere˛ domu, stosunek rodziców do minionej epoki. Definicje
tego hasła potwierdzaja˛ teze˛ o tym, z˙e najwie˛kszy wpływ na pogla˛dy dziecka
maja˛ rodzice, sposób wychowania itp.

Słowa polityczne w s´wiadomos´ci dziecie˛cej

119

PREMIER
a) DSJP (t. 6, s. 1459):
1. prezes, przewodnicza˛cy rady ministrów.
b) uczniowie:
A. „przewodnicza˛cy rza˛du, u nas J. K. Bielecki” (IV), „człowiek, który rza˛-

dzi ministrami” (IV), „ktos´ na czele rza˛du” (V), „szef rza˛du” (V), „prezes rady
ministrów” (VI), „przewodnicza˛cy rza˛du” (VI);

B. „Jan Krzysztof Bielecki” (IV), „Jan Olszewski” (IV), „osoba wybierana

przez prezydenta, by pomagał mu rza˛dzic´, karac´ i wynagradzac´; obecnym pre-
mierem jest J. K. Bielecki” (V), „pan, który ma władze˛ w pan´stwie” (V), „Ku-
ron´” (VI);

C. „jak głosuja˛ na premiera” (IV), „rza˛dzi krajem” (IV), „zajmuje sie˛ krajem,

ma miejsce w rza˛dzie” (V), „sprawia to, co do niego nalez˙y, tzn. rozmowy
z robotnikami i innymi ludz´mi” (VI), „wybiera rza˛d” (VI);

D. „pupilek prezydenta” (IV), „ktos´, kto był posłem” (IV), „członek partii”

(V), „ten, kto dowodzi i jez´dzi w sprawach pan´stwa za granice˛” (V), „zaste˛pca
prezydenta, jego przedstawiciel” (VI), „głowa sejmu” (VI).

Udzielono 253 odpowiedzi (64,5%).
Najwie˛cej, bo az˙ 139 wyjas´nien´, jest niepoprawnych. Najcze˛s´ciej uczniowie

twierdza˛, z˙e premier to „zaste˛pca” lub „pomocnik” prezydenta. Tylko 50 defini-
cji moz˙na uznac´ za bliskie słownikowej. Wyraz ten cze˛sto kojarzy sie˛ uczniom
z konkretna˛ osoba˛ obecnie sprawuja˛ca˛ te˛ funkcje˛ (J. K. Bielecki, J. Olszewski).

PREZYDENT
a) DSJP (t. 6, s. 1470):
1. w pan´stwach republikan´skich: zwierzchnik, głowa pan´stwa; szef władzy

wykonawczej;

2. burmistrz wie˛kszego miasta (dzis´: przewodnicza˛cy MRN);
3. przestarz. przewodnicza˛cy jakiejs´ instytucji, organizacji, zgromadzenia itp.,

prezes;

b) uczniowie:
A. „ktos´, kto rza˛dzi jednym krajem” (IV), „władca pan´stwa” (IV), „człowiek,

który stoi na czele kraju” (V), „jakby szef jakiegos´ pan´stwa (Polski – Wałe˛sa)”
(V), „przywódca polityczny pan´stwa lub miasta” (VI), „głowa pan´stwa wybrana
przez ludnos´c´ i nieraz przez parlament” (VI);

B. „obecnie L. Wałe˛sa” (IV), „L. Wałe˛sa, M. Gorbaczow, G. Bush, J. Ba-

ker” (IV), „Lech Wałe˛sa – przywódca narodu” (V), „główny przedstawiciel pan´-
stwa” (V), „człowiek – Lech Wałe˛sa” (VI);

C. „albo miasta, albo całej Polski, albo całego s´wiata” (IV), „dba o Polske˛”

(IV), „rza˛dzi i jest politykiem” (V), „decyduje, co ma sie˛ stac´ z krajem” (V),
„obcia˛z˙ony jest dbaniem o swój kraj i rza˛dza˛cy nim; ma prawo veta” (VI), „rza˛-
dzi swoim krajem lub podaje ceny róz˙nych zakupów; nie doprowadza on do
wariacji na miastach” (sic) (VI);

120

HALINA DOŁE˛GA

D. „taki człowiek, który wyjez˙dz˙a za granice˛ i załatwia róz˙ne sprawy” (IV),

„ten, który liczy na prezydenta” (IV), „człowiek najwaz˙niejszy w rza˛dzie” (V),
„człowiek, który zarza˛dza sejmem” (V), „człowiek umysłowo chory” (VI),
„w dzisiejszych czasach jest to dupek [sic!] na wysokim stołku” (VI).

Udzielono 361 odpowiedzi (94%).
Najlepiej znane dzieciom hasło. Klasa V w 100% udzieliła odpowiedzi. 159

definicji jest prawidłowych, 119 uzupełniaja˛cych (dzieci dopisywały np. „rza˛dzi
Polska˛”, „ma władze˛ w kraju” itp.). Niewa˛tpliwie na popularnos´c´ hasła miały
wpływ pierwsze wybory prezydenckie w Polsce w 1990 r. Najcze˛stsza˛ konkret-
na˛ odpowiedzia˛ było nazwisko Lecha Wałe˛sy.

