TEMAT 10.

PROCESY  GLOBALIZACJI

I.                 Istota procesów globalizacji.

 

1.          Pojęcie "globalny”, jako przymiotnik, pojawiło się w języku angielskim w końcu XIX wieku i oznaczało ono wówczas słowo określające cały świat. Pojęcie "globalizacja" po raz pierwszy pojawiło się w słowniku Webstera wydanym w 1961 roku. Popularność w mediach, badaniach naukowych, działaniach ruchów społecznych zyskało w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, a zwłaszcza w drugiej ich połowie.

2.          Pojęcie "globalizacja" zyskuje tak dużą popularność, gdyż określa istotną zmianę zachodzącą w społeczności międzyna­rodowej traktowaną jako obiektywny, złożony i dynamiczny proces społeczny. Globalizacja bowiem to proces, w ramach którego stosunki społeczne zyskują nową jakość, zacierają się przestrzeń i gra­nice, ma miejsce proces kompleksowego wymieszania globalnych, narodowych, lo­kalnych i indywidualnych aspektów życia społecznego.

3.          Uważa się też, że glo­balizacja to proces zagęszczania więzi i oddziaływań w skali światowej, który polega na intensyfikacji globalnych przepływów kapitału, towarów, ludzi i informacji. Wg innych globalizacja to wielość powiązań i oddziaływań państw i społeczeństw tworzących obecny system światowy.

4.          Określenia powyższe eksponują istotne cechy i właści­wości procesów globalizacji, wskazują nie na nową jakość życia społecznego tworzonego przez procesy globalizacji lecz na zewnętrzny sposób jego przejawiania się. Dotyczą więc formy, zewnętrznego wyrazu, ale nie istoty.

5.          Wg M. Pietrasia procesy globalizacji są zespołem złożonych, dyna­micznych i wielowymiarowych zmian zachodzących w płaszczyznach: gospodarczej, informacyjnej, kulturowej, politycznej i ekologicznej  a łączy je zespół następujących cech wspólnych:

a/ ścieśnienie czasu i przestrzeni;

b/ transgraniczny charakter tych proce­sów i tworzenie swoistej transnarodowej przestrzeni społecznej, istniejącej poza obsza­rem określonym granicami państw narodowych i ich suwerennej jurysdykcji;

c/ jednoczesne występowanie na poziomie wnętrza państwa i środo­wiska międzynarodowego, łączenie tego co lokalne z tym co globalne, wzrost przepuszczalności granic państw.

6.          Charakterystyczne dla procesów globalizacji jest także:

a/ odte­rytorialnienie" zjawisk i procesów społecznych;

b/ kształtowanie się i funkcjonowanie transnarodowej przestrzeni społecznej.

7.          "Odterytorialnienie" oznacza, że procesy globalizacji uruchamiają reakcje nie na dystans, bez konkretnej lokalizacji. W szczególności dotyczy to przepływów finansów, kapitału, in­formacji czy też globalnych, transgranicznych problemów ekologicznych, jak chociażby tych związanych z wyczerpywaniem się warstwy ozonowej czy z perspektywą zmian kli­matycznych. Oznacza to, że geograficzna lokalizacja państw, granice między nimi stają się mniej istot­ne dla życia społecznego, a świat staje się sferą coraz bardziej pozbawioną teryto­rialnie określonych dystansów.

8.          Zjawisko transnarodowej przestrzeni społecznej przejawia się w zanegowa­niu działania jednostek i społeczeństw w zamkniętej przestrzeni państw na­rodowych. Procesy globalizacji oznaczają, że granice państw stają się mniej istotne dla zachowań, informacja, kapitał, wartości kulturowe, zagrożenia ekolo­giczne itd. przecinają granice tak jak gdyby one nie istniały. Usuwane są dystanse, a lu­dziom właściwy staje się transnarodowy styl życia.

9.          Efektem "odterytorialnienia" zjawisk i procesów oraz istnienia transnarodowej prze­strzeni społecznej jest charakterystyczne dla procesów globalizacji wzajemne warunko­wanie się tego co lokalne i tego co globalne. Procesy globaliza­cji oznaczają przestrzenną reorganizację produkcji, finansów i innych obszarów życia społecznego, które sprawiają, że lokalne decyzje społeczne mają globalne reperkusje.

10.    W kontekście pogłębiania współzależności między społeczeństwami i państwami w wa­runkach procesów globalizacji mówi się o tzw. "efekcie motyla". Zgodnie z nim nawet niewielkie lokalne zmiany procesów gospodarczych czy stanu środowiska, porównywa­ne z ruchem skrzydeł motyla, mogą nieść ze sobą globalne konsekwencje. Z kolei życie codzienne lokalnych społeczności coraz bardziej warunkowane jest przez wydarzenia globalne. Oznacza to, że zjawiska składające się na procesy globalizacji potrafią jednocześnie oddziaływać na funkcjonowanie globu jako całości, ale też poszczególnych grup społecznych, a nawet jednostek.

