TEMAT 9.

KULTURA POLITYCZNA

 

I. POJĘCIE KULTURY

 

1. Słowo kultura, znane już w starożytności, u Rzymian oznaczało specyficzny stosunek człowieka do natury, przede wszystkim do ziemi (cultura agrii). W swoim poszerzonym znaczeniu oznaczało bezinteresowne poznawanie, podziw, ochronę historycznego dziedzictwa i wartości kultury. Generalnie w starożytności kultura oznaczała zarówno określoną aktywność, rodzaj dążenia, jak i określoną postawę, właściwość umysłu.

2. W czasach nowożytnych pojęcie to oznacza zespół idei organizujących i konstytuujących sens życia jednostki i społeczeństwa, określających cele człowieka.

3. Dla Stefana Czarnowskiego, socjologa i historyka literatury żyjącego w latach 1879-1937, kultura to "całokształt zobiektywizowa­nych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie".

4. Wg Jana Szczepańskiego kultura to "ogół wytworów dzia­łalności ludzkiej materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych spo­sobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbioro­wościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom”. Składają się na nią wytwory, wartości, sposoby zachowań, które zyskały aprobatę, zostały zaabsorbowane ze względu na ich przydatność do nowych warunków, "wy­znaczając zachowania uznane za obowiązkowe".

 

 

 

 

II. POJĘCIE KULTURY POLITYCZNE]

 

1. Pojęcie "kultury politycznej" powstało w XIX wieku, i w rozumieniu potocznym oznaczało powściągliwość polityczną, grę fair, powstrzymywanie się od czynów ekstremalnych.

2. Obecnie, w literaturze politologicznej, funkcjonuje wiele definicji pojęcia "kultura polityczna". Najczęściej uznaje się, że kultura polityczna to całokształt wartości, norm i reguł zachowania utrwalonych w świadomości podmiotów biorących udział w działaniach politycznych.

3. Tak rozumiana kultura polityczna spełnia trzy główne funkcje:

a/ regulacyjną / odnosi się do porządkowania i ujednolicania działań politycznych, przy czym dokonuje się to głównie poprzez normy poli­tyczne oraz instytucjonalizację życia politycznego/;

b/ socjalizacji politycznej / co oznacza proces nabywania przez członków danej społeczności wiedzy o systemie politycznym, tworzenie poglądów i postaw poli­tycznych, kształtowanie hierarchii wartości politycznych/;

c/ integracyjną / co oznacza tworzenie podstaw do skoordynowania działań politycznych oraz do współdziałania lub współpracy jednostek i grup w dążeniu do osiągnięcia określonych wartości i dóbr/.

4. Na strukturę kultury politycznej składają się następujące grupy składników:              

a/ wiedza o polityce, znajomość faktów, zainteresowanie nimi;

b/ ocena zjawisk politycznych, sądy wartościujące, dotyczące tego, jak powinna być sprawowana władza;

c/ emocjonalna sfera postaw politycznych, jak na przykład miłość do ojczyzny, nienawiść do wrogów;

d/ uznane w danym społeczeństwie wzory zachowań politycznych, które określają, jak można i jak należy postępować w życiu poli­tycznym.

5. Kultura polityczna danego społeczeństwa jest jednym z czynników, które w znaczący sposób wpływają na formułowanie poglądów i postaw politycznych całego społeczeństwa oraz poszczegól­nych jego grup i jednostek, zwłaszcza w ich stosunku do władzy politycznej. Stan kultury politycznej, jej treść i formy, określa także w istotny sposób aktywność społeczno-polityczną danego społe­czeństwa oraz stopień jego zaangażowania w realizację celów i zadań stawianych przez władzę polityczną.

5. We współczesnej literaturze  dominuje teoria kultury politycznej autorstwa Gabriela A. Al­monda, Sidneya C. Verby i Bighmana G. Powella. Traktują oni  kulturę polityczną jako sferę subiektywną, leżącą u podstaw działań poli­tycznych. Ujmują ją jako ogół postaw przejawia­nych przez członków danej zbiorowości na płaszczyźnie poznawczej, emocjonalnej i wartościującej wobec polityki - przede wszystkim w kontekście systemu politycznego, instytu­cji, podmiotów politycznych, mechanizmów jego funkcjonowania, spełnianych ról politycznych oraz możliwości wpływania na kształt życia politycznego.

6. Wyróżnili oni w obrębie kultury politycznej trzy postawy:

a/ poznawcza, wyrażająca się w zainteresowaniu polityką, w znajomości i rozezna­waniu istoty, sensu oraz skutków funkcjonowania instytucji politycznych, a także w rozumieniu ról politycznych (w tym własnej) oraz przesłanek i warunków za­pewniających efektywność i pożyteczność działań politycznych.

b/ emocjonalna, wiążąca się z uczuciowym przeżywaniem stanu spraw politycznych, poziomu sprawności i efektywności funkcjonowania instytucji politycznych oraz zakresu spełniania przez polityków oczekiwań i potrzeb artykułowanych przez zainteresowanego (np. uczucie sympatii czy wrogości).  c/ wartościująca, w dużym stopniu powiązana z dwoma pierwszymi, wyrażająca się w  sądach i opiniach odwołujących się do uznawanych standardów i wzorców, odzwierciedlająca aprobatę bądź dezaprobatę wobec przejawów życia politycznego.