WYBORY
a) pod hasłem „wybór” (DSJP, t. 9, s. 1404):
1. wybranie, wybieranie spomie˛dzy kilku lub wielu; [...]
3. wybieranie kogos´ na stanowisko, w l. mn.: akcja polityczna maja˛ca na celu

powołanie odpowiednich kandydatów do okres´lonych funkcji w drodze głosowania;

b) uczniowie:
A. „wybieranie do róz˙nych stanowisk” (IV), „głosowanie na dobrego” (IV),

„wybór człowieka na stanowisko” (V), „wybieranie kogos´ na okres´lone stanowi-
sko” (VI), „wybieranie jakiejs´ osoby do czegos´, tajne lub jawne” (VI);

B. „jak sie˛ kogos´ wybiera np. prezydenta” (IV), „głosowanie na prezydenta”

(IV), „wybieranie rza˛du” (V), „zebranie sie˛, aby postawic´ krzyz˙yk na jaka˛s´
partie˛” (V), „ludzie, którzy głosuja˛” (VI), „czas, np. w którym mamy nowego
prezydenta, składanie głosów wszystkich ludzi do urn” (VI);

C. „np. sejmowe” (IV), „wolne” (IV), „na prezydenta” (V), „prezydenta lub

partii” (V), „ludzi do koryta” (sic) (VI), „do sejmu, do senatu” (VI);

D. „sejm” (IV), „solidarnos´c´” (IV), „naradzanie sie˛ ludzi na jednego człowie-

ka” (VI).

Udzielono 316 odpowiedzi (82,2%).
Hasło to najcze˛s´ciej było aktualizowane. W definicjach widac´ wyraz´ny

wpływ wydarzen´ politycznych (wybory prezydenckie w 1990 r. i parlamentarne
w 1991 r.). Az˙ 202 odpowiedzi to definicje konkretno-prezentystyczne. Wyraz
ten zdaje sie˛ uczniom dobrze znany i cze˛sto przez nich uz˙ywany.

Zamieszczone wyz˙ej analizy ilos´ciowe i stricte lingwistyczne pozwalaja˛ tak-

z˙e na okres´lenie pewnych pozaje˛zykowych czynników, które niewa˛tpliwie wpły-
ne˛ły na sposób rozumienia przez uczniów słów politycznych. Sa˛ to:

A. Wiek i sprawnos´c´ je˛zykowa respondentów
Po analizie ankiet wypełnionych przez uczniów klas IV–VI nasune˛ły sie˛

naste˛puja˛ce refleksje. Na znajomos´c´ i sposób definiowania wyrazów nie miały
wpływu płec´ i miejsce zamieszkania, jedynie wiek i klasa. Tyle samo dziewcza˛t
i chłopców próbowało wyjas´niac´ hasła. Rozróz˙nienie to dotyczy zarówno całej

Słowa polityczne w s´wiadomos´ci dziecie˛cej

121

ankiety, wszystkich haseł, jak równiez˙ poszczególnych wyrazów. Podobnie miej-
sce zamieszkania (wies´, Koszalin, Poznan´) nie wpływa na rozumienie słownic-
twa politycznego przez uczniów. Jedynym istotnie róz˙nia˛cym parametrem okazał
sie˛ wiek, a wie˛c i klasa, do której ucze˛szczali moi respondenci. Uczniowie klas
czwartych udzielili zdecydowanie najmniej odpowiedzi, a ich definicje były naj-
dalsze od poprawnych. Mniejsze rozbiez˙nos´ci wysta˛piły mie˛dzy definicjami ucz-
niów klas pia˛tych i szóstych. I liczba, i jakos´c´ (zbliz˙enie do definicji słowniko-
wej) odpowiedzi były w tej grupie bardzo słabo zróz˙nicowane.

Wiek moich respondentów ła˛czy sie˛ nierozerwalnie z ich sprawnos´cia˛ je˛zy-

kowa˛. Zdecydowanie okazało sie˛, z˙e czwartoklasis´ci maja˛ bardzo niewielkie
umieje˛tnos´ci w samodzielnym posługiwaniu sie˛ je˛zykiem. Czasami pisali, z˙e
wiedza˛, co znaczy dany wyraz, ale nie umieja˛ tego napisac´. Inaczej uczniowie
starsi. Ci mieli raczej kłopoty z precyzyjnym, dokładnym wyjas´nieniem lub
w ogóle rozumieniem hasła niz˙ z jakimkolwiek nazwaniem. S

´ wiadczy to o jako-

s´ci szkolnej edukacji, zwłaszcza o procesie nauczania w pierwszych klasach
szkoły podstawowej, kiedy uczniowie wykonuja˛ bardzo niewiele samodzielnych
zadan´, szczególnie w zakresie pisania i mówienia.

