TEMAT 4

 

DETERMINANTY POLITYKI

I. Uwagi wstępne

1. Próby znalezienia odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki determinują politykę i przebieg procesów politycznych były podejmowane od momentu, kiedy polityka wyodrębniła się jako samodzielna sfera, określająca relacje międzyludzkie, czyli od czasów, kiedy zaczęły kształtować się struktury państwowe.

2. Wyróżnia się 5 podstawowych determinantów polityki:

·       ideologię;

·       prawo

·       gospodarkę

·       kulturę

·       etykę

             

II. IDEOLOGIA A POLITYKA

 

1. Pojęcie "ideologia" pojawiło się pod koniec XVIII wieku. Jego twórca A. De­stutt de Tracy tak nazywał naukę zajmu­jącą się ideami. K. Mann­heim przyjął, że ideologia to "całościowy zespół poglądów na świat".

2. R. Eatwell proponują następującą definicję:

„Ideologia polityczna jest względnie spójnym systemem przekonań oraz twierdzeń o charakterze opisowym i normatywnym, koncentrujących się wokół problematyki natury ludzkiej, procesu historycz­nego oraz  ładu społeczno-politycznego”.

3. Pojawienie się różnych ideolo­gii stało się możliwe wówczas, gdy:

·       po pierwsze: uznano, że porządek społeczny może być konstruowany przez ludzi, a więc nie jest on "powołany do życia według ustalonych z góry zasad";

·       po drugie dopuszczono prze­konanie, iż ów porządek może być zmienny;

·       Po trzecie nie bez znaczenia były tu do­świadczenia ówczesnych rewolucji, zwłaszcza Wielkiej Rewolucji Francuskiej, które wskazywały na możliwość zastąpienia jednego reżimu politycznego przez inny, często radykalnie odmienny od dotychczasowego.

4. Ważny dla procesu powstawania i ewolucji ideologii był rozwój nowożytnego parlamentaryzmu, który tworzył ramy instytucjonalne i warunki sprzyjające promocji różnych opcji ideowych. W XIX w. narodziły się ideologie: liberalizm, konserwatyzm, so­cjalizm, komunizm, anarchizm, nacjonalizm, które  oferowały różne rywalizujące ze sobą wizje ładu społecznego.

5. Główne ideologie i doktry­ny zyskały szczególną pozycję i siłę oddziaływania w  procesie konstruowania programów powstających w XIX wieku par­tii politycznych i ruchów społecznych. Również w XX w. nowo powstające ideolo­gie były ściśle powiązane z partiami politycznymi lub ruchami społecznymi (np. fa­szyzm).

6. Niektóre ideologie (np. koncepcje nowole­wicowe związane z ruchami kontestacyjnymi końca lat 60. XX wieku) fascynowały głównie radykalnych intelektualistów, poprzez których oddziaływały one na opinię publiczną, nie mając do swej dyspozycji rozbudowanych struktur organizacyjnych.

7. Struktury, przez które ideologia oddziałuje na politykę w reżimach demokra­tycznych są zasadniczo odmienne od struktur oddziaływania właściwych reżimom autokratycznym.

8. W państwach demokratycznych ideologie wpływają na politykę poprzez:

·       partie polityczne i powiązane z nimi organizacje, które uczestniczą w walce o władzę oraz biorą udział w jej sprawowaniu;

·       partie i ruchy społeczne o charakterze pozaparlamentarnym, które z powo­dów programowych (np. ruchy anarchistyczne w XIX w.) lub ze względu na niewielki zasięg oddziaływania (np. ugrupowania skrajnie lewicowe, skrajnie prawicowe) nie mają bezpośredniego wpływu na proces sprawowania wła­dzy, choć w zależności od okoliczności historycznych w mniejszym lub więk­szym stopniu oddziałują na nią pośrednio;

·       ruchy społeczne o dużym zasięgu oddziaływania, które niekiedy przekształcają się w partie polityczne (np. ruchy ekologicz­ne). Ruchy te, ze względu na swój duży potencjał mobilizacyjny, zyskały sze­rokie poparcie dla głoszonych przez nie idei, zwłaszcza wśród osób młodych i wykształconych. Na system sprawowania władzy oddziałują one bezpośrednio - stosując lobbing i pośrednio - wpływając na modyfikację programów głównych partii politycznych, które aby utrzymać wpływy wyborcze, zmuszone są włączać do swych programów problemy podnoszone przez nowe ruchy społeczne;