11.    "Ścieśnianie" przestrzeni i mechanizm "odterytorialnienia" zjawisk i procesów życia społecznego w warunkach globalizacji nie oznaczają, że czynnik terytorialny przesta­je być istotny. Dalej istnieje zapotrzebowanie na terytorium, szczególnie w warun­kach wzrostu liczby ludności, konfliktu etnicznego.

12.    Ważne są zależności między zjawiskiem globalizmu, procesami globalizacji i problemami globalnymi. I tak globalizm oznacza stan świata, którego cechą są współzależności o multikontynentalnym zasięgu; procesy globalizacji są zespołem dynamicznych zmian prowadzących do wzrostu poziomu globalizmu. Z kolei problemy globalne oznaczają zespół zjawisk pojawia­jących się w rozwoju współzależności międzynarodowych, które tworzą zagrożenia dla społeczności międzynarodowej a wyróżnia je zasięg światowy. Dotyczą więc wszystkich lub większości uczestników stosunków międzynarodowych, a ich rozwiązywanie wymaga skoordynowanej współpracy. Lista problemów globalnych z reguły obejmuje takie jak zagrożenia ekologiczne, przyrost demogra­ficzny, dysproporcje w poziomie rozwoju, problemy energetyczne, problemy wynikające z postępu naukowo-technologicznego itp.

 

II. Zakres przedmiotowy procesów globalizacji

 

1.               Procesy globalizacji są zjawiskiem złożonym, wielowymiarowym, obejmującym wiele zróżnicowanych treści. U. Beck wyróżnia 7 wymia­rów tego zjawiska:

a/ technologiczny,

b/ komunikacyjny,

c/ ekologiczny,

d/ gospodarczy,

e/ organiza­cji pracy,

f/ kulturowy;

g/ społeczeństwa obywatelskiego.

2.               Zdaniem D. Kellnera procesy globalizacji przebiegają na 3 płaszczyznach:

a/ gospodarczej,

b/ politycznej,

c/ kulturowej.

3.               Wg M. Pietrasia  proces globalizacji obejmuje pięć "ścieżek":

a/ gospodarczą, / ta "ścieżka" procesów globalizacji uważana jest za genetycznie pierwot­ną i obej­muje globalny obieg kapitału, towarów, usług i siły roboczej. Najbardziej charakterystycznym jej elementem jest ist­nienie i funkcjonowanie potężnych korporacji transnarodowych. Stymulują one rozwój mechanizmów rynkowych i obieg kapitału w skali całego globu. Procesy te prowadzą do kształtowania się, charakte­rystycznej dla globalizacji, gospodarki transnarodowej/.

b/ informacyjną / w warunkach funkcjonowania elektronicznych środków komunikacji dla obiegu informacji przestają być istotne dystanse terytorialne. Ich funkcjonowanie prowadzi do globalizacji w warstwie poznawczej oraz kształtowania się współzależności informacyjnych.

c/ kulturową, / z jednej strony upowszechnia się zestandaryzowany styl konsumpcji, ko­jarzony z McDonaldem, z drugiej zachodzą procesy kulturowe w skali globu eksponujące wielo­kulturowość i różnorodność, zwłaszcza w powiązaniu z tożsamością i odręb­nością narodów i grup etnicznych. Tym samym procesy globalizacji w płaszczyźnie kulturowej "produkują" nie tylko globalną wioskę, ale także wioski na globie /.

d/ polityczną / na ścieżkę tę składają się dwa główne elementy. Po pierwsze, jest to globalizacja za­chowań państw, które mogą mieć globalne interesy i podejmować działania w wymiarze globu i niezależnie od terytorialnych dystansów. Obecnie takie możliwości posiadają jedynie Stany Zjednoczone. Po drugie, waż­nym elementem politycznej "ścieżki" procesów globalizacji jest kształtowanie struktur i mechanizmów sterowania życiem społecznym w skali całego, coraz bardziej współza­leżnego, globu. Pojawia się tu pojęcie i zjawisko globalnego zarządzania

e/ ekologiczną / są to główne globalne zagrożenia ekologiczne w postaci "efektu szklarniowe­go" oraz zaniku warstwy ozonowej. Problemy te mają charakter transgraniczny i są pozbawione wyraź­nej lokalizacji terytorialnej. Nie podlegają ograniczeniom w czasie i przestrzeni. Z drugiej strony następuje rozwój organizacji pozarządowych zajmujących się problemami ekologicznymi, które w swych działaniach wykra­czają poza granice państw, przyczyniając się do tworzenia tzw. globalnego społeczeństwa obywatelskiego/.

