BOGOWIE SŁOWIAN

Perun - Świętowit - Rujewit - Jarowit - Weles - Trzygłów -

Trojan - Swaróg - Swarożyc - Dadźbóg

Panteon bogów słowiańskich - wielu archeologów, którzy badali kulturę

i religię słowiańską nie wierzyło w to, że Słowianie mogliby

zorganizować panteon bogów, czyli wierzeń osnutych wokół bóstw i

mitów. Sądzili zaś, że słowiańskie wierzenia mogą się

ograniczać do demonologi, czyli niższego świata bóstw, duchów w

życiu pośmiertnym. Ludzie ci byli w błędzie. Sprawę tę rozjaśnił

Georges Dumezil. Wprowadził on nową szkołę badania mitologii ludów

indoeuropejskich (do których zaliczają się także Słowianie), polegała

ona na mitologii porównawczej - badaniu religii porównując ją z religią

innych ludów tej grupy. Studiując kulturę, życie indoeuropejczyków

stwierdził, że charakterystyczna była dla tych ludów trójfunkcyjność

społeczeństwa i wierzeń z tym związanych. Pierwsza z nich to

sprawowanie władzy zwierzchniej w sprawach religii i prawa. Drugą

funkcję stanowi walka zaborcza i obronna. Trzecią funkcję stanowi

dostarczanie żywności. Wokół tych trzech dziedzin życia społecznego osnute były wierzenia

indoeuropejczyków. Omawiając panteon słowiański zacznę od najważniejszego bóstwa w mitologii

Słowian czyli Peruna.

Perun

Źródła piśmienne na temat Peruna przedstawiają się dosyć bogato w tekstach

starożytnych i średniowiecznych. Zasięg Perunowy obejmuje wszystkich Słowian, a także i Bałtów.

Nazwa osobowa Perun złożona jest z rdzenia per- i przyrostka -un, co stanowi nazwę osoby

sprawującej czynność określną przez rdzeń. Nie jest prawdopodobne, aby imię to zostało utworzone

od pospolitego "pioruna". Rdzeń per- można tłumaczyć odnosząc się do ogólnosłowiańskiego

słowa "per" i jego pochodnych, na przykład prać, piorę, co znaczy uderzać. Stąd Perun znaczy tyle

co "ten co uderza". Wiadomo, że ludy bałtyjskie czciły podobne bóstwo nazywając je po litewsku

Perkunas, po staropolsku Parcunas. Uderzenie pioruna w wierzeniach ludów bałtyjskich

i słowiańskich uświęcało dotknięty nim przedmiot. Drzewom i wzgórzom, gdzie następowały

wyładowania atmosferyczne, przypisywano moc leczniczą, magiczną. W dalszych badaniach

odkryto trzeci rdzeń "perk" i "perg", oznaczją one kamień, piorun, górę, las, dąb. Rdzeń "perk"

przynosi ze sobą wiele podobieństw wśród innych ludów. Na przykład łaciński quercus- dąb,

celtycki herkos- dąbrową. Charakterystyczne jest to, że w kulturze ludowej Bałtów czczono jeszcze

w XVII wieku dąb jako drzewo

święte, które zamieszkuje Perun-

bóg piorunów. Perun, wzywany

w X wieku przy zaprzysięganiu

traktatów międzynarodowych,

zajmował pierwsze miejsce

w panteonie stworzonym przez

Włodzimierza na wzgórzu koło

dworu książęcego w Kijowie.

W tym samym mieście Perun został

wyposażony w srebro i złoto.

Towarzyszyły mu inne bóstwa, lecz

wymieniano go przed innymi.