·       środowiska opiniotwórcze, zwłaszcza intelektualne, artystyczne, powiązane z wymienionymi wyżej ugrupowaniami parlamentarnymi i pozaparlamentar­nymi bądź też nie mające szerszego zaplecza politycznego, walczące jednak o "rząd dusz", o poparcie dla swych idei, niekiedy ulotnych, będących mo­dami jednego sezonu.

9. W państwach o reżimach autokratycznych (totalitarnych lub autorytarnych) posiadaczem jedynej ideologii, która jest uznawana za prawowitą, jest partia rządząca. Nie dopuszcza ona, a stan ten sankcjonują przyjęte rozwiązania dotyczące struktury władzy państwowej, innych ugrupowań politycznych i społecznych poza tymi, które są jej podporządkowane. Opozycja ma charakter nielegalny, a głoszone przez nią idee są traktowane nie tylko jako zagrożenie dla sprawującej władzę partii, lecz również dla państwa.

10. Ideologie mają wpływ na:

·       kształt rozwiązań ustrojowych właściwych różnym reżimom politycznym               / określają kształt instytu­cji politycznych, reguły ich funkcjonowania, relacje między organami władzy itd. W reżimach demokratycznych ich podstawą jest ideologia liberalna /;

·       funkcjonowanie systemów politycznych / przykładem może być budowa systemu polityczno-ustrojowego, opartego na mark­sistowskim projekcie ideologicznym zastosowana w ZSRR oraz z pewnymi modyfikacjami w państwach socjalistycznych powstałych po II woj­nie światowej. W państwach tych funkcjonowanie instytucji ustrojowych zostało podporządkowane zasadzie kierowniczej roli partii komunistycznej w systemie poli­tycznym. Stworzony model instytucjonalny był funkcjonalny wobec tej zasady/.

11. Zarówno w reżimach demokratycznych jak i au­torytarnych, choć przy zastosowaniu różnych procedur i uzasadnień, ideologie służą:

·       określeniu celów politycznych, które mogą być formułowane:

a/ w długiej perspektywie historycznej. W przeszłości występowała zasadnicza roz­bieżność między celami ugrupowań, które pragnęły zachować istniejący porządek społeczno-polityczny (konserwatyści) lub zmieniać go, nie podwa­żając jego podstaw (liberałowie), a dążeniami partii i ruchów społecznych, które go odrzucały, proponując rozwiązania alternatywne (anarchiści, socja­liści, komuniści);

b/ w perspektywie średniookreso­wej, uwzględniającej realizację konkretnych, już zapoczątkowanych przeob­rażeń o charakterze całościowym (np. transformacja ustrojowa po 1989 r.) lub cząstkowym (np. przeprowadzenie reformy lub zespołu reform w okre­ślonych obszarach życia społecznego). Ten rodzaj celów jest generalnie wspólny różnym opcjom ideologicznym, choć każda z nich, akceptując minimum liberalne, uzasadnia je, odwołując się do własnych za­łożeń i systemów wartości.

c/ cele bieżące, które są precyzowane z punktu widzenia za­dań koniecznych i możliwych do wykonania w okresie jednej kadencji par­lamentarnej, prezydenckiej itd.;

·       określeniu strategii mających zapewnić ich realizację. W tym wypadku działania o charakterze władczym mogą być podejmowane przez pojedynczych polityków lub podmioty zbiorowe (rzą­dy, parlamenty), większość spośród tych działań ma charakter zinstytucjonalizowa­ny i jest realizowana przez osoby lub grupy osób zaliczane do elity politycznej.

·       analizie i ocenie działań politycznych podjętych dla urzeczywistnienia przyjętych celów.

 

III.            PRAWO A POLITYKA

 

1. Ażeby określić relacje między prawem a polityką, należy zdefiniować pojęcie prawa oraz wskazać, do jakiego rozumienia polityki je się odnosi.