 

III. TYPY KULTURY  POLITYCZNEJ

 

1. Wg G. Almonda i S. Verby można wyodrębnić trzy typy kultury politycznej:

a/ parafialną (parochial) -  gdzie jednostki reprezentujące typ parafialny charakteryzują się całkowitym brakiem zainteresowania systemem politycznym, nie mają przy tym świadomości swojej roli w politycznych proce­sach. Społeczeństwa, którym właściwa jest parafiańska kultura polityczna, charakteryzują się bra­kiem wyspecjalizowanych ról politycznych. Przywództwo, wodzostwo, władza szamańska są niewyraźnie określonymi, wzajemnie prze­platającymi się rolami polityczno-ekonomicznymi i religijnymi. Dla członków tych społeczeństw polityczne orientacje wobec tych ról nie są oddzielone od społecznych i religijnych orientacji. Najbliższymi, rzeczywistymi odpowiednikami parafialnej kultury politycznej, są kultury polityczne prymitywnych plemion afrykańskich /.

b/ poddańczą (subject) - / gdzie zbiorowości reprezentujące pod­dańczą kulturę polityczną świadome są złożoności systemu politycznego. Zainteresowane są one nie tylko tym, co system polityczny im daje, lecz także tym, jak sami mogą w systemie uczestniczyć. Posiadają przy tym pewien zasób wiedzy na temat mechanizmów sprawowania władzy politycznej. Mogą również występować u nich elementy ocen. Jednostki mogą być z władzy dumne, mogą jej nie lubić, mogą też uznawać daną władzę jako sprawiedliwą bądź niesprawiedliwą. Generalnie przeważa u nich postawa podporządkowywania się decyzjom politycznym. Dla tego typu kultury politycznej cechą znaczącą jest także brak większych ambicji bycia "aktorem" politycznym. Poddańczy typ kultury politycznej jest charakterystyczny dla społeczeństwa o kształtującym się dopiero systemie politycznym bądź też dla systemów autokratycznych, gdzie procesy oddolne, jak również możliwości działania politycznego są w znacznym stopniu ograniczone/;

c/ uczestniczącą (participant) - /  która jest charakterystyczna dla społeczeństw o ukształtowanych i demokratycznych systemach poli­tycznych. Obywatele są w niej czynnie zainteresowani nie tylko tym, co system polityczny im daje, lecz także tym, jak sami mogą w systemie uczestniczyć. Ak­tywny stosunek do polityki może się przejawiać w działaniach na rzecz utrwalenia lub zmiany poszczególnych elementów systemu politycznego - w zależności od ocen systemu reprezento­wanych przez daną jednostkę.

2. Wyodrębnione przez G. Almonda i S. Verbę trzy typy kultury politycznej, jako "typy czyste", w praktyce nie występują. Z reguły istnieją typy pośrednie które są połączeniem cech kilku modeli. W związku z tym można wyodrębnić dalsze typy: parafiańsko-pod­dańczy, poddańczo-uczestniczący, parafialno-uczestniczący.

 

IV. KULTURA POLITYCZNA W  POLSCE

 

1. Nawiązując do terminologii amerykańskiej, kulturę polityczną w okresie PRL określa się jako typ niejednolity, zawierający elementy kultury "podporządkowania" ("poddańczej"), "zaściankowej" ("parafialnej") i "uczestnictwa".

2. Wg Karola Janowskiego istotą systemu politycznego "realnego socjalizmu" był układ scentralizowany, wewnętrznie zintegrowany, zbudowany hierarchicznie  narzu­cający "lojalność" i eliminujący żywiołowość zachowań społecznych. Oczeki­wania i roszczenia kierowane były do "omnipotentnego" państwa. Widoczne było nikłe poczucie roli jednostki jako czyn­nika politycznego. Poczucie uczestnictwa (względnego) wiązało się ze zróżnicowanym stopniem podmiotowo­ści politycznej (także w obrębie establishmentu). Elementy kultury "zaściankowej" można odnaleźć m.in. w zlewaniu się funkcji ideologicz­nych, politycznych, społecznych, gospodarczych, w wiązaniu przez dużą część społeczeństwa swych dążeń podmiotowych z działaniami Kościoła katolickiego, a także w traktowaniu związ­ków zawodowych jako wspólnoty urzeczywistniającej funkcje polityczne.

