TEMAT 8
KONFLIKT POLITYCZNY
I. POJĘCIE KONFLIKTU
1. Konflikt jako zjawisko społeczne i polityczne w najszerszym ujęciu obejmuje takie pojęcia, jak: sprzeczność, rywalizacja, konkurencja, protest, napięcie, walka, agresja itp.
2. Wg definicji Encyklopedii powszechnej PWN konflikt to - wszelkie zetknięcie się sprzecznych dążeń. Dla R. Dahrendorfa termin ten oznacza zarówno kontestację, spór i napięcia, jak i otwarte starcie pomiędzy różnymi siłami społecznymi. M. Deutsch stwierdza, że konflikt istnieje wszędzie tam, gdzie pojawiają się sprzeczne dążenia lub czynności, które przejawiać się mogą bądź w postaci napięć wewnętrznych (walki motywów), bądź w postaci rywalizacji między osobami lub grupami o określone dobra i wartości. Dla P. S. Cohena konflikt społeczny istnieje tam, gdzie cele jednej grupy są osiągane w taki sposób, że uniemożliwiają innym grupom realizację ich celów.
3. L. A. Coser uważa, że konflikt to walka ludzi reprezentujących odmienne wartości, m.in. o dostęp do statusu władzy bądź ograniczonych dóbr, w której celem jest nie tylko osiągnięcie pożądanych wartości, lecz także zneutralizowanie, ograniczenie lub wyeliminowanie przeciwników. Aby zaistniał konflikt w pełnym tego słowa znaczeniu, atak podjęty przez jedną stronę musi być odwzajemniony przez stronę zaatakowaną. Jego zdaniem w tak rozumianym konflikcie wyróżnić można:
a/ problem sporny - może nim być dobro materialne lub układ stosunków
społecznych;
b/ zwalczające się strony - jednostki lub grupy ludzkie;
c/ cel - osiągniecie określonych korzyści kosztem przeciwnika;
d/ walka - zamierzone działanie skierowane przeciwko innym.
4.]. Sztumski przez konflikt rozumie wszelkie przejawy zmagań czy też walki między ludźmi, których celem jest nie tylko zdobycie środków produkcji, danej pozycji społecznej, władzy i tym podobnych wartości cieszących się społecznym uznaniem, ale też pozyskanie, neutralizacja, a nawet eliminacja rzeczywistego lub domniemanego przeciwnika.
5. L. Sobkowiak określa konflikt społeczny jako przeciwstawne działania dwóch lub więcej podmiotów (indywidualnych, zbiorowych), wynikające z ich wzajemnie sprzecznych potrzeb i interesów. Tak rozumiany konflikt może przybrać dwie ogólne postaci:
a) gry o sumie zerowej, w której zwycięska strona zawłaszcza całość będących przedmiotem walki zasobów,
b) gry o sumie niezerowej, gdzie uczestnicy konfliktu dokonują - w pewnych proporcjach - podziału owych zasobów.
6. wg R. W. Macka i R.C. Snydera konflikt:
a/ wymaga istnienia co najmniej dwóch stron;
c/ wyrasta w sytuacji niedostatku dóbr;
d/ zachowania konfliktowe mają na celu zniszczenie lub co najmniej kontrolowanie drugiej strony;
e/ stosunki konfliktowe polegają na tym, że zysk jednej strony jest stratą drugiej;
f/ działania stron konfliktu są wzajemnie przeciwstawne;
g/ ważnym aspektem stosunków konfliktowych jest władza;
h/ stosunki konfliktowe są podstawowym procesem społecznym i mają poważne konsekwencje społeczne;
i/ proces konfliktowy reprezentuje czasową tendencję do rozłamu w stosunkach między stronami;
j/ stosunki konfliktowe nie rozbijają systemu, lecz raczej powodują przemiany norm i oczekiwań.
7. W definiowaniu i ujęciu konfliktu politycznego można wyróżnić trzy nurty:
a/ nurt funkcjonalny (strukturalno-funkcjonalny), zakładający, że życie społeczne oparte jest na konsensusie, równowadze i interakcji;
b/ nurt konfliktowy, kojarzony z teorią marksistowską, zakładający podział społeczeństwa klasowego, w którym sprzeczności i konflikty interesów ujmowane są jako uniwersalne, stałe oraz powtarzalne mechanizmy dynamiki i rozwoju społecznego.;
c/ nurt komplementarny, który ujmuje całość omawianych problemów (ład i porządek, napięcia i konflikty/.
