GEOGRAFIA POLITYCZNA – WYKŁADY

 Czym jest geografia polityczna?

 Geografia społ. ekonomiczna (nauka społeczna)



Geografia ekonomiczna



Geografia społeczna



Geografia polityczna

 Geografia fizyczna (nauka przyrodnicza)

 Definicja geografii politycznej:

 Nie ma jednej, podzielanej przez wszystkich definicji geografii politycznej.
 Według Zbigniewa Rykiela definicje można podzielid na normatywne i opisowe:



Normatywne – przedstawienie czym geografia powinna się zajmowad



Opisowe – przedstawienie czym geografia rzeczywiście się zajmuje

 Atrybuty geografii politycznej:

 Wszyscy jednak uważają proces polityczny i przestrzeo za podstawowe atrybuty

geografii.

 Zdaniem Z. Rykiel połączenie procesu politycznego i przestrzeni można określid jednym

terminem czasoprzestrzeni politycznej.

 Proces polityczny – wybieranie władzy.

 Dodatkowe atrybuty to baza ekonomiczna oraz treśd społeczna (ludzie)

 Atrybuty geografii politycznej:

 Przestrzeo (terytorium)
 Proces polityczny
 Treśd społ. (ludzie)

 Czym jest geografia ekonomiczna?

 Definicja geografii ekonomicznej – bada wzajemne oddziaływanie człowieka na zastane

przez niego środowisko.



Gałęzie geografii ekonomicznej:



Geografia ludności



Geografia osadnictwa



Geografia rolnictwa



Geografia przemysłu



Geografia komunikacji (transport i łącznośd)



Geografia handlu i usług



Geografia turystyki

 Kierunki badawcze



Podejście regionalne



Ekologiczne



Przestrzenne



Podstawowe koncepcje geopolityczne.

Rozwój geografii politycznej jako przedmiotu badao naukowych dopiero od XIX w.
 Indeterminizm – demokracja paostwo i społeczeostwo tworzone z woli jednostek

(umowa społeczna) , głównie we Francji

 Determinizm:



Powstanie i upadek paostw jest dziełem Boga (determinizm teokratyczny)



Przyczyną powstania i rozwoju paostw i społeczeostw są warunki naturalne
(determinizm przyrodniczy), głównie w Niemczech

 Friedrich Ratzel (1844 – 1904)



stwierdził, że zjawiska społeczne są uwarunkowane geograficznie, później na tym
stwierdzeniu oparł się cały system geopolityki. Dla Ratzla ziemia była trwałą
podstawą temperamentów i zmiennych ludzkich aspiracji.



Ratzel porównał paostwo do organizacji biologicznego, wprowadził pojęcie paostwa
org.



Ratzel był zwolennikiem mocarstwowej pozycji Niemiec na świecie i stworzył
fundamenty koncepcji Mitteuropa.



Za głównego konkurenta uważał Wielką Brytanie. Był pod wpływem teorii potęgi
morskiej A. Mahana.

 Rudolf Kjellen



Dalszy rozwój geopolityki w Niemczech pod wpływem Szweda R. Kjellena. Według
niego terytorium było ciałem paostwa, ważniejszym od ludności. Każda utrata części
terytorium grozi jego osłabieniem.



Paostwa większe powinny rozciągad władze lub zwierzchnictwo nad mniejszymi.
Kjellen widział Europę jako superpaostwo kontrolowane przez Niemcy.

 Karl Haushofer



W 1919r. utworzono w Niemczech Instytut Geopolityki, na którego czele stanął Karl
Haushofer. W jego ramach wydawano liczne publikacje i mapy które
usprawiedliwiały niemieckie roszczenia i podboje terytorialne.

Uprawianie geopolityki zaniechano wraz z upadkiem nazistowskich Niemiec. Odrzucono ją
jako teorie usprawiedliwiającą agresje i przemoc. Pewną odmianą geopolityki jest uprawiana wciąż
geostrategia.

 Teoria potęgi morskiej.

 Alfred Mahan ( 1840 – 1914), historyk i admirał marynarki wojennej Stanów

Zjednoczonych, podkreślał rolę mórz i oceanów w rozwoju paostwa. Twórca pojęcia
„Bliski Wschód (the Middle West)



Oceany jako „wielkie arterie”



Rola strategicznych baz morskich



Według Mahana przyszłośd Ameryki była związana z morzem – koniecznośd
posiadania silnej marynarki wojennej



Ta koncepcja stanowiła podstawy neoimperializmu amerykaoskiego



Najważniejsza dla USA: Filipiny, Hawaje, Kuba i kontrola kanału Panamskiego



Kontrola nad drogami morskimi zapewniała kontrolę nad światowym handlem



Amerykanie postawili na Pacyfik, Atlantyk, pozost. Brytyjczykom.