2. Według M. Żmigrodzkiego prawo to:

„zespół norm prawnych o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, ustanowionych lub uznawanych przez państwo, których realizacja zabezpieczona jest zagrożeniem użycia przymusu”

3. Prawo jest więc systemem norm a jego odpowiednikiem w sferze poli­tyki jest system norm politycznych.

4. Najogólniej można określić 3 stanowiska w kontekście relacji między prawem i polityką, kon­centrujące się na procesie decydowania politycznego:

·       pierwsze, stwierdzające, że "prawo jest instrumentem realizacji interesów rządzących" co oznacza podporządkowanie prawa polityce i odebraniu prawu jego systemowej odrębności i autonomii;

·       drugie zakładające, że proces decydowania politycznego jest całko­wicie uzależniony od prawa, innymi słowy decyzje polityczne są jedynie realizacją postanowień norm prawnych;

·       trzecie zakładające, że polityka i prawo pozostają ze sobą w relacjach zależności.

5. W realnym życiu politycznym spotkać można sytuacje mieszczące się w stano­wisku pierwszym (systemy władzy autokratycznej) oraz trzecim (systemy demo­kratyczne, respektujące zasadę państwa prawnego).

6. W czasach współczesnych:

·       prawo jest podstawowym systemem normatywnym obejmującym całe spo­łeczeństwo,

·       jest ono jednocześnie wytworem procesów decyzyjnych realizowanych w strukturach władzy państwowej,

·       władza traktuje je jako czynnik oddziaływania na zachowania jednostek i grup społecznych

7. Wśród teoretyków relacji między państwem i pra­wem dominują 3 stanowiska:

·       stanowisko pozytywistyczne, zakładające, że tylko państwo może być twórcą prawa i jest upoważnione do jego stanowienia,

·       - stanowisko prawnonaturalne, zakładające że źródłem prawa stanowionego jest prawo natury, tym samym prawo tworzone przez państwo musi być z nim zgodne,

·       - stanowiska socjologiczne i psychologiczne, podkreślające społeczną, psycho­logiczną genezę prawa, w mniejszym zaś stopniu podkreślające jego związek z państwem.

 

8. Określając związki między prawem i państwem zwraca się uwagę na to, iż:

·       państwo jest głównym czynnikiem procesu prawotwórstwa;

·       przez tworzenie i stosowanie prawa państwo realizuje swe funkcje polityczne wobec wszystkich podmiotów podległych jego władzy suwerennej;

·       prawo legitymizuje normatywnie władzę państwa;

·       prawo określa status obywateli, zwłaszcza w stosunkach z państwem .

9. Według E. Zielińskiego prawo jest wyrazem polityki państwa i bardzo ważnym środkiem realizacji tej polityki. Podkreśla on że polityka państwa ulega częstym zmianom, musi być elastyczna, prawo na­tomiast, choć podlega zmianom, jest bardziej stabilne i w miarę sztywne. Wg niego prawo jest samodzielne, autonomiczne w stosunku do polityki państwa ale oddziałuje na państwo, gdyż utrwala wartości istotne dla życia społecznego, które wpływają na politykę państwa.

 

IV.           GOSPODARKA A POLITYKA

 

1. Relacje między gospodarką a polityką można analizować jako:

·       Po pierwsze - zależności między ekonomiką a polityką, rozumia­nymi jako dwie odrębne i zarazem powiązane ze sobą sfery życia społecznego.  Tego typu analizy mają często wymiar historiozoficzny.

·       Po drugie - wpływ poszczególnych wskaźników okre­ślających rozwój ekonomiczny (poziom dochodu narodowego na głowę mieszkań­ca, poziom urbanizacji, wykształcenia itd.) na system polityczny, jego stabilność, przemiany.

·       Po trzecie - relacje między gospodarką i władzą w różnych systemach społeczno-gospodarczych (w systemach gospodarki rynkowej, systemie gospodarki centralnie planowanej).

·       Po czwarte - jako wpływ określonej poli­tyki ekonomicznej lub stanu gospodarki na proces polityczny, postrzeganie elit władzy, większości rządzącej.