8. Reasumując, konflikt można rozumieć trojako:
a/ jako tkwiącą w strukturze systemu niezgodność, wzajemne wykluczanie się celów grupowych, spowodowane ograniczoną ilością powszechnie pożądanych dóbr,
b/ jako działanie czy stosunki społeczne typu walki i współzawodnictwa,
c/ jako stan wrogości między grupami czy osobami.
9. W ogólnym ujęciu konflikty polityczne dotyczą czterech obszarów życia społecznego:
a) sprawowania władzy i wywierania wpływu w systemie politycznym;
b) udziału w tworzeniu i dystrybucji dóbr materialnych;
c) statusu poszczególnych podmiotów w strukturze społecznej;
d) szans kształtowania, upowszechniania i realizacji systemów wartości w sferach: cywilizacyjnej, ideologicznej, politycznej, etycznej, religijnej.
II. TYPOLOGIE KONFLIKTU
1. Typologii konfliktów jest wiele i można je sporządzać wedle różnych kryteriów.
2. Ze względu na podmioty (jednostki ludzkie, grupy społeczne), między którymi istnieje konflikt K. Boulding wyróżnił konflikty między:
a/ osobami.
b/ grupami.
c/ organizacjami.
d/ osobami a grupami.
e/ osobami a organizacjami.
f/ grupami a organizacjami.
3. Ze względu na treść lub formę konfliktów można wyróżnić konflikty:
a/ ekonomiczne,
b/ polityczne,
c/ ideologiczne,
d/ kulturalne,
e/ religijne.
4. Ze względu na formę, w której się przejawiają można wyróżnić konflikty:
a/ racjonalne i irracjonalne,
b/ antagonistyczne i nieantagonistyczne,
c/ jawne i ukryte,
d/ zorganizowane i niezorganizowane .
5. Często stosowany jest podział konfliktów na konflikty:
a/ jawne, ujawniające się w działaniu, w procesach interakcji, których przejawy dostępne są dla zewnętrznych obserwatorów.
b) ukryte, które są przez ich uczestników, z takich lub innych względów ukrywane przed otoczeniem. Przybierają one przeważnie postać walki zakamuflowanej, wyrażają się często w stosowaniu biernego oporu, skrytym torpedowaniu działań i dążeń przeciwnika, podjudzaniu innych do opozycji, dezinformowaniu otoczenia o zamierzeniach przeciwnika itp.
6. W literaturze przedmiotu można także spotkać podział konfliktów na konflikty:
a/ zorganizowane, których zasady są jawne, zaprogramowane i przeprowadzane według z góry przyjętych zasad gry. W konfliktach takich opracowana jest strategia i taktyka walki, a także zestaw celów, do których realizacji w toku walki się dąży. Konfliktem zorganizowanym jest często strajk.
b/ niezorganizowane - to konflikty żywiołowe, spontaniczne, przeważnie krótkotrwałe, powstałe na ogół w wyniku przypadkowego zbiegu okoliczności, wywołującego nagły wzrost frustracji i agresji. Konflikty tego typu określa się najczęściej jako incydenty. Przykładem mogą być spowodowane jakimś zdarzeniem rozruchy uliczne.
7. Można również podzielić konflikty na:
a/ konstruktywne, tj. konflikty zmniejszające lub likwidujące istniejące uprzednio sprzeczności i napięcia społeczne, doprowadzające do bardziej racjonalnej i sprawiedliwej dystrybucji dóbr, uprawnień lub obowiązków w grupie społecznej.
b/ destruktywne - które wywołują niekorzystne skutki dla uwikłanych w nie osób i grup, nie usuwają ani nie zmniejszają sprzeczności i napięć społecznych, lecz najczęściej powiększają je, powodują eskalację konfliktu, wzbudzają nowe napięcia i spory.
8. Biorąc pod uwagę kryterium przyczyn systemowych i pozasystemowych można wyróżnić cztery rodzaje konfliktów politycznych:
a/ konflikty powstałe wewnątrz systemu politycznego jako rezultat interakcji jego podmiotów, zwłaszcza relacji władza-opozycja;
b/ konflikty zrodzone w relacjach systemu politycznego i pozasystemowego podmiotów polityki;
c/ konflikty spowodowane bodźcami zewnętrznymi - ekonomicznymi, religijnymi, etnicznymi itp.
d/ konflikty wywołane bodźcami zewnętrznymi, w sytuacji gdy system polityczny nie ma możliwości, nie chce lub nie potrafi odpowiednio zareagować na te bodźce.