 Teoria potęgi kontynentalnej

 Inną koncepcje przedstawił Brytyjczyk Halford J. Mackinder (1861 – 1947)
 Zwolennik teorii potęgi kontynentalnej, której źródło widział w Europie i Afryce (wyspa

świata)

 Jego zdaniem era potęgi morskiej już minęła

 Eurazja – gigantyczna forteca, do której dostępu nie ma potęga morska.
 Według Mackindera, kto rządzi Europą Wschodnia – rządzi Heartlandem, kto rządzi

Heartlandem rządzi wyspą świata, a kto rządzi wyspą świata – rządzi światem.

 Teoria potęgi powietrznej

 Odmienną koncepcje przestawił Alexander Seversky (1894 – 1974) – rozwinął teorię

potęgi powietrznej Rennera.

 Podzielił świat na dwa wielkie kręgi, centra przemysłowe: USA i ZSRR w środku, promieo

wyznaczał zasięg bombowców

 Obszar sporny – strefa decyzyjna.

 Teoria potęgi półwyspowej

 Twórcą Nicholas Spykeman (1893 – 1934)
 To nie Heartland, ale jego obrzeże rimland (pas wyspy) stanowi ośrodek napędowy dla

konfliktów.

 USA powinno kontrolowad te obszary.
 Kto panuje nad rimlandem, kontroluję Eurazje, panuje nad światem.

 Koncepcja regionalna Saula Cohena

 Koncepcje regionalne



Dwa regiony geostrategiczne: morski (morski świat handlowy) i euroazjatycki
(euroazjatycki świat kontynentalny)



Regiony geostrategiczne dzielą się na regiony geopolityczne

 Regiony geopolityczne



Euroazjatycki region geostrategiczny: Heartland, Europa Wschodnia i Chiny



Morski region geostrategiczny: Europa Zachodnia z Magrebem, Ameryka Płd. ,
Afryka, Oceania

 Koncepcje regionalne:



Obszary pęknięd: Bliski Wschód oraz Azja Płd – Wsch



Półwysep Indyjski: trzeci region geostrategiczny



Z. Brzezioski, były doradca prezydenta J.Cartera, autora „Wielkiej szachownicy”
(1997) (koncepcja żółwika)



Regiony w Eurazji: Europa, Bliski Wschód, Rosja, Azja (tzw. euroazjatycka
szachownica)

 Metody badawcze geografii politycznej:

 Badania mikroskalowe – badania prowadzone w obrębie paostwa w okręgach

administracyjnych

 Badania interakcji – przestrzennej takich czynników jak przypływ towarów, usług i idei na

określonym obszarze

 Badania makroregionalne

 Zaludnienie świata

 Informacje odnośnie zatrudnienia świata na podstawie bieżącej rejestracji ruchu ludności

(zgłoszenia urodzeo i zgonów)

 Jednak najbardziej wiarygodnym i najpewniejszym źródłem jest spis powszechny ludności

(powszechny, jednoczesny, bezpośredni)

 Spisy powszechne powinny byd przeprowadzone co 10 lat
 Najlepiej w latach kooczących się na „0” lub „1”

 W USA spisy są przeprowadzane co 10 lat od 1790r.
 Niezwykle dynamiczny wzrost zaludnienia świata od XIX w.
 Przyczyny: gwałtowny postęp cywilizacyjny , rozwój nauk medycznych.

Ilośd osób w poszcz. latach Ilośd mieszkańców
W 1000r. – 350 mln Chiny – 1 330 mln
ok. 1850r. – 1 mld Indie – 1 148 mln
1930r. – 2 mld USA – 304 mln
1960r. – 3 mld Indonezja – 238 mln
1976r. – 4 mld Brazylia 192 mln
1987r. – 5 mld Pakistan – 168 mln
1999r. – 6 mld Bangladesz – 154 mln
2010r. – 6,8 mld Rosja – 141 mln

 Typy przyrostu naturalnego

 Prymitywny – długo dominował, brak kontroli nad bardzo wysokimi wskaźnikami urodzeo

oraz zgonów

 Eksplozji demograficznej – wynik zmniejszenia umieralności dzięki postępowi medycyny
 Europejski – niski, bardzo niski lub nawet ujemny przyrost naturalny (implozja

demograficzna)

 Migracje ludności

 Emigranci – opuszczają miejsce zamieszkania
 Imigranci – przybywają do nowego miejsca
 Repatrianci – w sposób zorganizowany są przesiedlani do nowych miejsc
 Reemigranci – powracają do pierwotnego miejsca pobytu po okresie nieobecności

 Przyczyny migracji

 Polityczne
 Ekonomiczne

 Czas trwania migracji

 Czasowe (sezonowe i wahadłowe)
 Stałe

 Zasięg migracji

 Wewnętrzne (krajowe)
 Zewnętrzne (zagraniczne)

 Migracje

 Badania nie obejmują ruchu turystycznego.
 Migracje wewnętrzne dominują migracje ze wsi do miast.
 Saldo dodatnie: mazowieckie, małopolskie, pomorskie i wielkopolskie
 Saldo ujemne: lubelskie i podkarpackie
 W migracjach zewnętrznych: prześladowania polityczne, uchodźcy, wojny, przyczyny

ekonomiczne (drenaż mozgów)

 Polska w latach 1952 – 2002 odnotowała ujemne saldo migracji (-940 tyś.)

