Jerzy Bartmiński,
Folklor- język- poetyka,
Kraków 1990.
WSTĘP: FOLKLOR I JEGO WEWNĘTRZNE ZROŻNICOWANIE.
Folklor (folk- lore)- wiedza ludu
Zainteresowanie folklorem rozwijało się od czasu podjęcia misji chrześcijańskich, która zwalczała lokalne kulty i tradycje równocześnie dokumentując je. Odkrycia geograficzne spowodowały spotkanie z kulturami egzotycznymi, od tego czasu trwa dialog kultury oficjalnej (dominującej) z kulturą ludową (własną i obcą).
Widoczną tendencją w badaniach folklorystycznych jest przejście od badania reliktów przeszłości (teoria E.B. Tylora o „przeżytkach” kulturowych) ku badaniu żywych subkultur społeczeństwa uprzemysłowionego, nowych folklorów środowiskowych (podmiejskiego, studenckiego), a także zmian zachodzących w folklorze chłopskim.
Folklorystyka nie wypracowała jednolitej metody badawczej, można w jej obrębie wskazać kilka KIERUNKÓW (kierunki te współdziałają i wzajemnie się wspierają):
Antropologiczno- kulturowy ujmuje folklor w ramach żywej komunikacji społecznej z uwzględnieniem całego kontekstu kulturowego i sytuacyjnego, a także osoby samego wykonawcy i procesu wykonywania.
Przedstawiciele: B. Malinowski, A. Dundes, Cz. Hernas, D. Simonides, R. Sulima.
Socjologiczny blisko spokrewniony z antropologiczno- kulturowym.
Przedstawiciele: F. Znaniecki, S. Czarnowski
Strukturalno semiotyczny poszukuje w folklorze cech inwariantnych, tworzących niejawny system modelujący oparty na ograniczonej liczbie jednostek podstawowych, uniwersalnych, odpowiadających elementarnym właściwościom ludzkiego myślenia i ekspresji.
Przedstawiciele: W. Propp, J. Łotman, W. W. Iwanow, W. Toporow, J. Jagiełło
Genetyczno- historyczno- porównawczy stara się pokazać dzieje poszczególnych wątków, motywów, gotowych tekstów z opisem ich geografii (szkoła fińska) i przenikania przez granice kultur i języków.
Przedstawiciele: J. i K. Krohnowie, A. Wisiołowski, J. Krzyżanowski
Psychoanalityczny bierze swój początek z koncepcji Freuda i Junga, akcentuje rolę zbiorowej podświadomości jako podłoża obrazów i fabuł symbolicznych w folklorze.
Przedstawiciele: E. Fromm, B. Bettelheim
Kierunek badań środków wyrazu w folklorze zwłaszcza topiki i formuły.
Przedstawiciele: A. Duran, J. Polivka, A Lord, J. Bartmiński
Podstawowe CECHY DEFINICYJNE folkloru (wg Bartmińskiego):
Kolektywność folklor jako wytwór wspólny funkcjonuje w grupie, wyraża zbiorowy światopogląd, jest głęboko związany z językiem => P. Bogatyriew i R. Jakobson => folklor istnieje tak samo jak język, langue, potencjalnie, jako ponadindywidualny kompleks norm i tendencji, któremu w konkretnych sytuacjach wykonawcy nadają indywidualną formę, tworząc jednostkowy wariant realizacyjny, parole.
Do folkloru należą tylko utwory zaakceptowane przez wspólnotę, rozpowszechnione i utrzymane w powszechnym obiegu. Geneza utworu jest bez znaczenia (część utworów pochodzi ze źródeł pozaludowych i autorskich) ważna jest asymilacja i przetworzenie w duchu własnej poetyki i wartości.
Ważne jest audytorium i odniesienie do sytuacji, nadawcy i odbiorcy, miejsca i czasu, przedmiotów znajdujących się w polu widzenia.
Ustność folklor podobnie jak język istniej przede wszystkim w postaci żywej mowy i jest przekazywany drogą naturalną w granicach zasięgu głosu, ucha i oka ludzkiego przy kontakcie twarzą w twarz. Ważny jest tu związek słowa, dźwięku, gestu, sytuacji.
