TEMAT 1.

POJĘCIE, CELE ORAZ OBSZAR BADAWCZY POLITOLOGII.

I. Podstawowe pojęcia.

              1. Nauka:

· to społeczna działal­ność ludzka, mająca na celu obiektywne poznanie rzeczywisto­ści, wyrastająca z chęci jej opanowania i przekształcania;

· w polskiej tradycji oraz potocznym znaczeniu - to przyswajanie jakichkolwiek treści (wiedzy), na­bywanie umiejętności oraz to, czego się uczy lub naucza;

· w tradycji anglosaskiej i francuskiej, od łacińskiego scientia (scio 'wiem') - to wiedza poddana ustalonym wymaga­niom treściowym i metodologicznym, ale niekoniecznie przezna­czona do nauczania.

             

2. Nauki społeczne:

·                             nauki badające struk­turę i funkcje dziejów społeczeństwa, jego kulturę, prawa i pra­widłowości rozwoju;

·                             do nauk społecznych, oprócz politologii, zalicza się: antropologię, ekonomię, etnografię (współcześnie: etnologię), pra­wo (czy też prawoznawstwo), psychologię, religioznawstwo i so­cjologię;

·                             według innych klasyfikacji do nauk społecznych oprócz politologii zalicza się tylko ekonomię, socjologię, antropologię i psychologię;

·                             według monumentalnej 26-tomowej encyklopedii International Encyclopedia of the Social and Behavioral Sciences obejmują m.in.: antropologię, archeologię, architekturę, demografię, eko­nomikę, ekologię, etykę, filozofię, geografię, genetykę, historię, informatykę, językoznawstwo, media, pedagogikę (edukację), politologię, prawo, psychiatrię, psychologię, religioznawstwo, stosunki międzynarodowe, urbanisty­kę, zarządzanie i zdrowie.

 

II. Politologia a nauki społeczne:

 

1.                          W zachodnich publikacjach często spotyka się zwrot "polito­logia jako nauka społeczna" lub "politologia jako dziedzina nauk społecznych".

2.                          Politologię okre­śla się więc jako dziedzinę nauk społecznych, której przedstawi­ciele zajmują się problemami polityki na różnych szczeblach funkcjonowania instytucji państwowych i publicznych oraz ana­lizami mechanizmów rządzących uprawianiem polityki.

3.                          Spotyka się też opinie, które sytuują politologię i inne nauki społeczne jako sub­dyscypliny socjologii, co wynika z bardzo podobnego zakresu pola ba­dawczego. Politologia bowiem działa na styku różnych dyscyplin nauk społecznych (humanistycznych). Z socjologii wyodrębniła się na przykład jedna z subdyscyplin politologii - socjologia polityki. Jednak przedmiotem zainteresowania socjologii polityki nie są instytu­cjonalne uwarunkowania władzy, ale "wychodząc" od społeczeń­stwa bada, jak ono wpływa na państwo.

             

              III. Politologia a kwestie terminologiczne

 

1.                                       W kwestiach terminologicznych w dalszym ciągu brakuje jasności i jednoznaczności.

2.                                       Wcześniej stosowano określenie "nauki polityczne", co wyni­kało z faktu, iż różne dyscypliny zaczęły badać aspekty politycz­ne (nauka o państwie, ekonomia polityczna, filozofia polityki, historia polityczna, socjologia polityki, czy socjologia stosunków politycznych, psychologia polityki, polityka społeczna, geografia polityczna i inne).

3.                                       Termin "nauki polityczne" stosowano na okre­ślenie zespołu nauk zajmujących się polityką, zwłaszcza we Fran­cji, w republikach byłego ZSRR, a nawet w obecnej Rosji.

4.                                       Również w krajach anglosaskich w przeszłości dominującym terminem były "nauki polityczne" (political sciences) i dopiero od kilku dekad zaczął upowszechniać się termin "nauka o polityce" (political sciencer".

5.                                       W Europie upowszechnia się termin "politologia" funkcjonujący na równi z "nauką o polityce".