 Rozmieszczenie ludności

 GL – gęstośd ludności
 L – liczba ludności

 P – powierzchnia w

 Paostwa o największym zaludnieniu:

 Makau 19 350 /

 Monako 16 645 /

 Honkong 6 771 /

 Singapur 6 650 /

 Gibraltar 4 629 /

 Strefa Gazy 3 541 /

 Watykan 2 070 /

 Malta 1 267 /

 Urbanizacja

 Współczynnik urbanizacji – procentowy udział mieszkaoców miast w ogólnej liczbie

obywateli paostwa.



Polska 62%

 Struktura ludności według głównych cech demograficznych:



Wiek i płed, np. feminizacja (stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn),
maskulinizacja.



Struktura zawodowa i wykształcenie



Struktura językowa, narodowościowa i rasowa.

 Najwyższy wskaźnik maskulinizacji:



ZEA – 189,7



Katar



Kuwejt



Oman



Bahrajn



Arabia Saudyjska



Jordania

 Najniższy wskaźnik maskulinizacji



Łotwa – 85



Estonia



Ukraina



Lesotho



Litwa



Rosja



Białoruś

 HDI (Wskaźnik Rozwoju Społecznego) składa się z 4 elementów:

 Średnia liczba lat edukacji otrzymanej przez osoby w wieku powyżej 25 lat
 Oczekiwana liczba lat edukacji dzieci rozpoczynających naukę
 Dochód narodowy per capila w USD według parytetu nabywczego waluty (PPP)
 Przewidywalnej długości życia



168 paostw plus Honkong



Corocznie obliczany przez ONZ (UNOP)



Przyjmuję wartości w przedziale „0” – „1”, przy czym im wartości HDI bliższa „1” tym
lepiej rozwinięte paostwo.



4 grupy:



Paostwa bardzo wysoko rozwinięte – pierwsze 42 paostwa



Paostwa wysoko rozwinięte



Paostwa średnio rozwinięte



Paostwa słabo rozwinięte

 Najwyższy wskaźnik HDI (2010)

1. Norwegia (0,938)
2. Australia (0,937)
3. Nowa Zelandia (0,907)
4. Stany Zjednoczone (0,902)
5. Irlandia (0,895)
6. Lichtenstein (0,891)
7. Holandia (0,890)

...

41.Polska (0,795)

 Paostwo a kraj

 Często używane wymiennie, co jest błędem.
 Między nimi występują 3 ważne różnice:



Paostwo jest obiektem politycznym i prawnym, a kraj jest tylko obiektem
przeżywanym i doświadczanym (geogr.)



Kraje maja tradycyjne nazwy potoczne, zwykle jednowyrazowe, a paostwa mają
nazwy oficjalne, złożone.



Paostwo to przede wszystkim terytorium, a kraj to obszar, kultura i wartości.

 Można sobie wyobrazid paostwo bez terytorium, nie może byd natomiast paostwa bez

organizacji paostwowej.

 Przypadek Suwerenny Wojskowy Zakon Maltaoski, który jest podmiotem prawa

międzynarodowego i paostwem nieterytorialnym.

 Zakon Kawalerów Maltaoskich

 12 000 członków Zakonu, podzielonych na 3 klasy
 Siedziba w Rzymie, waluta: scudo
 Wielki Mistrz: Fra’ Mathew Foting
 45 narodowych związków
 Postępowanie zgodne z zasadami Kościoła oraz udział w misjach humanitarnych.
 Pełna, oficjalna nazwa: Suwerenny Wojskowy Zakon Szpitalników Świętego Jana

Jerozolimskiego zwane Rodyjskim i Maltaoskim.

 Związek Polski Kawalerów Maltaoskich w Krakowie
 Mianem paostwa określamy każde z nich bez względu na wielkośd natomiast termin

„kraju” już nie.

 Przykład Korei: jeden kraj, ale nadal dwa paostwa ; podobnie Niemcy do 1990r.

 Obszar, teren, terytorium.

 Obszar – termin o najszerszym znaczeniu, odnosi się zarówno do obiektów konkretnych

jak i abstrakcyjnych.