Ciekawy jest latopis z tamtego

okresu, który opowiadał o próbie

Włodzimierzowej uporządkowania

bóstw, a także o składaniu ofiar

z ludzi. Zdaniem Thietmara z

Meresburga, kronikarza saskiego z

początków XI wieku bogowie

słowiańscy lubili krew ludzi i zwierząt. Podobne obrzędy odprawiano w Rzymie na Polu

Marsowym - głowy ofiar niesiono do budynku Regii. Tak składane ofiary na wspomnianym Polu

Marsowym czy indyjskiej Indrze, czyli bóstwom siły i zwycięstwa mogą wskazywać na

wojenną funkcję Peruna w Kijowie. Lecz pełnił on także inną rolę. Trzeba nadmienić, że Perun ma

swoje miejsce także w słowiańskich wyobrażeniach kosmicznych. W zrozumieniu roli

Peruna przyczynili się w znacznym stopniu Iwanow i Toporow. Ustalili zarys doniosłego mitu

występującego na paru kontynentach. Jest to mit mówiący o walce Peruna ze Złym. Mówi on o

odwiecznej walce dobra ze złem. Perun spełnia w nim rolę obrońcy ludzkości. Jest w nim bogiem

najwyższym, panującym na niebie. Utożsamiany był ze Słońcem. Polska kultura zachowała w

pamięci walkę żmii ze Słońcem.

Świętowit

Imię Swantevita, trzeba rekonstruować jako Svętovit, czyli Świętowit a nie Światowit, jak

twierdzili niektórzy archeologowie. Imię to składa się z dwóch elementów. 1-svęt- oznacza tego, co

rozporządza dobroczynną mocą magiczną, "świętego". 2- element to atrybut zawarty w przyrostku -

ovit/evit w wielu wyrazach ogólnosłowiańskich ta końcówka oznacza "pan"; zestawinie ze słowem

vitjaz - daje "wsiądz", "wojownik". Jednak ogólnie rzecz biorąc imię to oznacza w prostej lini tego,

który rozporządza "dobroczynną mocą". Nazwa ta jest czysto słowiańska. Chrześcijanie głosili, że

nazwa ta pochodzi od św. Wita. Ośrodek kultowy tego bóstwa znajdował się na Rugii a dokładnie

na pólnocno-wschodnim wąskim trudno dostępnym cyplu Półwyspu Witowskiego, w Arkonie

otoczonej lasem i położonej na skraju spadającego stromo do morza brzegu. Okazałe, zachowane

do dziś, grodzisko było częścią wielkiego grodu. Arkona została zdobyta przez króla duńskiego

Waldemara przy pomocy książąt Pomorza Zachodniego w roku 1168. Badania archeologiczne

wykazały, że miejsce kultowe zajmowało kwadrat o boku 30 metrów. Powstanie grodu datuje się na

wiek IX. Znany jest dokładny opis kultu a to dzięki relacji Saksa Gramatyka, który przekazał ją

w związku z wyprawami wojennymi Waldemara. W skrócie relacja ta brzmi następująco. Sam

środek placu Arkony zajmowała świątynia bóstwa. Ściany "bożni" jak to określa Saks zdobiły

malowidła i rzeźby. Świątynię otaczał podwójny rząd ścian przykrytych dachem koloru

czerwonego. We wnętrzu stał olbrzymi posąg o czterech głowach i z tyluż szyjami. W prawej ręce

trzymał róg zrobiony ze szlachetnego kruszcu. Nogi spoczywały wprost na ziemi. Obok można było

zobaczyć wędzidło, siodło i miecz niezwykłej wielkości. Uroczystość obchodzono tuż po

zakończeniu żniw. Kapłan uprzątał świątynię dzień wcześniej. Odznaczał się od swoich braci

długimi włosami i wąsami. Odwiedzać świątynię mógł tylko on. Kiedy sprzątał, wstrzymywał

oddech, aby nie obrazić bóstwa. W dzień następny, gdy zgromadził się cały lud, kapłan spoglądał

na róg, w którym znajdował się płyn (wino) i jeżeli ubyło płynu, wróżył o nieurodzaju w przyszłym

roku i zarządzał robienie zapasów. W przeciwnym wypadku przesądzał o pomyślnych żniwach.