6.                                       Termin ten pochodzi z języka greckiego (polito - polites 'obywa­tel' + logia /wiedza/.

7.                                       W językach nowożytnych stosuje się termin "politologia" lub "nauka o polityce" - political science (w j. angielskim), science politique (w j. francu­skim), die Politologie, dawniej die Politische Wissenschaft (w j. niemieckim), ciencia politica (w j. hiszpańskim), scienza politica (w j. włoskim), cięncia politica (w j. portugalskim).

8.                                       Anglosasi nie używają terminu "politologia" (rzadkie przypadki).

9.                                       Termin "politology" upowszechnia się natomiast w państwach byłego bloku wschodniego, w szczególności w Rosji i na Ukrainie, przy tłumaczeniach na język angielski nazw jed­nostek organizacyjnych i kierunków studiów czy przedmiotów politologicznych.

10.                                  W Stanach Zjednoczonych od 2005 roku "poli­tologii" incydentalnie próbuje się nadać nieco inne znaczenie - przez "politologię" rozumie się weblog (osobisty pamiętnik pu­blikowany na stronie internetowej), który używa technologii do badania polityki nowymi metodami.

11.                                  W Polsce do lat 90. XX wieku dominowała tradycja francu­ska. Powszechnie stosowano termin "nauki polityczne", co miało m.in. odzwierciedlenie w obowiązującym nazewnictwie, na przy­kład Instytut Nauk Politycznych. Termin ten był wypierany przez "nauki o polityce" - w Polsce do tej pory stopnie i tytuły nauko­we uzyskuje się nie w zakresie "politologii", ale "nauk o polity­ce". Jednocześnie coraz bardziej upowszechniał się termin "na­uka o polityce", a następnie "politologia".

12.                                  W literaturze przedmiotu funkcjonuje termin "na­uka polityczna". Do takiego określenia skłonili się uczestnicy konferencji politologicznej w Paryżu we wrześniu 1948 roku, zorganizowanej pod auspicjami UNESCO.

13.                                  Podsumowując, w odniesieniu do politologii jeszcze przed wykrystalizowaniem się jej jako dyscypliny naukowej stosowano terminy: "nauki polityczne" i "nauki o polityce". Wprowadzanie i upowszechnianie terminu "nauka o polityce", a następnie, czy też równolegle, "politologia" świadczyło o uzyskiwaniu samodziel­ności przez tę dyscyplinę naukową.

IV. Próby definiowania politologii

 

1.                                   W wielu publikacjach na temat politologii nie podaje się wprost jej definicji, określa się natomiast jej zakres przedmiotowy a więc wskazuje na to, co jest przedmio­tem badań tej dyscypliny naukowej. Wg A. Żukowskiego są to np.:

·       działania społeczne podmiotu władzy państwowej (najnowsza historia polityczna);

·       struktura organizacyjna aparatu państwo­wego, system partyjny oraz normy prawne, które określają ich funkcjonowanie;

·       formy kultury poli­tycznej, ideologii, opinii publicznej (badania opinii publicznej), socjologia wyborcza, psychologia polityki;

·       historia myśli politycznej;

·       wartości i normy życia politycz­nego (filozofia polityki);

·       środki i metody działań politycznych (socjotechnika rządzenia, socjologia prawa, badania masowego komunikowania, teoria decyzji politycznych, teoria przywództwa politycznego);

·       efektywność ekonomiczna i pozaekonomiczna działań politycznych (polityka społeczna);

·       międzynarodowe uwarunkowania życia politycznego oraz proces tworzenia się wspólnot ponadnarodowych (nauka o stosunkach międzynaro­dowych).

2.                                   Potrzeba zdefiniowania politologii intrygowała uczonych już wówczas, kiedy zaczęła się ona wyodrębniać jako samodzielna dyscyplina naukowa. Kwestii tej poświęcony był pierwszy numer pierwszego politologicznego periodyku naukowego .Political Scien­ce Quartely" w 1886 roku oraz wykład inauguracyjny pierwsze­go kanadyjskiego politologa (zatrudnionego w tym charakterze na pełnym etacie) dwa lata później.