III. FUNKCJE KONFLIKTU
1. Widoczna jest ewolucja poglądów na temat funkcji konfliktu. Teorie funkcjonalne, początkowo akcentujące wyłącznie dysfunkcjonalność konfliktów w życiu społeczno-politycznym, zaczęły postrzegać konflikty nie tylko jako mechanizmy naruszające bądź niszczące równowagę systemów społeczno-politycznych, ale i przyczyniające się do ich rozwoju i stabilności. Także teorie konfliktowe stopniowo rezygnowały z tezy przypisującej konfliktowi nadrzędną rolę sprawczą w rozwoju społecznym, dostrzegając i doceniając znaczenie mechanizmów konsensualnych i integracyjnych.
2. Funkcje konfliktu determinowane są wieloczynnikowo, wpływają na nie warunki, w jakich konflikt zachodzi i jakie sam wytwarza, cele stawiane przez strony i stosowane metody ich realizacji.
3. Ogólnie w systemach społeczno-politycznych wyróżnia się następujące funkcje konfliktu:
a/ regresu,
b/ utrwalania status quo,
c/ modernizacji,
d/ zmiany ewolucyjnej,
e/ zmiany rewolucyjnej.
4. R. Dahrendorf - główny twórca współczesnej teorii konfliktu, dostrzega trzy funkcje:
a/ rewolucyjną, polegającą na całkowitej lub prawie całkowitej wymianie osób
zajmujących pozycję dominacji,
b/ bardziej ewolucyjną niż rewolucyjną, obejmującą częściową wymianę tych
osób,
c/ czysto ewolucyjną, zachodzącą w sposób powolny, nie powodujący żadnych
zmian personalnych.
5. J. Sztumski i J. Wódz wyróżniają pięć par funkcji:
a/ różnicującą i identyfikacyjną,
b/ integracyjną i dezintegracyjną,
c/ demaskatorską i maskującą,
d/ progresywną i regresywną,
e/ pozytywną i negatywną.
6. J. Sztumski i J. Wódz, łącząc przebieg i skutki konfliktów ze zjawiskami dezorganizacji społecznej, wskazują na kilka ich skutków:
a/ dezorganizację instytucji,
b/ osłabienie formalnej i nieformalnej kontroli społecznej,
c/ zmianę obowiązujących przed konfliktem wzorów zachowań,
d/ pojawienie się wzorów zachowań niezgodnych z przyjętymi wcześniej wartościami i celami społecznymi.
7. Z. Rummel-Syska wskazuje na dwie funkcje konfliktu:
a)destrukcyjną - pociągają za sobą utratę energii, która mogłaby być wykorzystana do realizacji zadań, obniżenie morale, dezintegrację jednostek i grup, pogłębienie różnic między ludźmi, niszczenie współpracy, ujawnianie nieracjonalnych zachowań, podejrzliwość i brak zaufania, obniżenie wydajności i jakości pracy.
b) konstruktywną, do których należą: otwarta konfrontacja, wyjaśnienie wielu spraw, usprawnienie procesów rozwiązywania problemów, podniesienie poziomu zaangażowania stron, przepływ informacji między stronami, inicjowanie procesu doskonalenia się i rozwoju stron, umocnienie kontaktów między stronami, jeśli konflikt zostanie rozwiązany konstruktywnie, wzrost efektywności działania, wzmocnienie poczucia tożsamości stron.
IV. METODY ROZSTRZYGANIA KONFLIKTÓW
1. Do jednym z głównych i najczęściej stosowanych metod, a przy tym mało kosztownych sposobów rozwiązywania konfliktów należą negocjacje. Dotychczas nie zbudowano jeszcze jednolitej ich teorii.
2. R. Fisher i W. Ury traktują negocjacje jako dwustronny proces komunikowania się, którego celem jest osiągnięcie porozumienia, gdy niektóre przynajmniej interesy zaangażowanych stron są konfliktowe. Istotą tego podejścia jest to, iż uczestniczące w nich strony mają interesy zarówno wspólne, jak i sprzeczne a negocjacje są sztuką prowadzenia rozmów i polemik między stronami.
3. Wg Z. Rubina i B. R. Browna negocjacje:
a/ angażują co najmniej dwie strony.
b/ interesy stron są sprzeczne co najmniej w jednym obszarze.
c/ strony co najmniej częściowo dobrowolnie przystępują do podjęcia tej interakcji niezależnie od uprzednio istniejących doświadczeń.
d/ podejmowane działania dotyczą: podziału lub wymiany jednego lub więcej dóbr lub zasobów; rozstrzygnięcia jednego lub więcej problemów dotyczących osób lub stron przez nie reprezentowanych.
e/ działania zwykle polegają na przedstawieniu przez jedną ze stron żądań lub propozycji, ocenianiu jej przez drugą stronę, po czym następuje wyrażenie zgody lub wysunięcie kontrpropozycji. Działania te następują zazwyczaj sekwencyjnie, a nie równocześnie.