Kapłan przepowiadał także z kołacza. Po zakończeniu obrzędu odbywały się zabawy o charakterze

dzikiej orgii. Główna opisana przez Saksa ceremonia polegała na dwóch aktach:

1- wróżba z wina

2- ofiara składana bogu oraz dary w postaci pieczywa i życzenia kapłana złożone ludowi. Użycie

wina w obrzędach jest bardzo ciekawym zjawiskiem. Nie można wykluczyć importu, ale trzeba

zauważyć, że święto odbywało się zwykle po ukończeniu żniw, dlatego bardziej prawdopodobne

było, że do obrzędu używano piwa, które produkowano z zebranego zboża. Obrzęd wina na cześć

Świętowita wskazuje na uprzywilejowane miejsce w wierzeniach europejskich napoju

alkoholowego. Wino przecież nie tylko jest pożywieniem, ale przede wszystkim pobudza energię

i działa na nasz umysł, dlatego ma moc cudowną, której pragną bogowie. Gieysztor pisze,

że w micie Odyna ten król bogów germańskich, właściciel najlepszych miodów pitnych czerpie

z nich wiedzę i poezję. Na zakończenie trzeba dodać o czterotwarzowym charakterze posągu

Świętowita arkońskiego, który przedstawia uosobienie najwyższej mocy. Bóstwo z Rugii jawi się

nam jako bóstwo suwerenne, ogarniające swym spojrzeniem cały wszechświat. Ciekawą cechą

w mitologii słowiańskiej jest to, że często bóstwo, które jest wysoko postawione w mitologii, ma

wiele postaci, np. Perun, którego jednym z wielu wcieleń jest Świętowit, Rujewit, Jarowit.

Rujewit

Rujewitowi przypisywano, zdaniem Saksa, przywództwo wojenne, a ponadto ingerencję

w sprawy kontaktów płciowych- karanie niewłaściwego stosunku waginizmem. Imię

Rujewit znaczy według językoznawców tyle, co "pan Ruii", czyli Rugii, Rany. Można też

pokusić sie o połączenie z innym rdzeniem: ru-, występujący w wyrazach

staropolskich-"rzwa" czyli gniew, rzwieć-"ryczeć".

Jarowit

W dwu miejscach Słowiańszczyzny połabskiej; w pomorskiej Wołogoszczy i w Obli,

czczono bóstwo o imieniu Jarowit. Nazwa nie budzi żadnych wątpliwości. Powstała ze

rdzenia jar-, jaro-, co znaczy "siła", "surowość", siła płynąca z młodości, ięgi i zaświatów.

Bóstwa bliskoznaczne: Trzygłów, Trojan.

Weles lub Wołos bog ze źródeł staroruskich. Toporow związał go z trzecią funkcją

w społeczeństwie- zapewniał płodności siły przyrody. Przydział ten ma za sobą trzy

argumenty. Po pierwsze, wskazuje na taką przynależność etymologia nazwy bóstwa, którą

można rozumieć jako "volst"- włość, mienie należące do wspólnoty. Po drugie, powieść

doroczna- najdawniejsza kronika ruska wspomina o nim jako "skotij bog", czyli bóg bydła.

Po trzecie, z tego samego zabytku wiemy, że w czasie zawierania traktatu z Grekami

w roku 971 "vsja Rus", wszystka Ruś, klęła się na to bóstwo. Gieysztor jednak wykazał,

że bóstwo to ma zupełnie inne kompetencje. Podstawową sprawą jest określenie czy nazwa

"bóg bydła" wskazuje jednoznacznie na ograniczenie zakresu działań. Jak pisze Gieysztor

pod rokiem 907 zapisano, jak książę Oleg i jego mężowie wezwni do przysięgi "według

prawa ruskiego klęli się na swój oręż i na Peruna swego boga i na Wołosa ..., i pokój został

tak potwierdzony". Strona Ruska przysięgała więc na obu bogów. Widzimy zatem,

że zamiast opiekować się bydłem Weles spełniał funkcje gwaranta wszelkich przysięg.

Różnice między Perunem a Welesem uwidaczniają się w przewidzianych dla nich rytuałach

przysięgi. Gieysztor w swej książce pisze, że według porozumienia z roku 944,

krzywoprzysiężca na Peruna - miał być ukarany własną bronią "nie obroni się własną tarczą

i zostanie rozsieczon własnym mieczem..." Ci, co zaś nie dochowali przysięgi na Welesa,

mieli być "wyzłoceni jak złoto"- śmiertelne cierpienia wywołane przez gruźlicę gruczołów

chłonnych, powodującą żółtaczkę chorego. Ranga bóstwa u początku doby chrześcijaństwa

była bardzo wysoka. O rozpowszechnieniu zaś kultu mogłyby zaświadczyć nazwy wielu

miejscowości, które są etymologicznie związane z omawianym bogiem. Są więc

Wołosacze i Wołosowicze oraz uroczyska leśne Wołosin i Wołosacz na Białorusi, góra

Veles w Bośni jest i akcent polski- legenda o smoku Wołoszynie, która krążyła po Tatrach.