3.                                   Do dzisiaj trafna wydaje się diagnoza sformułowana przez Freda L Greensteina i Nelsona W. Polsby w 1975 roku, iż poli­tologia jako dyscyplina naukowa jest "słabo zdefiniowana, amor­ficzna i heterogeniczna".

4.                                   Głównymi cechami charakterystycznymi politologii są:

·       specjalizacja,

·       Fragmentaryzacja

·       hybrydyzacja.

 

5. Proces hybrydyzacji składa się przede wszystkim z zapożyczania i pożyczania koncepcji, metod, teorii i praktyki badawczej.

6. Bardzo długo politologię na gruncie anglosaskim i francu­skim, w związku z utożsamianiem jej z działalnością państwa, a w szczególności instytucji rządowych i osób nimi kierujących, definiowano jako naukę o państwie,  rządach, procesach politycznych, insty­tucjach i zachowaniach.

7. Wiele definicji politologii określa ją jako naukę zajmującą się polityką (życiem politycznym, światem polityki, walką o władzę).

8. Najczęstsza i najprostsza definicja politologii określa ją jako naukę zajmującą się polityką rozumianą jako całokształt dzia­łalności związanej z dążeniem do zdobycia, sprawowania i utrzy­mania władzy, teorią jej organizacji oraz funkcjami i charakte­rem państwa. W tym ujęciu politologia zajmuje się analizą zjawisk i procesów politycznych, ich uwarunkowaniami i konsekwencja­mi.

9. Ogólnie politologię traktuje się jako naukę, której przedmiotem badań jest polityka i życie polityczne.

10. Politologię utoż­samia się też z wiedzą polityczną, a przedmiotem jej badań są problemy dotyczące polityki wewnętrznej danego kraju i polityki międzynarodowej.

11. Według Amerykańskiego Towarzystwa Politologicznego (APSA) politologia oznacza studiowanie rządów, polityki publicz­nej i zachowań politycznych, używając zarówno perspektywy i umiejętności humanistycznych, jak i nauk ścisłych do badania wszystkich krajów i regionów świata.

 

V. Cele i zadania politologii

 

1. Politologia ma do wypełnienia zadania diagnostyczno-opiso­we oraz teoretyczne. Podobnie jak każda dyscyplina naukowa spełnia przy­najmniej trzy podstawowe funkcje:

·       deskryptywną (opis i jego systematyzacja),

·       wyjaśniającą (szukanie związków przyczynowo-skutkowych, konstruowanie teorii),

·       prognostyczną (przewidywanie i kształtowanie przyszłości.

2. . Wg Karla W. Deutscha   politologia powinna być traktowana jak dział medycyny, który ma na celu zrozumienie polityki i działań dla jej dobra, aby ulżyć cierpieniu i zapobiec śmierci'".Wskazał on tradycyjne cele badań politologicznych: realizacja i pojmowanie sprawiedliwości, zakres praworządności i stabil­ność systemu politycznego (rządów), działalność instytucji spo­łecznych i politycznych, badanie generalnych tendencji rozwoju społecznego w powiązaniu z działaniami politycznymi.

3. Dla Kenneta Minogue'a zasadnicze pytanie politologii brzmi: co jest przyczyną danego zjawiska politycznego.

4. Dla Gabriela A. Almonda w politologii są dwa podstawowe pytania: właściwości instytucji politycznych oraz kryteria, na podstawie których je oceniamy.