4. P. J. Dąbrowski twierdzi, że negocjacje są procesem komunikowania się stron, gdy oczekują one, że porozumienie może zapewnić większe korzyści niż działanie bez porozumienia (na własna rękę czy wbrew sobie nawzajem). Wg niego negocjowanie jest złożonym, dynamicznym procesem poznawczo-emocjonalnym, w którym stawką jest nie tylko kontrakt, ale często poczucie własnej godności, ambicje, sympatie i antypatie. Jest to również proces określania celów, aspiracji, zbierania informacji, dobierania partnerów i wzajemnego przekonywania się.
5. Wg S. Borkowskiej negocjacje stanowią proces w zasadzie dwustronnego (czasem trójstronnego) komunikowania się stron, których interesy są przynajmniej częściowo rozbieżne, w celu osiągnięcia porozumienia.
6. Negocjacje mogą rozgrywać się na różnych poziomach życia społecznego:
a/ międzynarodowym (dyplomacja),
b/ międzyorganizacyjnym (kooperacja, handel),
c/ wewnątrzorganizacyjnym (kierowanie ludźmi).
7. W literaturze można wyróżnić pięć głównych stylów negocjowania, determinowanych przez siłę, zaufanie i kreatywność:
a/ dominację / z dominacją mamy do czynienia, gdy sądzimy, że jesteśmy znacznie "silniejsi" od partnerów i możemy narzucić im swoją wolę, a druga strona przyjmie postawę podporządkowania. W dominacji dąży się do maksymalnego zrealizowania własnych interesów kosztem niezaspokojenia potrzeb drugiej strony. Podstawa dominacji jest siła negocjacyjna decydująca o wygranej. W stylu tym stawia się wygórowane żądania, wymusza ustępstwa, odrzuca propozycje, wzmacnia swoje stanowisko, a osłabia przeciwnika, wprowadza przeciwnika w błąd, ukrywa informacje, żąda się od drugiej strony ujawniania jej informacji, stosuje niedomówienia i zawiłe sformułowania, stawia się serie pytań, odpowiada zdawkowo, buduje się napięcie. Styl dominacyjny obejmuje między innymi blefowanie, wywieranie presji pozycyjnej i stosowanie manipulacji psychologicznych /;
b/ dostosowywanie się /jego istotą jest świadoma rezygnacja z zaspokojenia własnych potrzeb po to, aby zrealizować interesy drugiej strony i utrzymać z nią dobre stosunki. Negocjatorzy preferujący ten styl często postrzegają drugą stronę jako przyjaciela, z którym można, a nawet trzeba żyć w zgodzie. W trakcie prowadzonych rozmów dążą oni do osiągnięcia porozumienia w atmosferze przyjaźni, sympatii i wzajemnego zaufania między stronami. Zwolennicy dostosowywania się starają się postępować uprzejmie i taktownie, nie okazując lekceważenia czy przewagi. Ponadto są gotowi do czynienia ustępstw w imię utrzymania przyjaznej atmosfery i zawarcia umowy, składają oferty w sposób elastyczny, szybko i łatwo modyfikują swoje stanowiska, są skłonni do ujawniania posiadanych przez siebie informacji, ufają drugiej stronie, niejednokrotnie bezkrytycznie akceptują jej propozycje, a także ulegają wywieranej przez nią presji. Dostosowywanie się w zetknięciu ze stylem dominacji jest zazwyczaj nieskuteczne i naraża miękkiego negocjatora na straty, dlatego rzadko jest stosowane w negocjacjach. Dostosowywanie się podnosi atrakcyjność danej osoby w oczach innych, czyni ją bardziej lubianą od tych, którzy stosują techniki rywalizacyjne lub unikania, a także podczas rozwiązywania konfliktu sprzyja wzrostowi zaufania do niej i ułatwia kontaktowanie się z nią, lecz także sprawia, że nie cieszy się ona autorytetem;
c/ unikanie /nie zauważanie konfliktu, izolacja, obojętność albo ucieczka. Ten styl oparty jest na założeniu, że koszty ewentualnego udziału w procesie rozwiązywania konfliktu byłyby większe od korzyści, jakie dawałoby osiągnięcie porozumienia. Unikanie polega na niepodejmowaniu żadnych aktywnych działań i obliczone jest na samoistne wygaśnięcie konfliktu po zniknięciu jego przedmiotu. Unikanie ma miejsce także wtedy, gdy jedna strona rezygnuje zarówno z realizacji własnych interesów, jak i z osiągania celów drugiej strony. Stosowanie unikania przez jednego z negocjatorów, a tym bardziej przez dwóch, powoduje, że straty ponoszą obie strony/;
d/ kompromis / opiera się na założeniu, że każda ze stron częściowo korzysta i częściowo traci, jeśli chodzi o realizację swoich celów. Wadą tego stylu jest to, że koncentruje się on na problemie, nie zaś na rozwiązaniu go/;
e/ negocjacje integratywne /styl ten stwarza szansę zwycięstwa obu układającym się stronom, wymaga jednak znajomości i praktycznego wykorzystania podczas prowadzonych rozmów kilku kluczowych zasad dla negocjacji integratywnych: oddzieleniu ludzi od problemu, skoncentrowaniu się na interesach, a nie na stanowiskach, opracowaniu możliwości korzystnych dla obu stron, upieraniu się przy stosowaniu obiektywnych kryteriów/.