Jak widać daleko Welesowi do opieki nad bydłem. Także elementy mitologii Bałtów

pozwalają uzupełnić wielokształtny obraz Welesa. Oprócz nazw topograficznych

świadczących o żywotności kultu Wołosa na wspomnianych obszarach, żródła czeskie

z późnego średniowiecza podają, że występuje tam postać demoniczna zwana Veles

współdziałająca z czartem i smokiem namawiająca do grzechu. Ten sam rdzeń vel-

posłużył do nazwania przez Bałtów serii istot nadprzyrodzonych: Velinas, Velnias i Vels,

którzy w czasach chrystianizacji schodzą do rzędu diabląt. Występował także Velinios,

określany na początku wieku XVII jako "deus animarum"- "bóstwo dusz". podonie

Velinona- "cień dziada", Veles-"dusza zmarłych". Jeden z tekstów litewskich wskazuje,

że siedzibą Velinasa były bagna. Gieysztor w swym wykładzie na temat Welesa

przypuszcza, że bóstwo to ma swojego odpowiednika w wedyjskim Warunie i tworzy

nierozłączną parę z Perunem, tak jak Mitra-Waruna. Z jednej strony pojawia się spokojny

i ustawodawczy Mitra, zaś z drugiej groźny i magiczny Waruna, obaj wyrażający dwoistość

władzy zwierzchniej. Ferdinand de Saussure był pierwszym badaczem, który dopuszczał

związek genetyczny między litewskim Velinasem i wedyjskim Waruną. Jak pisze profesor

Gieysztor powaga Waruny opierała się na tym, że "z nieba schodzą jego zwiadowcy,

tysiącem oczu badając ziemię". Król Waruna widzi wszystko, jest także gwarantem

kontraktów zawieranych przez ludzi; wiąże ich przysięgą; odstępców każe chorobą.

Podobne funkcje przejawia Weles. Imię tego bóstwa mogło narodzić się bezpośrednio

z imienia Waruny. Wypływa stąd propozycja klasyfikacyjna. Rolą słowiańskiego Welesa

z tytułu podobieństw jego kompetencji z zakresesm działań bóstwa indyjskiego wydaje się

być pierwsza. Drugi bóg zwierzchni tworzy nierozłączną parę Perun-Weles.

Trzygłów

Trzygłów- jest breneńskim i szczecińskim wcieleniem boga Welesa.

Jego obraz wyłania się z relacji o zdobyciu Brenny (Brandenburg) oraz z opisów misji

biskupa Ottona. To Henryk z Antwerpii doniósł o trójgłowym posągu. Obraz Trzygława

zawdzięczamy także Ebonowi, autorowi jednego z żywotów biskupa Ottona : " Szczecin,

miasto znaczne i większe niż Wolin, w zasięgu swoim trzy góry zawierał, z których średnia

i najwyższa, poświęcona najwyższemu bogu pogańskiemu Trzygłowowi, posiadała posąg

trójgłowy, nakryciem złotym oczy i usta zasłaniający; kapłani zaś tych bożków twierdzili,

że bóg najwyższy ma dlatego trzy głowy, bo trzema zawiaduje państwami, to jest nieba,

ziemi i podziemia, a twarz nakryciem zasłania, jakby grzechów ludzkich nie widząc ani

słysząc, by je przeoczył...". Znaczenie imienia Trzygłowa jest oczywiste- bóg o trzech

głowach. Naukowcy przypuszczali, że imię to powstało w wyniku nadchodzącego

chrześcijaństwa. Owe trzy królestwa, którymi zawiaduje Trzygław, nie muszą być także

przejęte z chrześcijaństwa. Trójopodział występuje również na posągu Świętowita

Zbruckiego.

Trojan

Archeologowie posiadają bardzo lakoniczne wiadomości na temat tego bóstwa.