2. Jeśli chodzi o pierwszą z wymienionych wyżej płaszczyzn, tj. zależności między ekonomiką a polityką, rozumia­nymi jako dwie odrębne i zarazem powiązane ze sobą sfery życia społecznego,  należy zwrócić uwagę na relacje między ekonomiką i polityką, przedstawione w teorii Marksa. Współzależność między ekonomiką i poli­tyką określają wg niego cztery typy relacji:

·       pierwotne uwarunkowanie polityki przez ekonomikę,

·       odzwierciedlenie w sferze polityki stosunków ekonomicznych, zróżnicowania potrzeb i in­teresów sprzeczności gospodarczych, co wyraża formuła, że polityka jest skoncentrowanym wyrazem ekonomiki,

·       względna autonomia i immanentność polityki,

·       wtórny kreatywny wpływ polityki na ekonomikę.

3. W przedstawionej wyżej interpretacji bardzo wyraźnie podkreśla się wzajemne oddziaływania obu sfer życia społecznego z naciskiem, że czynni­kiem sprawczym są przemiany ekonomiczne. Zgodnie z teorią marksistowską, posiadacze środków produkcji stanowią klasę panującą ekonomicznie. Jest ona także klasą panującą politycznie, w tym znaczeniu, że w jej interesie są podejmowane decyzje państwowe.

4. Dla odmiany w latach 60. XX wieku W. Rostow ogłosił tezę o równorzędności ekonomicznych, politycznych i społecznych czynników rozwoju oraz wskazanie, że w zależności od stadium rozwoju struktura polityczna wytwarza mechanizmy zabezpieczające politycznie rozwój ekonomiczny, po wkro­czeniu zaś społeczeństwa w stadium dojrzałości ekonomicznej rozwój gospodarczy "znajduje dość sił w samym społeczeństwie", by mógł odbywać się dalej "w sposób naturalny bez szczególnych mobilizacyjnych wysiłków ze strony władzy politycz­nej"

5. W inny sposób relacje między sferą ekonomiczną i polityczną ujmują ba­dacze odwołujący się do analizy systemowej. D. Easton, G. Almond, G. B. Powell i inni traktują czynniki ekonomiczne jako części otoczenia zewnętrznego systemu, które stanowi środowisko międzynarodo­we, oraz przede wszystkim jego otoczenia wewnętrznego, czyli środowiska narodo­wego. W tym modelu analitycznym podsystemy ekonomiczny, kulturowy i praw­ny zostają umiejscowione w otoczeniu wewnętrznym systemu politycznego. Dynamika wzajemnych relacji między nim a otoczeniem zewnętrznym i wewnętrznym polega na tym, że "z obu sfer płyną do ośrodków władzy politycznej informacje, żądania podjęcia określonych działań oraz wyrazy poparcia lub dezaprobaty.

6. Przechodząc do analizy relacji między gospodarką i polityką w drugiej z wymie­nionych na początku tego podrozdziału płaszczyzn, tj. wpływu poszczególnych wskaźników okre­ślających rozwój ekonomiczny (poziom dochodu narodowego na głowę mieszkań­ca, poziom urbanizacji, wykształcenia itd.) na system polityczny, jego stabilność, przemiany, należy zwrócić uwagę na roz­wijane od końca lat 50.XX wieku koncepcje. I tak S. M. Lipset podsumowując swe badania, stwierdził, że wszystkie as­pekty rozwoju gospodarczego - industrializacja, urbanizacja, zamożność i wy­kształcenie - są tak blisko ze sobą powiązane, że tworzą jeden główny czynnik będący w politycznej korelacji z demokracją. Odwołując się do analizy odpowiednich danych, Lipset wskazał także na zależność między wskaźni­kami rozwoju ekonomicznego i wskaźnikami konkurencji politycznej.

7. Z kolei R. Dahl i R. Lindblom podkreślają, iż przesłanką zaistnienia warunków niezbędnych do funkcjonowania demokracji jest osiągnięcie określonego poziomu rozwoju ekonomicznego. Badania B. Russetta wykazały  korelację między czynnikami społecz­nymi i ekonomicznymi (dochód na głowę mieszkańca, poziom urbanizacji, wy­kształcenia, liczba łóżek szpitalnych itd.) oraz czynnikami określającymi rozwój polityczny (i. uczestnictwo w wyborach).