5. Poszczególne ścieżki procesów globalizacji, z wyjątkiem globalnych zagrożeń ekologicznych, nie dotyczą ca­łego globu w jednakowym stopniu, nie są równomiernie rozłożone. Oznacza to, że nie wszystkie społeczeń­stwa, państwa, a nawet kontynenty w jednakowym stopniu uczestniczą w transgranicz­nym przepływie wiedzy, informacji, kapitału i osób.

 

III. Przyczyny procesów globalizacji

 

1.            Procesy globaliza­cji nie maja jednej przyczyny. Wyma­gają one uwzględnienia powiązanych z sobą czynników politycznych, technologicznych, gospodar­czych,  ekologicznych, psychologicznych i innych. Szczególnego uwzględnienia wymagają czynniki polityczny i technologiczny.

2.            Odnośnie czynnika politycznego dominuje pogląd, że u podstaw procesów globalizacji leżą decyzje polityczne określonych państw i tworzone przez nie warunki. W tym ujęciu procesy globalizacji są świadomie stymulowane i sterowane przez określone państwa lub inne siły polityczne. Uważa się, że globalizacja rozwija się tylko w warunkach tzw. przyzwalającego ładu politycznego, co oznacza taki stan sto­sunków między państwami, który umożliwia powstanie współzależności i więzi ponad i między narodowymi ośrodkami władzy. Należy też tu wskazać na istotną rolę liberalnej myśli politycznej, która stymuluje i uzasadnia rozwój globalnego rynku, deregulację gospodarek narodowych i ograniczanie roli państwa. W kształtowaniu tej ostatniej po zakończeniu zimnej wojny szczególna rola przypa­dła Washington consensus, rozumianego jako zespół rekomendowanych, neoliberalnych zasad polityki makroekonomicz­nej państw przechodzących transformację gospodarczą. Jego swoistą instytucjonalną infrastrukturę, stojącą na straży realizacji neoliberalnych zasad, tworzył Bank Światowy, Międzynarodowy Fun­dusz Walutowy, agendy rządu USA, instytucje prywatne i ośrodki analityczne.

3.            Czynnik technologiczny sprawia, że procesy globalizacji są procesami obiektywnymi, nieodwracalnymi, niezależnymi od decyzji i działań przywódców poszczególnych państw i związanych z nimi elit politycznych. Przesłanki działania tego czynnika stworzył rozwój techniki i technologii.

 

IV. Wpływ procesów globalizacji na środowisko międzynarodowe

 

1.           Procesy globalizacji wnoszą nową jakość do relacji międzynarodowych, polegającą na intensyfikacji współzależności ponad granicami państw,  rozwoju i istnienia transnarodowych współzależności, pojawieniu się wzajemnego przenikania się tego co lokalne, narodowe i globalne.

2.           Wyróżnić można 6 najważniejszych zależności między procesami globalizacji a stosunkami międzynarodowymi:

a/ zwiększona przenikalność granic państw i zacieranie wcześniejszych róż­nic między ich wnętrzem i środowiskiem międzynarodowym prowadzi do wzajemne­go warunkowania funkcjonowania tych dwóch obszarów życia społecznego.

b/ Nakładanie się i przenikanie wnętrza państwa i środowiska międzyna­rodowego znacząco zmienia funkcjonowanie obu tych obszarów życia społecznego. Jed­ną z tych zmian jest wzrost znaczenia zjawisk przypadkowych, co tworzy nowe realia dla ośrodków decyzyjnych państw, które muszą uwzględniać większą liczbę zmiennych warunkujących podejmowane decyzje.

c/ Pogłębianie się współzależności międzynarodowych, zwiększona przenikal­ność granic, wzajemne przenikanie się wnętrza państwa i środowiska międzynarodowego przyczyniają się do ewolucji zagrożeń bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Ekspono­wane są zwłaszcza zagrożenia niewojskowe, coraz trudniejsze do iden­tyfikacji, lokalizacji i monitorowania. Istotną cechą tych zagrożeń jest ich różnorodność i wielopostaciowość, obejmują one takie m.in. zjawiska jak: wzrost dostępu do broni masowego rażenia, zwłaszcza broni jądrowej; większe możliwości działania transnarodowych grup przestępczych, karteli narkotykowych czy grup terrorystycznych; groźba załamania się cyberprzestrzeni światowych finansów.