8. Skuteczność negocjacji zależy od wyboru odpowiedniego negocjatora. S. Borkowska uważa, że dobry negocjator:
a/ jest pozytywnie nastawiony do drugiej strony, stara się pozyskać od niej możliwie dużo informacji, aby dobrze zrozumieć jej punkt widzenia;
b/ od razu rozważa szeroką gamę opcji i możliwych wyników, antycypuje zachowania drugiej strony, poświęca dużo uwagi na znalezienie wspólnej płaszczyzny porozumienia;
c/ przedstawia wiele argumentów o charakterze długookresowym, preferuje rozwiązania efektywne nie tylko w krótkim, lecz także w długim okresie, określa przedziały realizacji postulatów;
d/ jest elastyczny i nie stara się negocjować kolejnych spraw punkt po punkcie, lecz zgadza się na dyskusję różnych bloków postulatów, nawet bezpośrednio nie związanych ze sobą, których dobór uzależnia od klimatu obrad, np. w przypadku znacznego napięcia proponuje przejście do mniej kontrowersyjnych spraw;
e/ stara się unikać argumentów irytujących partnera;
f/ nie zgłasza natychmiast kontrpropozycji na propozycję przedstawioną przez partnera;
g/ nie "rozcieńcza" argumentów, gdyż pożądana jest argumentacja mocna i oszczędna;
h/ nie przesadza z ukrywaniem rzeczywistych celów swojego zespołu, gdyż ich ukrywanie rodzi nieufność i utrudnia osiągnięcie kompromisu (stosuje zasadę "złotego środka");
i/ po zakończonych negocjacjach analizuje ich przebieg (błędy), rozważa czy były możliwe lepsze scenariusze, wyciąga wnioski na przyszłość.
9. Wg R. A. Rządcy i P. Wujca dobry negocjator:
a/ nie przejmuje się tym, czy inni go lubią;
b/ radzi sobie z sytuacjami niepewnymi i konfliktem;
c/ jest wiarygodny, ma nienaganną reputację;
d/ nie chce, nie stara się być najmądrzejszy;
e/ uwielbia negocjować;
f/ jest cierpliwy;
g/ ma doświadczenie;
h/posiada urok osobisty;
i/ stawia śmiałe cele;
j/dba o szczegóły;
k/ jest elastyczny w działaniu;
l/ jest miły; okazuje emocje (oczywiście w dozwolonych granicach);
m/ jest uczciwy.
10. Przyjmuje się, że istnieje około 600 technik i taktyk, jakimi operują wprawni negocjatorzy. Generalnie można je podzielić - ze względu na cel oddziaływania - na:
a/ techniki kształtowania sytuacji, / organizację przestrzeni, własne terytorium, obecność publiczności, czas, dystans interpersonalny, role negocjatorów/;
b/ techniki sterowania przebiegiem negocjacji,
c/ techniki prezentacji,
d/ techniki manipulacji psychologicznej.
11. Inną, poza negocjacjami, metodą rozwiązywania konfliktów, są mediacje i udział w nich mediatora. Mediator może oddziaływać na postawy stron i w istotny sposób zmieniać zakres dostępnych rozwiązań. Może to robić przez:
l) stwarzanie obu stronom zewnętrznej motywacji do zawarcia porozumienia;
b/ zabezpieczenie stron przed nieprzewidzianym rozwojem wypadków;
c/ wpływanie na ograniczenia związane z barierami przepisów i praw;
d/ wprowadzanie ogólnych norm postępowania - wymaga to uznania mediatora przez strony za autorytet;
e/ wyrażanie akceptacji dla konkretnych zachowań społecznych, np. demaskowanie demagogii lub przeciwnie, jej akceptację;
f/ wyrażanie akceptacji dla konkretnych projektów.