8. Kolejna płaszczyzna analizy odnosi się do zależności między gospodarką a wła­dzą w różnych reżimach politycznych, tj. relacji między gospodarką i władzą w różnych systemach społeczno-gospodarczych (w systemach gospodarki rynkowej, systemie gospodarki centralnie planowanej). Ten problem wyjaśnia A. Organski. Przyjmując założenie, iż każde społeczeństwo przechodzi podobne fazy rozwoju (pierwotnej unifikacji, industrializacji, dobrobytu i obfitości, autor zwraca uwagę na to, że w fazie in­dustrializacji z uwagi na warunki ekonomiczne mogą rozwinąć się różne systemy polityczne: demokratyczny, komunistyczny i faszystowski (lub synkretyczny). W sytuacji gdy w okresie poprzedzającym industrializację gospodarka była wysoko rozwinięta przejście do stadium uprzemysłowienia i wiążąca się z tym moderniza­cja ekonomiczna mogą być realizowane w warunkach kształtującej się równolegle demokracji. Z kolei w krajach opóźnionych ekonomicznie, gdy pojawia się dąże­nie do odrobienia istniejących opóźnień przez forsowną industrializację, mogą być przyjęte totalitarne rozwiązania polityczne (i. Rosja po 1917 r.). Kiedy nato­miast gospodarka danego kraju przypomina hybrydę, mając jednocześnie charak­ter rolny i przemysłowy, i gdy modernizacja ekonomiczna wymaga narzucenia kompromisu między elitami ziemskimi i przemysłowymi, między masami i elitami oraz w obrębie samych mas, system polityczny, który zostanie przyjęty, może być systemem faszystowskim (Włochy w latach 20.).

W kolejnej fazie: budowy dobrobytu w stabilnych systemach demokratycznych rozwija się demokracja, kultura uczestnictwa związana z rozwojem Welfare State, reżim komunistyczny ewoluuje od totalitaryzmu do autokratyzmu. W tej fazie roz­woju może pojawić się także niebezpieczeństwo totalitaryzmu (Republika Wei­marska), jeśli system demokratyczny nie będzie w stanie zapewnić polityki ochro­ny socjalnej, wówczas polityka ta może być realizowana w formie mobilizacji typu totalitarnego. W modelu tu prezentowa­nym droga komunistyczna i faszystowska są traktowane jako „warianty ograniczo­i i tymczasowe”, reżim demokratyczny jest natomiast uznany za najlepiej dosto­sowany do rozwiązywania problemów powstających w związku z rozwojem ekono­micznym.

9. Przechodząc z kolei do analizy relacji między ekonomiką i polityką w systemie gospodarki planowanej centralnie, należy stwierdzić, że ten rodzaj gospodarki był wprowadzany w krajach o niskim poziomie rozwoju ekonomicznego, w których wskutek przemian politycznych kontrola nad gospodarką została przekazana ośrodkom władzy politycznej. Oznaczało to rezygnację z rynku jako mechanizmu regulującego procesy ekonomiczne. W tej sytuacji losy gospodarki były uzależnio­i od decyzji politycznych (dotyczących zarówno celów strategicznych jak i bar­dzo szczegółowych nieraz spraw), podejmowanych przez parlament i rząd, a fak­tycznie przez partię rządzącą. Decyzje te były więc skupione w rękach jednego ośrodka kierowniczego, gdyż system polityczny nie funkcjonował zgodnie z zasa­dami demokratycznymi.

10. Związki między ekonomiką a polityką mają szczególny wymiar w okresie trans­formacji ustrojowej, przechodzenia od autorytaryzmu i gospodarki centralnie pla­nowanej do demokracji i gospodarki rynkowej. Kiedy zgodnie z określeniem L. Balcerowicza zaistniały po upadku starego ustroju „wyjątkowe warunki poli­tyczne”, polegające na tym, że „istniał krótki okres, w którym zgoda na przepro­wadzenie reform była o wiele silniejsza, niż mogła być kiedykolwiek później” szczególne możliwości politycznego działania nie tylko określały konieczność zmian w sferze ekonomiki, ale stwarzały także szanse na uzyskanie pozwolenia dla zmian radykalnych. W tych warunkach politycy mieli wyjątkowe, pojawiające się w historii w momentach przełomowych, możliwości wyboru, co w przypadku Polski oznaczało wybór „terapii szokowej”. Z czasem kształtujące się partie polityczne oraz w przypadku Polski silne związki zawodowe stały się siłami określającymi kierunki i tempo przemian. Kształtował się układ sił, w którym, silniejszy niż w starych demokracjach jest nacisk liberałów w kierunku demontażu państwa opiekuńczego, ale też sil­irykęe jest przekonanie, że państwo ma obowiązki wobec słabszych grup spo­łecznych.