d/ Transgraniczne, globalne sieci przetwarzania i obieg informacji tworzą nowe wyzwania dla tradycyjnych instytucji i mechanizmów funkcjonowania społeczności międzynarodowej, a zwłaszcza prawa międzynarodowego. Agresja w stosunkach międzynarodowych, cyberataki, stosowanie siły w stosunkach międzynarodowych, integralność terytorialna i nienaruszalność granic jednoznacznie wymagają zmiany dotychczaso­wej definicji.

e/ wyraźnej ewolucji zaczyna podlegać zjawisko siły w środowisku międzynarodowym, które przez kilka wieków miało cha­rakter państwocentryczny, było  warunkowane przez potencjał państw i ich pozycję czy status w społeczności międzynarodowej. Obecnie kor­poracje z ich potencjałem technologicznym i jego innowacyjnością, potężnymi zasobami finansowymi oraz systematycznym zrostem ich liczby, stają się obok państw nowym źródłem siły w społeczności międzynarodowej.

f/ w warunkach procesów globalizacji wyraźny jest rozwój i funkcjonowanie podmiotów pozarządowych.

3. Zmiany powodowane przez procesy globalizacji tworzą nowe formy sterowania środowiskiem międzynarodowym. Coraz wyraźniej wyczerpuje swo­je możliwości system oparty na scentralizowanych państwach narodowych na rzecz rozwiązań multilateralnych, kolektywnych.

 

V.             Wpływ procesów globalizacji na państwa

 

1.          Procesy globalizacji tworzą no­we uwarunkowania funkcjonowania państwa, wymuszają procesy adaptacyjne.

2.          Państwo narodowe w warunkach procesów globalizacji nie zamiera, a  jego funkcjonowanie jest uzależnione w coraz większym stopniu od global­nego obiegu kapitału, informacji, aktywności korporacji transnarodowych i organizacji pozarządowych.

3.          W wa­runkach globalizacji nie zmniejsza się rola państwa i rządu, lecz jego zadania stają się trudniejsze, bardziej skomplikowane. Procesy globalizacji tworzą wyzwania dla suwerenności państw w wyniku transgranicznego przepływu kapitału, informacji, technologii oraz transgranicznych problemów ekologicznych.

4.          Procesy globalizacji zmieniają warunki wykonywania suwerennych praw przez państwa. Z jednej strony ogranicza­ją zakres autonomii państw,  z drugiej zaś strony pod znakiem zapytania stawiają zdolność państwa do kontroli zjawisk i proce­sów zachodzących w obszarze jego terytorialnie określonej jurysdykcji.

5.        Zmianie ulega praktyka demokratycznych procedur spra­wowania władzy oraz funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego. W zglobalizowanych społeczeństwach wyraźnie występuje sprzeczność między wspieraną przez rynek oraz globalny obieg informacji tendencją do emancypacji jednostki, wzmacniania jej podmiotowości a rozwojem nowych form zależności społecznych, związanych głównie z zachowaniami konsumpcyjnymi.

6.          Zmianie ulegają możliwości realizacji przez państwa polityki społecznej. Stopniowo wypierana jest koncepcja państwa do­brobytu,  ograniczana jest rola związ­ków zawodowych, następuje wzrost bezrobo­cia, marginalizacja różnych grup społecznych, a w konsekwencji słabnie ich udział w ży­ciu społecznym, wzrasta liczba ludzi niezadowolonych, co grozi niestabilnością państw. Główną tendencją jest przechodzenie od redy­strybucyjnych do międzynarodowo konkurencyjnych gospodarek państw narodowych. W konsekwencji następuje ograniczanie regulacyjnych funkcji państwa i pojawianie się trudności w realizacji dóbr wspólnych jak ochrona zdrowia, świadczenia socjalne, polityka zatrudnienia itd.

7.        Procesy globalizacji tworzą nowe uwarunkowania dla edukacji, badań naukowych i polityki państwa w tym zakresie. Praca jest zastępowana przez wiedzę i kapitał co oznacza po­trzebę inwestowania w badania naukowe i edukację.

8.          Następuje przyspieszenie wzrostu gospodarczego i rozwoju społeczeństwa a przesłanki ku temu tworzy globalna cyrkulacja idei, wartości, wzorców zachowań, tech­nologii i kapitału.

9.          Procesy globalizacji tworzą nowe uwarunkowania dla tożsamości narodo­wej. Dostarczają nowych wzorców bycia, zwłaszcza w płaszczyźnie zachowań konsumpcyjnych i tzw. kul­tury masowej. Mówi się tu o amerykanizacji czy westernizacji kulturowej płaszczyzny stosunków społecznych. Tendencje te stanowią szczególne wyzwania dla tożsamości na­rodowej w warunkach zwiększonej przepuszczalności granic.

9

 

---