Cechy ustności:
Użycie intonacji, akcentu, rytmu
Obecność środków komunikacji somatycznej: mimika, układ ciała
Mówienie jest zachowaniem współtworzącym sytuację i rozwijającym ją. Teksty folkloru modelują zachowania (tekst „reżyserski” programujący działania, np. tekst pieśni Klęknij sobie Heluś, Przeżegnaj ją matko, taką funkcję może spełniać też rytmika przyśpiewek) i posiadają funkcje magiczną (synonimiczne użycie wyrażeń zamówić i odczynić)
Dialogowość, przemienność ról nadawca- odbiorca
Użycie struktur i leksyki gramatycznej typowej dla języka mówionego.
Folklor przesiąknięty jest teatralnością, teksty wiązane są z określonymi wykonawcami i okolicznościami.
Estetyzm utwory folkloru przedstawiają świat w sposób typowy dla sztuki, operując zestawem konwencji składających się na poetykę folkloru, dzięki temu są wyodrębnione i zapamiętywane jako trwale zorganizowane całości, mogą być też wielokrotnie powtarzane.
Podstawowym narzędziem SYSTEMATYKI FOLKLORU są pojęcia genologiczne: rodzaj, gatunek, odmiana gatunkowa.
Gatunek obejmuje sposoby konstruowania tekstów, ich organizację semiotyczną, intencjonalne nastawienie wobec odbiorcy, oraz typowe zastosowania.
Istotne cechy podstawowe określające poszczególne gatunki (różne ujęcia):
Opisowo strukturalne (W. Propp) fabuły i wątki, postacie działające, język, przeznaczenie tekstów (na pogrzeby, wesela), forma wykonania (np. w trakcie zabawy), stosunek do muzyki.
Społeczno komunikacyjne (V. Voigt) nadawca (np. indywidualny, zbiorowy), adresat (np. bliski, daleki), funkcja (np. świecka, sakralna), środki przekazu, sposób odbioru (np. językowy, pozajązykowy), komunikat (np. realistyczny, fantastyczny).
Semiotyczne (Bachtin, A. Wierzbicka) cel komunikacyjny, założenia, emocje, postawy, intencje.
Kolberg podzielił materiał na 2 grupy:
I. Zwyczaje kalendarzowe, obrzędy rodzinne, pieśni, tańce i przyśpiewki => teksty te są integralną częścią nadrzędnej synkretycznej całości
II. Wierzenia, opowieści i bajki, przysłowia, zagadki=> są tekstami autonomicznymi
Bartmiński
Uwikłanie tekstu w sytuację, autonomiczność tekstu lub jego nieautonomicznośc
Rodzaj sytuacji
Zwyczajowa
Obrzędowa
Okolicznościowa
Konkretne jakości tych sytuacji (np. kolędowanie, zapusty, wesele, taniec)
Obowiązkowa obecność fabuły epickiej lub dramatycznej przeciwstawiona brakowi lub fakultatywności takie fabuły
Przekaz w formie mówionej lub śpiewanej
Przekaz z wykorzystaniem gestów lub bez jego wykorzystania
Forma wierszowa lub prozatorska
Prawdziwość lub fikcyjność treści
Poetyka
Temat
Przy zastosowaniu wymienionych kryteriów w folklorze polskim można wyodrębnić:
Gatunki sytuacyjne (związane przede wszystkim z obrzędami kalendarzowymi):
Boże Narodzenie (fabularne=> jasełka, herody; niefabularne=> kolędy, szczodraki)
Post (misteria i pieśni pasyjne)
Wielkanoc (pieśni wielkanocne, pieśni i przywołania dyngusowe)
Gatunki obrzędowo- rodzinne (pieśni weselne i pogrzebowe)
Okolicznościowe związane z grami i zabawami (wyliczanki), lecznictwem (zamówienia) praktykami kultowymi (pieśni maryjne)
Prozatorskie (fikcyjne=> bajka, baśń, anegdota; niefikcyjne=> mit legendy, podania, opowieści wspomnieniowe i wierzeniowe)
Krótkie (zagadka, przysłowie, rymowanka)
Możliwe jest przechodzenie tekstów z jednej grupy do drugiej przez stopniową transformację (np. modlitwy w zaklęcia), a także współwystępowanie w jednym tekście kolejno różnych wzorców gatunkowych (np. w bajce może pojawić się przysłowie).