11. Przechodząc do przedstawienia wybranych problemów, mieszczących się w czwartej z wymienionych na wstępie tego podrozdziału płaszczyzn, czyli analizy wpływu aktualnego (lub ujmowanego w krótkim okresie) stanu gospodarki na po­irykę, należy zwrócić uwagę na to, iż ogólnie rozumiana efektywność ekonomiczna jest traktowana jako jeden z wy­znaczników legitymizacji systemu politycznego. We współczesnych państwach demokratycznych występuje duża różnorodność rozwiązań w dziedzinie polityki ekonomicznej. Takie wskaźniki jak: wzrost PKB, poziom inflacji i bezrobocia, wzrost płac, równowaga budżetowa itd. mają istotny wpływ na ocenę polityki rządów, a tym samym partii tworzących rządy. Dlatego partie poświęcają w swych programach, zwłaszcza programach wyborczych, wiele miejsca zagadnieniom eko­nomicznym. Konieczność uwzględniania problemów ekonomicznych w programach wybor­czych jest związana także z oczekiwaniami elektoratu, które są brane pod uwagę przez partie polityczne.

12. Sukces w dziedzinie polityki ekonomicznej może być jednym z czynników wpływających na zwycięstwo partii sprawujących władzę w następnych wyborach, niepowodzenia gospodarcze mogą zaś powodować spadek popularności rządu i doprowadzić do zmiany ekipy rządowej w kolejnych wyborach. Gospodarka określa też obszar spraw, wokół których toczą się najbardziej ostre spory polityczne między konkurującymi ze sobą ugrupowaniami, zwłaszcza między większością rządzącą i opozycją. Szczególne natężenie tych polemik ma miejsce w czasie kampanii wyborczych.

 

4. KULTURA A POLITYKA

 

1. Równie istotny, a zdaniem wielu autorów większy niż czynniki ekonomiczne wpływ na kształt, a zwłaszcza na skuteczność działania instytucji ustrojowych oraz na przebieg procesów politycznych, mają uwarunkowania kulturowe. W szczegó­lny sposób modelują one także style uprawiania polityki, np. sposób prowadzenia negocjacji.

2. Kultura to całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie.

2. W obrębie kultury ].]. Wiatr wyróżnia:

§ wytwory ludzkiej pracy (materialne i niematerial­ne),

§ wzory postępowania i oceny wartościujące,

§ zobiektywizowane i trwałe instytucje, organizujące ludzkie zachowania, będące wy­nikiem ludzkiej działalności.

3. B. Gołębiowski, za A. Kłoskowską, zwraca uwagę na trzy wyodrębnione kategorie kultury:

· kulturę bytu, czyli to co i jak ludzie wytwarzają i konsumują dla zaspokojenia potrzeb bytowych,

· kulturę społeczną, czyli zachowania i ich wytwory związane z organizowaniem się ludzi w instytucje, formy współżycia i współdziałania,

· kulturę symboliczną, która obejmuje naukę, religię, sztukę.

4. Odwołując się do systematyzacji zaproponowanej przez B. Gołębiowskiego, można wskazać na następujące zależności:

·       polityka jest częścią świata kultury, przede wszystkim jest ona kulturą społeczną, ponieważ wytwarza instytucje i systemy polityczne, normy, wartości oraz trwałe wzory zachowań;

·       polityka jest powiązana ze światem kultury symbolicznej, np. współpraca i rywalizacja mogą być budowa­ne przez odwoływanie się do wartości religijnych, wzorców literackich, określonych kulturowo, reguł prowadzenia gier, wykorzystywanych w dyplo­macji, kampaniach wyborczych itd. Z kulturą symboliczną jest też powiązany specyficzny język polityki;

·       na poli­tykę wpływa kultura bytu, czyli sfera określająca sposoby działania, wzory i zachowania dotyczące produkcji i konsumpcji dóbr materialnych.

