Opozycja ustności i literackości

Jerzy Bartmiński

1. Wzrost roli komunikacji ustnej

a) jako rezultat kryzysu zaufania dla przekazu drukowanego

•

przekaz drukowany jako środek umykający kontroli odbiorcy

•

podatny na manipulację osób trzecich

b) wynikający z przekonania o jej humanistycznej wartości

•

naturalność

•

osobowościowy charakter

•

świadectwo postawy, wrażliwości, mentalności

2. Ustność i literackość nie są odrębnymi, pojedynczymi cechami komunikatu (treści, tekstu), ale są
zespołem cech.

3. Tylko jedna cecha (z tego zespołu) ma klasyfikujący charakter, tj. DŹWIĘKOWOŚĆ
(rozciągłość w czasie, percepcja słuchowa, substancja żywa - generowana przez ciało)
GRAFICZNOŚĆ (rozciągła w przestrzeni, percypowana wzrokowo, generowana technicznie).

4. Zespół cech o charakterze typologicznym (przekazu ustnego):

a) DIALOGOWOŚĆ

•

relacja "ja - ty"

•

"tu i teraz"

•

przemienność nadawcy i odbiorcy

* Nie wszystkie teksty mówione spełniają te kryteria, np. przemówienia, kazania, bajki; natomiast
mogą je spełniać teksty pisane, takie jak liściki wysyłane na lekcjach, e-maile.

b) TEATRALNOŚĆ czyli synkretyzm - współdziałanie z subkodami

•

subkod somatyczny - gesty, mimika, ruchy i układ ciała

•

subkod prozydyczny - melodia mowy, akcent, tempo, pauza, rytm, barwa dźwięku

*W przekazie pisanym z kodem językowym współdziałają elementy graficzne i plastyczne -
czcionka, charakter pisma, ilustracje, formaty itp.

c) SYTUACYJNOŚĆ (kontekstualność) - uwikłanie w sytuacje przestrzenne i ogólnie rozumiane
okoliczności "tu i teraz".

*W przypadku tekstów pisanych mówi się o dekontekstualizacji, jednak sytuacyjność może
dotyczyć także niektórych form literackich, które bez znajomości kontekstu wypowiedzi są
całkowicie niezrozumiałe np. polemiki publicystyczne.

d) Obecność specyficznych wyrażeń i struktur gramatycznych

•

formuliczność (powtarzalność schematów kompozycyjnych i tematycznych)

5. "(...) opozycja ustny/pisany jest opozycją binarną tylko na poziomie kulturowym. Na poziomie
ściśle językowym (...) jest w zasadzie skalą ustności resp. liteackości, rozciągającą się miedyz
przeciwnymi biegunami."