 Teren – zawsze konkretny i niewielki, nigdy abstrakcyjny

 Terytorium – to obszar jurysdykcji paostwa (obejmuję terytorium lądowe, przestrzeo

powietrzną oraz wody terytorialne)

 Typy społeczeostw paostw.

 Paostwo niewolnicze
 Paostwo feudalne
 Paostwo komunistyczne
 Paostwo kapitalistyczne

 Systemy paostwowe:

 Demokratyczne
 Autorytarne
 Totalitarne

 Formy ustrojowe paostwa

 Despotia
 Monarchia – władza usankcjonowana religijnie
 Teokracja – władza z nadania nadprzyrodzonego
 Republika – władza pochodzi z wyboru

 Modele polityczno – ustrojowe:

 Paostwo unitarne – jednolity sposób stanowienia i wyk. prawa na całym terytorium
 Paostwo autonomistyczne – jeden lub więcej regionów mają odrębny system prawny i

organy przedstawicielskie

 Paostwo regionalistyczne – jednolity sposób stanowienia prawa przy zagwarantowanym

zróżnicowanym sposobie wykonywania prawa np. Hiszpania lub Włochy.

 Paostwo federacyjne – wszystkie regiony mają własne systemy prawne, organy

przedstawicielskie i ograniczoną suwerennośd.

 Konfederacja – to związek paostw, niektóre organizacje wspólne

 Liczba paostw:

 Na początku XX w. w 1900r. istniało 50 paostw
 Obecnie 195 (najmłodsze paostwo to Republika Sudanu Płd. utworzone 9 lipca 2011r.) 54

paostwa w Afryce, 48 w Azji, 44 w Europie, 22 w Ameryce Płn., 14 w Oceanii, 13 w
Ameryce Płd.

 Wielkośd paostw podział według terytorium.

 Wielkośd terytorium:



Paostwa większe od terytorium Australii (7,5 mln km

2

) – paostwo kontynentalne



Federacja Rosyjska, Chiny, Stany Zjednoczone, Kanada, Australia i Brazylia



Paostwa przekraczające 500 tys. km

2

– paostwo duże



Ponad 100 tys. km

2

– paostwo średnie



Ponad 10 tys. km

2

– paostwo małe



Ponad 1 – 10 tys. km

2

– paostwo bardzo małe



Poniżej 1000 km

2

– paostwo mikroskopijne

 Wielkośd paostw według liczby ludności:



Paostwo kontynentalne ( 500 mln)



Paostwo wielkie (100 – 500mln | Stany Zjednoczone, Rosja)



Paostwo duże (50 – 100 mln | Niemcy, Francja, Wlk. Brytania, Turcja)



Paostwo średnie (10 – 50 mln | Belgia, Węgry. Hiszpania)



Paostwo małe (1 – 10 mln | Austria, Słowacja, Portugalia, Litwa, Estonia)



Paostwo bardzo małe ( 100 tys. – 1 mln | Luksemburg)



Paostwo mikroskopijne (poniżej 100 tys. | Liechtenstein, Watykan)

 Władza polityczna a ekonomiczna:

Największe korporacje 2010r. według „Forbes”:



Royal Dutch Shell (Holandia)



Exxon Mobil Corporation (USA)



Wal Mart (USA)



BP (Wlk. Brytania)



Cherron Corporation (USA)



Total S.A. (Francja)



Conco Phillips (USA)



ING Group (Holandia)



Sinopec (Chiny)



Toyota Motor (Japonia)

 Najwięksi pracodawcy



Wal Mart (USA) - 2 055 000 pracowników



State Grid (Chiny) – 1 486 000



Indian Railways (Indie) – 1 406 430



China National Petroleum (Chiny) – 1 117 345



U.S. Postal Service (USA) – 785 929



Sinopec (Chiny) - 634 011



Carrefour (Francja) – 490 042



Deutsche Post (Niemcy) – 502 545

 Terytorium paostwa – pojęcia:

 Ekumena – obszar stale zamieszkany i zagospodarowany
 Anekumena – obszar niezamieszkiwany i niezagospodarowany
 Subekumena – obszar okresowo zamieszkany lub zagospodarowany
 Enklawa – częśd terytorium paostwa, która do niego należy, chociaż nie wykazuję

ciągłości z pozostała częścią terytorium

 Ekslawa – obszar wyłączony spod jurysdykcji paostwa, które go otacza
 Campione d’Italia jest włoską enklawą w Szwajcarii i jednocześnie eksklawą dla

Szwajcarii.

 Paostwa enklawy

 Nie są jednak eksklawami



Lesotho w terytorium RPA



Watykan w terytorium Włoch



San Marino w terytorium Włoch

 Rdzeo zalążkowy paostwa:

 Obszar, od którego rozpoczęła się budowa terytorium paostwa
 Dla Polski będzie to obszar Wielkopolski
 Nie wszystkie paostwa mają taki zalążek – np. Pakistan