5. Na procesy polityczne, zarówno w skali narodowej jak i międzynarodowej, ma także wpływ globalizacja kultury. Dzięki współczesnym technologiom i rozwojowi nowych form komunikacji społecznej, w których istotną rolę odgrywają nowocze­sne media, tworzy się "globalna kultura konsumpcyjna, czyli ogół dóbr symbolicz­nych dostępnych w każdym miejscu i czasie". Wpływa ona na wartości, gusta, które ulegają unifikacji. W kulturze globalnej istotną rolę odgrywają wzory amerykańskie, zarówno te oceniane wysoko, jak i te krytykowane. Następuje "disneyowska kolonizacja kultury globalnej. Wpływ kultury globalnej, zwłaszcza wzorów amerykańskich, może rodzić działania mające na celu promowanie kultury narodowej, czego przykładem może być polityka kulturalna prowadzona przez Francję.

 

V. ETYKA A POLITYKA

 

1. Etyka to ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej zbiorowości w określonej   epoce.

2. Relacje między etyką a polityką można analizować w dwu płaszczyznach:

·       jako praktykę polityczną, zwłaszcza politykę realizowaną przez suwerenne państwa,

·       jako ujęcie normatywne wskazujące, jakie powinny być za­leżności między zjawiskami występującymi w obu analizowanych tu sferach.

 

   3. Pojęcie moralności racji stanu zaczęło kształtować się w okresie Odrodzenia i jest łączone z nazwiskiem N. Machiavellego, który twierdził, że „polityka nie nagina się do wskazań moralnych". Do­świadczenie historyczne wskazuje, iż:

·       w polityce, niezależnie od reżimu politycznego z jakim mamy do czynienia, nie są stosowane powszechnie przyjęte normy moralności, choć skala od­stępstwa jest tu bardzo różna;

·       normy te stanowią, zwłaszcza w świadomości potocznej, kryteria oceny polityki;

4. W kontekście relacji między etyką i polityką można wyodrębnić trzy stanowiska:

·       separacjonistyczne / wg którego moralność i polityka to dwie odrębne sfery aktywności ludzkiej. Skrajny separacjonizm, zakłada, że "moralność i polityka stanowią jakościowo odmienne, całkowicie niewspółmierne dziedziny aktywności społecznej. Zupełnie odmienne tereny ich działalności”. Przedmiotem moralności są bowiem stosunki między jednostkami ludzkimi, gdy tymczasem przedmiot polityki stanowią stosunki między państwami i  narodami. W ujęciu separacjonistycznym mieści się również pogląd głoszący, że choć moralność i polityka są sferami sobie przeciwstawnymi, to oddziałują one na sie­bie wzajemnie/.

· pragmatyczne / które zakłada, że polityka powinna być przede wszystkim skuteczna a przy tym moralna. Wg ]. Garewicza cel polityczny nie może być sprzeczny z powszechnym odczuciem moralnym a żaden, nawet najbardziej wzniosły cel nie może uświęcać środków;

·                 moralistyczne bądź perfekcjonistyczne / według którego oceny i normy moralne powinny określać nie tylko cele politycz­ne i strategie ich realizacji, lecz także reguły zachowań politycznych. Oznacza to, że "jednostka (polityk) powinna być wierna wyznawanym zasadom moralnym, które stanowią podstawę wszelkiego działania politycznego" Stanowisko to jest głoszone przez społeczną naukę Kościoła, jego zwolenni­kami byli także M. Gandhi, M. L. King/.

 

5. Odwoływanie się do zasad moralnych przy podejmowaniu decyzji politycznych łączy się nie tylko z respektowaniem ogólnych norm lecz również ze świadomym bądź intuicyjnym wyborem określonych teorii etycznych jako drogo­wskazu właściwego postępowania.