B. Wydarzenia lat osiemdziesia˛tych, je˛zyk mass-mediów oraz atmosfera
domów
Przebadane przeze mnie dzieci urodziły sie˛ w l. 1979–1981, a wie˛c w okresie

burzliwych przemian społeczno-politycznych zachodza˛cych w Polsce. Prze-
kształcenia te były na tyle gwałtowne i istotne dla ogółu Polaków i kaz˙dej rodzi-
ny z osobna, z˙e stały sie˛ nieuniknionym tematem rozmów prywatnych i dyskusji
publicznych. Wydarzenia lat osiemdziesia˛tych wpłyne˛ły takz˙e na sposób mówie-
nia o polityce, gospodarce, z˙yciu społecznym. Po przełomie 1980–1981 naste˛po-
wało powolne „odkłamywanie” je˛zyka oficjalnych s´rodków masowego przekazu
w publikatorach nielegalnych, pozacenzuralnych, choc´ i te nie były wolne od
zafałszowan´.

Lata osiemdziesia˛te, na które przypadł czas edukacji wczesnoszkolnej moich

respondentów, wpłyne˛ły takz˙e na ich zasób słownictwa oraz na specyficzne
rozumienie słów z zakresu polityki i spraw społecznych. Owa˛ specyfike˛ od-
zwierciedla przede wszystkim nacechowanie wyjas´nianych wyrazów pozytywnie
lub negatywnie. Wyraz˙a sie˛ tym samym stosunek uczniów (czy raczej ich rodzi-
ców i s´rodowiska) do desygnatów (znów bardzo konkretnych). Sta˛d cze˛sto „ko-
munista” to „zły człowiek”, a „solidarnos´c´” – „kłamstwo Wałe˛sy”.

S

´ rodki masowego przekazu, a w szczególnos´ci telewizja, podporza˛dkowane

działaniu propagandy, sa˛ bardzo istotnym z´ródłem, z którego uczniowie czerpia˛
wiedze˛ o otaczaja˛cym s´wiecie. Biora˛c pod uwage˛ fakt, z˙e polskie dzieci w ostat-
nich latach skazane sa˛ głównie na bezrefleksyjny odbiór tres´ci płyna˛cych
z wszechobecnej telewizji, moz˙na ten włas´nie s´rodek masowej komunikacji
uznac´ za jeden z podstawowych, obok szkoły i domu, czynników wpływaja˛cych
na je˛zyk uczniów, zwłaszcza jes´li chodzi o słownictwo polityczne. Nastawienie

122

HALINA DOŁE˛GA

na ogla˛danie, a co za tym idzie, kształtowanie umieje˛tnos´ci relacjonowania obej-
rzanych obrazów, rodzi problemy w wyraz˙aniu emocji czy definiowaniu wyra-
zów. Jak juz˙ wyz˙ej wykazałam, uczniowie rozumieja˛ hasła tylko w zwia˛zkach
z okres´lonymi kontekstami, o których słyszeli w telewizji czy które znaja˛ z roz-
mów dorosłych. Dlatego łatwo jest znalez´c´ zwia˛zki mie˛dzy definicjami uczniów
a cze˛sto pojawiaja˛cymi sie˛ w mass-mediach hasłami. Widac´ wie˛c, jak ogromny
wpływ na je˛zyk uczniów ma zbyt cze˛ste, niekontrolowane ogla˛danie programów
telewizyjnych. Jak wspomniałam na pocza˛tku, rozpie˛tos´c´ tytułów, które dzieci
znaja˛, jest ogromna i s´wiadczy o braku nadzoru nad ich doborem.

Sa˛dze˛, iz˙ wydarzenia towarzysza˛ce dorastaniu moich respondentów, deter-

minuja˛ce w oczywisty sposób tres´c´ przekazów telewizyjnych, radiowych i pra-
sowych, oraz z˙ycie polskich rodzin sa˛ bardzo waz˙nym elementem kształtuja˛cym
rozumienie przez uczniów znaczen´ wyrazów z zakresu polityki. Jest to jedno-
czes´nie s´wiadectwo rodza˛cej sie˛ kultury politycznej pokolenia, które juz˙ niedługo
wkroczy na scene˛ z˙ycia publicznego. Poziom zachowan´ społecznych i politycz-
nych tych młodych obywateli zalez˙y w duz˙ej mierze od poziomu obecnej kultury
politycznej. Powinni o tym pamie˛tac´ wszyscy, którzy włas´nie teraz animuja˛ dzia-
łania polityczne. Owoce ich zabiegów to nie tylko osia˛gnie˛cie doraz´nych celów,
ale takz˙e pie˛tno, jakie odcisna˛ na młodym pokoleniu. Miejmy tylko nadzieje˛, z˙e
be˛dzie ono w ogóle miało ochote˛ na polityke˛. Co wcale nie jest takie oczywiste.

Słowa polityczne w s´wiadomos´ci dziecie˛cej

123

124

HALINA DOŁE˛GA