Według wierzeń Słowian południowych jest to zmora nocna z woskowymi skrzydłami; też

"car wszystkich ludzi i bydła"

bóstwa słoneczne i ogniowe: Swaróg, Swarożyc, Dadźbóg

Swaróg

Swaróg odbierał szczególną cześć na Połabiu, gdzie doszedł do pozycji takiej

samej jak Świętowit czy Trzygłów. Thietmar z Merseburga opisał około roku 1018 jego

miejsce kultowe na obszarze jednego z plemion federacji wieleckiej. Profesor Aleksander

Gieysztor przytoczył w swej książce słowa Thietmara: "Jest w kraju Redarów pewien gród

o trójkątnym kształcie i trzy zawierający bramy, zwany Regoszczą, który otacza zewsząd

wielka puszcza...W ogrodzie nic nie ma poza świątynią zbudowaną przemyślnie z drzewa,

która jako podwaliny ma poroża różnych zwierząt. Jej ściany zewnętrzne zdobią różne

wizerunki bogów i bogiń...Wewnątrz zaś stoją bogowie ludzką zrobieni ręką, ozdobieni

straszliwie w hełmy, pancerze z wyrytymi imionami. Pierwszy pośród nich nazywa się

Swarożyc...". Kult bóstwa miał szeroki ogólnosłowiański zasięg. Znane są dwie postacie tej

nazwy mitologicznej: Swaróg i Swarożyc. Swarożyc najprawdopodobniej jest synem

Swaroga. Było to bóstwo ognia. "Słowo Chrostolubca", ruski zabytek homiletyczny z XII

wieku przestrzegał wiernych gorsząc się, że:"do ognia modlą się zowiąc go Swarożycem."

O rozpowszechnieniu zaś kultu może zaświadczyć grupa nazw miejscowych od Tczewa po

Psków z pomorskim Swarożynem, poznańskim Swarządzem, ruskim Swaryżem, czeskim

Svarenem, połabskim Swarzynem i innymi. Nazwa ta została utworzona według przekonań

wielu naukowców od swaru, "swarzy się ogień na ziemi pożerając, co mu popadnie",

swar-"kłotnia", "gniew", "ogień-kłótnik". Głębokie, pełne czci i sympatii przeżywanie

słońca na niebie wyraża się w kulturze Słowian w wielu postaciach. Wschód słońca na

ziemiach polskich witano obnażeniem głowy i modlitwą wprost do słońca. Słowianie

południowi znali ludową przysięgę na słońce.

Swarożyc

Dadźbóg-Swarożyc. Przypadałyby mu funkcje bóstwa następnego rzędu, tzn. boga

atmosferycznego oraz ognia domowego tudzież ofiarnego. Zachodzenie na siebie trzech

rodzajów ognia występuje w mitologii indyjskiej. Pamiętać należy, że imię Swarożyc

mogło oznaczać nie tylko syna Swaroga, ale być inną językowo postacią samego Swaroga.

Relacja arabska o Słowianach zachodnich, z pierwszej połowy IX wieku, streszcza

wiadomości o ich wierzeniach następująco: "Wszyscy są czcicielami ognia, uprawiają

najwięcej prosa, przy zbiorach wyrzucają z naczynia proso na łyżkę, wznoszą ją ku niebu;

o Panie, tyś jest, co nam dał pożywienie, daj nam i teraz obfitości". Podsumowując jest to

bóstwo tożsame ze Swarogiem lub Dadźbogiem. Objawia się jako bóstwo ognia ofiarnego

i domowego; na Połabiu przybrało cechy wojskowe.

Dadźbóg

Syn Swaroga na Rusi, zapewne bóstwo ognia ofiarnego i domowego; w folklorze

bałkańskim Dabog- "wilczy pasterz", duch kopalni.

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Religia Słowian jest jedną z najmniej poznanych religii ludów indoeuropejskich.