5. John C. Walker i Avery Leiserson postrzegają politologię jako:

·       badanie dotyczące sfery etyki - podejście to zawiera się w pod­stawowym pytaniu: czym jest "dobre państwo";

·       filozofię historii - pole przedmiotowe refleksji wyznacza wtedy pytanie: jakie jest historyczne przeznaczenie człowieka?;

·       dziedzinę badań psychologicznych, odwołującą się do pytania: jak ludzka natura kształtuje rząd i politykę albo, inaczej uj­mując, jakie są prawa zachowań politycznych;

·       dziedzinę badań socjologicznych z zasadniczym pytaniem: ja­kie zasady rządzą ustrukturyzowaniem władzy politycznej oraz mechanizmami rządu i polityki;

·       naukę empiryczną, która stara się odpowiadać na pytanie: jak zorganizować dane pozwalające weryfikować teorię polityczną.

 

VI. Obszar badawczy politologii

 

1. Obszar badawczy politologii nie do końca daje się precyzyj­nie skwantyfikować.

2. Przedmiotem badań politologii jest polityka i życie polityczne.

3. Konferencja politologiczna pod auspi­cjami UNESCO z 1948 roku określiła listę problemów badaw­czych, którymi powinna zajmować się politologia. Obejmuje one cztery podstawowe pola badawcze (działy, zagadnienia) oraz kil­kanaście szczegółowych. Te działy to:

·       Ogólna teoria polityczna / teoria polityczna, historia myśli politycznej /;

·       Instytucje polityczne / konstytucja, władza centralna, władza regionalna i lokalna, administracja publiczna, funkcje ekonomiczne i społeczne rządu, instytucje polityczne porównawcze/;

·       Partie, grupy i opinia publiczna / partie polityczne, grupy i stowarzyszenia, udział obywateli w zarządzaniu, opinia publiczna/;

·       Stosunki międzynarodowe /polityka międzynarodowa, organizacje międzynarodowe, prawo międzynarodowe/.

4. W Stanach Zjednoczonych pole badawcze politologii wyzna­cza się często poprzez jej podstawowe subdyscypliny określane jako:

·       Teoria polityczna

·       Rząd narodowy

·       Komparatystyka rządów

·       Stosunki międzynarodowe

·       Polityki szczegółowe (pola badawcze pokrywające się z zainte­resowaniami innych nauk społecznych).

5. W Polsce zarówno jako dyscypliny naukowe, jak i przedmio­ty dydaktyczne w ramach politologii jako specjalności występują:

·       Stosunki międzynarodowe

·       Teoria polityki

·       Historia myśli politycznej

·       Doktryny polityczne

·       Najnowsza historia polityczna

·       Socjologia polityki

·       Polityka społeczna

·       Polityka gospodarcza

·       Geografia polityczna

·       Filozofia polityki

·       Psychologia polityki

·       Teoria państwa

·       Teoria komunikowania

·       Systemy polityczne

·       Systemy prasowe.

6. Jeszcze bardziej szczegółowy jest w Polsce podział politologii na subdyscypliny:

·       Teoria polityki

·       Filozofia polityki

·       Historia myśli politycznej

·       Socjologia polityki

·       Stosunki międzynarodowe

·       Integracja europejska

·       Marketing polityczny

·       Psychologia polityki

·       Geografia polityczna

·       Polityka społeczna

·       Prawo konstytucyjne

·       Edukacja politologiczna

·       Historia polityczna

·       Metodologia nauki o polityce

·       Ekonomia polityczna

·       Systemy polityczne i partyjne

·       Teoria państwa i prawa

·       System polityczny RP

·       Prawa człowieka.

 

7. Najczęściej dokonuje się w Polsce podziału politologii na pięć działów:

·       Teoria polityki

·       Systemy polityczne

·       Ruchy i doktryny polityczne

·       W spółczesne stosunki międzynarodowe

·       Polityki szczegółowe (na przykład gospodarcza, społeczna, kulturalna, ekologiczna i inne).

 

VII. Szkoły badawcze politologii

 

 

1. We współczesnej politologii istnieje wiele szkół badawczych.

2. W politologii dominują trzy podstawowe podejścia badawcze:

·       tradycyjne,

·       behawioralne

·       i postbehawioralne.