3. Wg K. Janowskiego w Polsce po roku 1989 do głosu doszły elementy kultury politycznej "uczestnictwa", jednakże czynniki lokowane w dwóch po­zostałych nie znikły. Zróżnico­wanie społeczne zaowocowało pluralizacją obejmującą ogół społeczeństwa, przy czym duża część społeczeństwa wy­kazuje niski stan wiedzy na temat systemu politycznego, emocjonalny doń stosunek, niezdolność wskazania obiektów reprezentacji politycznej (obiekty "inicjujące"), brak przekonania co do roli jednostki, słabo zakorzeniony jest też etos "obywatelskości". Nader często dążenia zbioro­wości nie pokrywają się z działaniami jednostek (grup) pretendujących do miana elity politycznej, duża też część społeczeństwa nie dostrzega struktur, które zdolne są skutecznie reprezentować jej interesy, co powoduje apatię, wzmacniając poczucie bezradności. Rozproszenie interesów osłabia ewentualność pojawienia się frontalnego konfliktu.

4. Wg K. Janowskiego we współczesnej Polsce nadal dużą moc zachowują czynniki wiązane z kulturą "zaściankową", czego wyrazem jest na przykład pozycja Kościoła katolickiego i związków zawodowych na scenie politycznej. Jego zdaniem „zaściankowość" odzwierciedlają dążenia do ideologizacji i polityzacji różnych wymiarów egzystencji społeczeństwa, czynienie z podziałów histo­rycznych istotnego czynnika polaryzacji politycznej, a także posługiwanie się przeszłymi symbolami celem konfliktowania systemu politycznego. Pobudza to procesy wiodące ku niestabilności. Za objaw "zaściankowości" uznaje on przypadki niewiedzy, a co za tym idzie braku klarowności w ujmowaniu ka­tegorii prawicy i lewicy.

5. Wg K. Janowskiego obecny stan kultury politycznej w Polsce znamionuje występowanie elementów "zaściankowości" i "uczestnic­twa". W mniejszym stopniu reprezentowane są zaś czynniki "podporządkowania".

6. K. Janowski, analizując stan kultury politycznej w Polsce stwierdza odradzanie się wzorców i stereotypów właściwych porządkowi "realnosocjalistycznemu". Jego zdaniem chęt­nie sięgają po nie ci, którzy go potępili, jednocześnie poddając ideologizacji różne obszary państwa. Język fundamentalistycznego odwetu pozostaje w opozycji do de­mokratycznych reguł przezwyciężania różnic i osiągania consensusu. Podkreśla, że w imię doraź­nych celów politycznych są podejmowane próby odtworzenia podziałów wedle schematu bipolarnego. Nieobca temu jest manipulacja, polegająca na lokowaniu cech godnych najwyższego uznania - patriotyzmu, determinacji w przeprowadzeniu reform, zrozumienia dla potrzeb społeczeństwa i zdolności artykułowania jego rze­czywistych interesów, kreacji i obrony polskiej racji stanu - jedynie po własnej stro­nie. Zdaniem K. janowskiego tym samym odtwarzane są wzorce, stanowiące właśnie kanon homo sovieticus (a rebours) w opozycji do etosu Solidarności '80.

7. Ważnym komponentem kultury politycznej we współczesnej Polsce są symbole. Zdaniem K. Janowskiego nie służą one pozytywnej, wspólnotowej identyfikacji - jako wyraz "świeckiej kultury poli­tycznej" - lecz przede wszystkim różnicowaniu i antagonizowaniu. Przywoływanie symboli zmierza, wg K. Janowskiego, do reanimowania historycznych podziałów politycznych, światopoglądowych i narodowych. Stereotypy .Polaka-patrioty'', .Polaka-kato­lika", "Solidarności", ,,III Rzeczypospolitej", "obozu patriotyczno-niepodległościo­wego", "obozu reform" są wykorzystywane jako instrument walki ideologiczno-po­litycznej. Tym samym odradzany jest obóz obrońców wiary, narodu i demokracji, którego rzecznicy traktują swoje działania jako misję motywowaną najwyższymi wartościami. Obiektywnie służy to podziałom a walka racji zastępowana jest kon­frontacją symboli.

8. Ważnym elementem kultury politycznej współczesnej Polski jest Kościół katolicki. Osiąg­nął on znaczącą pozycję, uzyskując istotny wpływ - bezpośredni i pośredni - na różnorodne sfery i instytucje życia publicznego, wykazując skłonność do jego ugruntowania i rozszerzenia. W efekcie siłą prawa, obyczaju i zwyczaju uzyskał ­jako grupa nacisku - pozycję  uprzywilejowaną, wskutek czego nierzadko ulega zatarciu granica między sferą publiczną, państwową i konfesyjną. Zdaniem K. Janowskiego, Kościół - zdobywszy silną pozycję w życiu publicznym - nie musi się  angażować w politykę, by osiągać zamierzone efekty. Jako instytucja "dłu­giego trwania" akcentuje więc wstrzemięźliwość w sympatyzowaniu z którymkol­wiek z aktorów sceny politycznej. Podkreśla on, że naturalna skłonność kościoła ku konser­watyzmowi nie zanikła, ale generalnie deklaruje on obecnie poparcie dla integracyjnego modelu kultury politycznej.

 

 

 

 

 

8

 

---