6. Do najważniejszych teorii etycznych J. Hołówka zalicza:

·       formalizm / godnie z teorią formalizmu wartości moralne służą głównie obronie tego co "powszechne, typowe, powtarzalne". Etyka ta podkreśla szacunek dla prawa, wymaga, by w ocenach nie ulegać litości, sympatii, oburzeniu. Jej zwolennicy uważają, że "moralność podobnie jak prawo powinna być ślepa i pozbawiona uczuć". Etyka ta ma zwolenników wśród konserwatystów/;

·       utylitaryzm / etyka utylitaryzmu odwołuje się do zasady użyteczności, tolerancji, oceniając czyny, nawet na pierwszy rzut oka niegodne, nie potępia ich, jeśli przynoszą pozy­tywne konsekwencje, zaleca, by dążyć do maksymalizacji szczęścia, stoi na stano­wisku, że "rządy powinny kierować posiadane środki na uszczęśliwianie tych, któ­rych najłatwiej jest uszczęśliwić" Dopuszcza ona różne formy dyskryminacji, jeśli społeczeństwo jest bardziej szczę­śliwe, gdy one istnieją. Jest to etyka ważna dla liberałów/;

·       etykę cnoty / tu preferowane są, zgodnie z jej zasadami, cnoty bohaterskie, odwaga, męstwo. Ten typ myślenia był szczególnie charakterystyczny dla czasów starożytnych, stwarzał on wzorce postępowania, pozwalające rozstrzygać wielkie dylematy moralne, takie jak np. dramat Antygony.

·       etykę miłości bliźniego / odwołuje się do egalitaryzmu w traktowaniu ludzi, ape­luje do takich uczuć, jak życzliwość, braterstwo, uczy wybaczania, okazywania li­tości, zabrania usuwać zło siłą. Jej twórcą był Chrystus, odwoływał się do niej Gandhi. Etyka miłości bliźniego bliska jest chadecji/;

·       etykę umowy społecznej / przyjmuje, że korzystna dla zawierających ją umowa może dotyczyć obowiązków moralnych. Koncepcja ta zakłada, że bezstronne oceny moralne można formułować tylko wówczas, gdy się postępuje tak, jakby zapominało się o swoich interesach. Etyka ta uznaje, że "kompetentne i doświadczone jednostki mogą ustalić, co jest złe, a co dobre, jeśli tylko podejmą decyzję swobodnie i jed­nomyślnie". Teoria ta mieści się w nurcie rozważań liberalnych, może być też akceptowana przez inne opcje/;

·       teorię uprawnień / zakłada, że najwyższą wartością jest autonomia jednostki, ma ona prawo do własnych wyborów i ponoszenia z tego tytułu ryzyka. Teoria ta odrzuca możliwość skłaniania jednostki do okre­ślonych zachowań, np. do działań politycznych wbrew jego woli. Odrzuca ona możliwość odebrania raz przyznanych praw/.

7. W związku z postępem nauki i rozwojem nowych technologii pojawia się wiele nowych problemów etycznych, takich jak np. dopuszczalność eksperymentów ge­netycznych, klonowania człowieka, eutanazji, żadna z teorii etycznych nie mówi jednak bezpośrednio, jak je rozwiązywać. Pewne rozstrzygnięcia dotyczące tych problemów muszą przedstawić także politycy. Pomocne są tu nowe etyki szcze­gółowe, np. bioetyka.

8. Oddziaływanie etyki na politykę może mieć miejsce również wówczas, gdy pro­blemy moralne stają się przedmiotem walki politycznej. W państwach totalitar­nych przeciwnik polityczny bywa traktowany jak przestępca, jest narażony na re­presje, a nawet utratę życia. W państwach demokratycznych także można współ­cześnie spotkać sytuacje, gdy zwolennika innych poglądów traktuje się jako czło­wieka niemoralnego. Szczególnie silne emocje towarzyszą dyskusjom wokół takich kwestii, jak aborcja, kara śmierci.

9. Współcześnie coraz silniej utrwala się przekonanie, że przy ustalaniu zarówno celów politycznych, jak i sposobu ich urzeczywistniania należy uwzględniać obo­wiązujące powszechnie normy moralne.

 

 

 

 

 

 

 

---