Przyczyna tego tkwi przede wszystkim w niewielkiej liczbie źródeł dotyczących historii

Słowian przed przyjęciem chrześcijaństwa. Naukowcy muszą się więc odwoływać nie tylko

do dokumentów pisanych i folkloru, lecz także do archeologii, językoznawstwa i metod

porównawczych. Osiągnięte tą drogą wyniki wciąż jednak nie dają jednoznacznego obrazu

tej religii. W porównaniu z rozwiniętymi mitologiami starożytnej Grecji i Rzymu, wielcy

bogowie Słowian są mniej wyraziści, nie towarzyszą im rozbudowane mity. O słowiańskich

bogach, przedstawianych i wyobrażanych w ludzkich postaciach, którym towarzyszy

oficjalny kult, można mówić dopiero u schyłku religii słowiańskiej; na Rusi w X wieku,

a wśród Słowian połabskich w XI i XII wieku. Spotyka się także opinię, że pojawienie się

tych wierzeń wynikało bardziej z próby naśladowania cywilizacji chrześcijańskiej

(u Rusinów - bizantyjskiej, a u Połabian - rzymskiej) niż z naturalnego rozwoju religii

słowiańskiej. Znacznie późniejsza i bogatsza jest wiedza dotycząca pomniejszych duchów,

odpowiedzialnych za konkretne czynności, czy działających w określonych miejscach.

•

Perun; Świętowit; Jaryło; Rujewit

Jak można sądzić na podstawie świadectw historycznych, archeologicznych, folkloru i ustaleń

językoznawców, najwyższe miejsce wśród bogów słowiańskiego panteonu zajmował bóg

błyskawic i burzy - Perun. Był on także bogiem jasnego nieba, a przede wszystkim nadzorował

porządek życia i funkcjonowania nieba i ziemi. Czczono go też prawdopodobnie jako opiekuna

plemienia, który wspólnocie zapewniał dobrobyt. Jak większości bogów słowiańskich, w różnych

rejonach Słowiańszczyzny nadawano mu rozmaite imiona, lecz wszędzie pełnił funkcje

najwyższego boga, gwaranta porządku kosmicznego. Słowianie połabscy zwali go Swiętowit albo

Rujewitem (Rugiewitem). Także Jaryło, którego kult jest znany z obszaru Białorusi mógł być

identyczny z Perunem.

•

Wales; Trzygłów; Trojan

Innego wielkiego boga - Welesa, średniowieczni autorzy wspominają jako opiekuna bydła, ale

także boga magii, przysięgi i zaświatów. Niektórzy badacze uważają, że jego odpowiednikami

w wierzeniach Słowian połabskich i Pomorzan był Trzygław (Trzygłów), na Bałkanach czczony

jako Trojan. Wieleci uważają Trzygława za boga wojny, obdarzonego czarnym wróżebnym

koniem, władającego sztormami. Przedstawiali go w postaci posągu o trzech głowach

symbolizujących władzę nad trzema światami: niebem , ziemią i podziemiem.

•

Swaróg; Swarożyc; Dadźbóg

Słowianie czcili także Swaroga, któremu cześć oddawano razem z jego synem Swarożycem. Obaj

są utożsamiani ze światłem: Swaróg, jako ojciec Łączony jest ze Słońcem natomiast Swarożyc,

jego syn - z ogniem. Słowianie uznawali Słońce za ciało niebieskie życzliwe i

dobroczynne. Nazywano je twarzą lub okiem bożym, zakazywano pokazywać palcem albo

ustawiać się do niego plecami podczas żniw. Swarożyc, zwany także na Rusi Dadźbogiem, był

bogiem ognia domowego i ofiarnego. Stosunek Słowian do ognia miał polegać na czci, bojaźni i

przywiązaniu. W ognisku domowym przechowywano stale żar, który przenoszono na nowe

mieszkanie, darowywano go także synowi, gdy wyprowadzał się do innej chaty.

•

Mokosza

Jest rzeczą charakterystyczną dla Słowian, że ich bogowie mieli zwykle postać męską. Jedyne

bóstwo kobiece, które wchodziło w poczet bóstw naczelnych, to Mokosza. Zapewniała ona

płodność, urodzaj i powodzenie materialne. Boginię kojarzoną z wilgotną, urodzajna ziemią.