CZĘŚĆ III: STRUKTURA TEKSTU
ROZDZIAŁ I: TEKST FOLKLORU JAKO PRZEDMIOT FOLKLORYSTYKI
Nie ma jednego ustalonego podejścia do tekstów folkloru. Julian Krzyżanowski przekonany był o literackości folkloru i przydatności metod filologicznych do jego badania. Na drugim końcu spektrum możliwych podejść do tekstów folkloru stoi Cz. Hernas, który podkreśla potrzebę badania folkloru jako całości, jako części kultury. Postulował zapisywanie tekstu w konkretnej sytuacji kulturowej, w której występuje tradycyjny nadawca i odbiorca tekstu, tradycyjne miejsce wykonania (wtedy otrzymujemy autentyczny tekst). Zapis powinien obejmować tekst werbalny i całą towarzyszącą mu sytuację. R. Sulima zwraca uwagę, że teksty ustne są w pełni dostępne badaniu jedynie w trakcie przekazu.
Bartmiński wyróżnia 2 podejścia do tekstów folkloru (oba uważa za niezbędne):
Ujmowanie przekazów słownych jako część wielokodowych przekazów kultury.
Skupienie uwagi na przekazie słownym i pytanie o jego konteksty kulturowe (tę drogę wybiera Bartmiński).
TEKST nie istnieje poza nadawaniem i odbiorem, ma swój aspekt strukturalny, jest potencjalny, jest sekwencją zdań rozciągniętą w czasie (procesualną) równocześnie jest całością zorganizowaną wedle właściwego sobie paradygmatu. Przysługuje mu nacechowanie stylowe (tu mieści się zespół wartości, typ racjonalności, postawa wobec świata, punkt widzenia) i gatunkowe, struktura logiczna kompozycyjna i tematyczna (jest to kościec tekstu). Powtarzalność tekstu stanowi jego utrwalenie, ustny tekst obumiera wraz z chwilą wybrzmienia, może ostać się jedynie w ludzkiej pamięci.
Mowa ustna według semiotyki dzieli się na 3 typy tekstów:
Spontaniczne powiadomienia- jest to tekst niereprodukowalny, nie wykazuje ani formalnej ani tematycznej stabilizacji.
Pogłoski- tekst jest reprodukowalny, ale może być przekazany jednej i tej samej osobie tylko raz, jest stabilizowany na płaszczyźnie tematycznej, ale nie formalnej.
Folklor tekst jest reprodukowalny i może być przekazany jednej i tej samej osobie wiele razy, jest stabilizowany i tematycznie i formalnie, jest tekstem kliszowym.
Tekst kliszowy (klisza) odnosi się raczej do innych tekstów niż wprost do rzeczywistości. Jest wykorzystany w mowie jako stały predykat odnoszący się do zmiennych podmiotów. Teksty kliszowe powstają przez proces stabilizacji i formulizacji, który odbywa się dzięki społecznemu przekazowi. Są utrwalone jako całości i reprodukowane z pamięci z pewnymi modyfikacjami sytuacyjnymi (wtedy stają się wariantami tekstu).
Bardzo ważne jest, aby pamiętać, że folklor jest zjawiskiem ustnym. Zapisany tekst folkloru nadal pozostaje tekstem ustnym, mimo zmiany substancji znakowej. Obecnie kryterium ustności w pracach folklorystów bywa osłabiane gdyż w tradycyjnie oralnych kulturach regionalnych pojawiają się nowe gatunki wypowiedzi, wyraźnie pisane: list, pamiętnik, zapisy i wiersze, telegramy. Pozostają one jednak nadal w regułach komunikacji ustnej mimo nowych środków przenoszenia informacji.
Etykieta językowa jest to zespół reguł określających sposoby użycia tekstu, stanowi element wiedzy o tekście i jest warunkiem dobrego posługiwania się nim.
Intencja, czyli celowościowe nastawienie wobec odbiorcy.
Typologia tekstów opiera się głównie na przypisywaniu tekstów do sytuacji, na badaniu etykiet.
Walleryzmy to grupa przysłów, których zasadą kompozycyjną jest niestosowne użycie teksu albo użycie go w kontekście, w którym daje nietypowy efekt Lepiej późno niż wcale powiedziała babcia spóźniwszy się na pociąg.
J. BARTMIŃSKI, FOLKLOR- JĘZYK- POETYKA
6