Znacznie łatwiej ustalić nazwy oraz zakres działalności duchów mniej ważnych, zarówno dobrych

jak i złych. Duża ich część, co może jest charakterystyczne dla Słowiańszczyzny, była duchami

przodków. Dusza według słowiańskich wyobrażeń to widmo, kopia człowieka za życia. Odlatuje

ona po śmierci z wiatrem, czasami powraca, może jeść i pić. Słowianie palili ciała zmarłych,

wkładali im do grobów dary na wyprawę w życie pozagrobowe. W wypadku pochówku możnych

także żona zmarłego zadawała sobie śmierć, mniej czy bardziej dobrowolnie. Nie ma świadectw co

do wyobrażeń życia pozagrobowego Słowian. Istnieją natomiast opowieści o sposobach dostawania

się w zaświaty. Jedna z nich mówi o kładce, którą musi przebyć dusza zmarłego, druga - o

przeprawie przez rzekę łodzią, a jeszcze inna - o jej przejściu w bród.

strzyga; strzygoń; upiór

Taki los czekał dusze ludzi, którzy odeszli w sposób uważany przez Słowian za naturalny. Dusze

tych, którzy zginęli nagle lub przedwcześnie (samobójcy, porońce, topielcy, zmarli w dniu ślubu

itp.), stawali się istotami szkodliwymi. Z nich wywodzą się strzyga, strzygoń i upiory.

utopiec; wodnik; rusałka

Szczególnie w rejonach jezior, rzek i bagien pojawiały się duchy będące duszami osób zmarłych

w sposób nienaturalny. Zwano ich m.in. utopcami, wodnikami, rusałkami.

smoki; chmurnicy; płanetnicy

Obszar powietrza zamieszkiwały zarówno istoty samoistne, jak i dusze ludzkie. Ciekawy

przykład istot samoistnych - smoki powietrzne - powstawały ze żmii, która wypuszczała

pazurzaste łapy i ogromne skrzydła. Smoki te były dobroczynne. Inne istoty powietrzne to

chmurnicy (płanetnicy). Według różnych podań ludowych raz mogli nimi być młodzi ludzie

porwani przez trąbę powietrzną, by kierować chmurami, innym razem - dusze śpiących młodych

kobiet lub mężczyzn, które miały odpędzać grad lub - w czasie suszy - sprowadzać deszcz.

domownik; domowicha; dziadek; nocnica; południca

Ostatnie środowisko zasiedlone przez duchy stanowił krąg ludzkich osiedli. Zamieszkujące go

duchy, to przede wszystkim dusze przodków, pomagające wprowadzeniu domu i przezwyciężaniu

codziennych kłopotów rodziny czy rodu. Najważniejszym z nich był domowy (zwany także

domownikiem lub dziadkiem). Wyobrażano go często jako istotę podobną do głowy rodziny albo

zmarłego dziadka. Domowy miał często towarzyszkę - domowichę. Zdarzały się także istoty

złośliwe, na przykład nocnice, które powodowały bóle piersi u matek. Latem na polach mogły

w południe pojawiać się południce, które choć nieco złośliwe, spełniały pożyteczną funkcję -

strzegły plonów. Jak w każdej religii kult i obrzędy Słowian można podzielić na publiczne -

sprawowane w obecności całej wsi czy plemienia, oraz prywatne - domowe. Te ostatnie odprawiał

mężczyzna - głowa rodziny. Natomiast w imieniu jednej czy kilku wsi ofiary składali starcy -

ofiarnicy albo wróżbici. U schyłku religii słowiańskiej, gdy pojawiły się świątynie wraz

z posągami bogów wykształciła się grupa kapłanów świątynnych.

U Słowian połabskich ich władza obejmowała nie tylko sprawy sakralne, ale i świeckie

(decydowali oni na przykład o początku lub zakończeniu wojny i zawarciu pokoju).

Najstarszą znaną świątynią Słowian połabskich (zachowały się informacje z początku XI wieku)

jest świątynia Swarożyca w Radogoszczy (Meklemburgia). Do drugiej połowy XII wieku

przetrwała świątynia w Arkonie, na Rugii. Znajdował się tu główny ośrodek kultu Świętowita,

którego można utożsamiać z Perunem. W drewnianej świątyni znajdował się posąg boga. Miał on

postać czterogłowego mężczyzny z rogiem w dłoni i przypasanym mieczem. Całość okrywała długa

szata, opodal znajdowała się uzda i siodło, używane przez boga podczas jego nocnych wypraw na

świętym białym koniu. Także w Kijowie pod koniec X wieku książę Włodzimierz kazał wznieść

świątynię poświęconą Perunowi. Obok drewnianego posągu ze srebrna głową i złotymi

ustami ustawiono także posągi innych bogów o imieniu: Chors, Dadźbóg, Strzybóg, Siemargł i

Mokosza. Wg ruskiego kronikarza składano tam też ofiary z ludzi. Gdy władca przyjął chrzest,

kazał porąbać i spalić posągi, natomiast posąg Peruna wlec przez Kijów i utopić w

Dniestrze. Wiadomości o mitach i wierzeniach Słowian, podobnie jak i całej ich religii, wciąż nie są

zadawalające. Najwięcej wiadomo o słowiańskiej demonologii, czyli świecie pomniejszych

duchów, można też zrekonstruować podania o bohaterach, natomiast nie ma żadnych informacji

o narodzinach i losach słowiańskich bogów naczelnych. Nie jest wykluczone, że takie opowieści

mityczne w ogóle istniały.

Jedną z najważniejszych cech wyobraźni religijnej dawnych Słowian wydaje się być dualizm

(wyraźne przeciwstawianie sił dobra i zła). Już relacja średniowiecznego kronikarza niemieckiego

Helmolda podaje, iż Słowianie wierzyli, że losem pomyślnym kieruje dobry bóg, złym zaś bóg zły i

tego drugiego nazywali diabłem (czarnobogiem). W nazewnictwie i folklorze słowiańskim ma

także poświadczenie bóg biały, w znaczeniu jasny, dobry, radosny , spokojny. Również

w wierzeniach ludowych na Polesiu widać podział rzeczywistości na dwa przeciwstawne sobie

światy: świat dobra i zła. Fragmenty mitów i wierzeń, które naukowcy odkrywają w źródłach

historycznych i etnograficznych pozwalają odtworzyć dokładniejszy obraz słowiańskiego kosmosu

i sposobu jego funkcjonowania. W opowieściach ludowych można więc znaleźć przekonanie, że to

zwierzęta lub ryby podtrzymują Ziemię. Na Rusi sądzono, że pierwsza w chwili stworzenia ukazała

się z wody wysoka góra Trigław, a niebo wspiera się na gwoździu. Częściej wyobrażano sobie, że

kopuła nieba jest kamienna, a gwiazdy, słońce i błyskawice świecą przez jej otwory lub pęknięcia.

Kopuła ta opiera się na słupie dotykającym jednym końcem Gwiazdy Porannej (zwanej dyszlową

lub osiową) - jedynej nieruchomej - dzięki czemu cały firmament może się obracać. Drugi koniec

słupa znajduję się w środku Ziemi. W Serbii uważano, że do tej osi świata przywiązany jest diabeł

w postaci czarnego psa, który, gdy szarpnie słupem, powoduje trzęsienie ziemi.

Zdecydowanie trudniejsza niż odtwarzanie opowieści kosmogonicznych (mówiących o powstaniu

kosmosu), antropogenicznych (dotyczących powstania człowieka) czy ogólnej wizji

funkcjonowania wszechświata jest rekonstrukcja mitów dotyczących wielkich bogów

Słowiańszczyzny. Badaczom udało się wyodrębnić kilka bóstw, bóg nieba i piorunów Perun,

opiekun magii Wales (inaczej Wołos), bóg słońca i ognia Swaróg (inaczej Swarog), bóg ognia

domowego i ofiarnego Swarożyc i bogini Mokoszy. Już to dokonanie jest dużym osiągnięciem,

biorąc pod uwagę ubóstwo i niejasność źródeł. Poza tym wciąż nie ma pewności co do zakresu

dziedzin życia, którym ci bogowie patronowali. Tak więc ustalenie mistycznych opowieści

mówiących o ich działalności na wzór mitów greckich będzie chyba niemożliwe.

Pierwsi misjonarze, którzy zetknęli się ze słowiańską mitologią pogańską, ocenili ją jako

prymitywną. Być może dlatego nie przetrwała ona długo, a chrześcijaństwo otwierające drogę

wpływom cywilizacyjnym przyjęło się na Słowiańszczyźnie bez większych oporów.