3. Tradycjonaliści w swoich badaniach posiłkują się ujęciem historycznym i praw­niczym. Polityka jest dla nich wyodrębnioną dziedziną aktyw­ności społecznej, a przedmiot badań stanowi państwo i jego centralne instytucje, przede wszystkim zaś rząd.

4. Behawiory­ści, czerpiąc z dorobku głównie psychologii, a także socjologii, badają zachowania człowieka.

5. Postbehawioryści w swoich badaniach dążą do syntezy dorobku tradycjonalistów i behawio­rystów. Uznają, że fakty i wartości mają związek ze sobą. W ba­daniach wykorzystują jakościowe dane tradycjonalistów, jak i ilościowe dane behawiorystów. Przedmiotem badań są dla nich zarówno procesy historyczne i instytucje polityczne, jak również zachowania polityczne.

6. W Stanach Zjednoczonych dominuje podejście behawioralne i postbehawioralne. Natomiast w Europie znaczna część badaczy opowiada się za podejściem tradycyjnym.

7. Nieco inny podział zaprezentował Gabriel A Almond, który na gruncie amerykańskim rozwoju politologii jako dyscypliny naukowej w XX wieku wskazuje trzy wyłaniają­ce się nurty badawcze:

·                  Pierwszy, nazwany chicagowskim, obej­mujący lata 1920-1940, wprowadził zorganizowane empiryczne badania naukowe, kładące nacisk na psychologiczną i socjolo giczną interpretację polityki oraz podkreślający wartość analizy ilościowej.

·                  Drugi, obejmujący kilka dekad po II wojnie świato­wej, koncentrował się na behawioralnym ujmowaniu świata polityki, charakteryzował się udoskonaleniem w bardziej trady­cyjnych subdyscyplinach oraz profesjonalizacją (m.in. powoływa­nie do życia wieloosobowych merytorycznych zespołów badaw­czych, tworzenie instytutów, wydziałów politologii oraz stowa­rzyszeń i organizacji politologicznych, wydawanie politologicz­nych periodyków naukowych).

·                  Trzeci, dotyczy współczesno­ści i eksponuje podejście "racjonalnego wyboru" i "indywiduali­stycznego metodologizmu" oparte na dedukcji z zastosowaniem metod matematycznych.

8. Jedną z ważniejszych orientacji badawczych jest (neo)funk­cjonalizm, a zwłaszcza strukturalny funkcjonalizm. Badania politologiczne w tym ujęciu rozwinęły się na bazie dociekań socjologicznych i antropologicznych.

9. Wśród szkół badawczych można wyróżnić ponadto te, które odwołują się do:

·       Empiryzmu /G. Almond, R Dahl, M. Du­verger, D. Easton, M. Lipset),

·       instytucjonalizmu i historyzmu (C.W. Mills, R Miliband, T. Skocpo1),

·       psychoanalizy (E.H. Erik­son, H. Lasswell)

·       naturalizmu, tzw. biopolityka (A Somit, RD. Masters, T.L. Thorton, A Smith, T.C. Wiegle, S.A Peterson.

10. Współcześnie w poznaniu politologicznym w znaczącym za­kresie wykorzystuje się dorobek socjologii stosunków politycz­nych, historii politycznej i psychologii społecznej oraz takich dziedzin prawa, jak: prawo konstytucyjne, administracyjne i mię­dzynarodowe (zwłaszcza międzynarodowe prawo publiczne).

11. Dotychczas politologię traktuje się jako dyscyplinę naukową, w której różne szkoły badawcze reprezentują różne interpretacje nauki w badaniu świata polityki. Uważa się, że ta różnorodność teoretyczna jest ważna i należy ją utrzymać/''.

 

VIII. Bariery i granice politologii

 

1. W naukach społecznych, a w szczególności w politologii, występuje wiele przeszkód i ograniczeń dotyczących roz­wiązywania podstawowych problemów społecznych, w tym poli­tycznych. Podlega temu również prognozowanie.

2. Ograniczenia i bariery politologii wynikają z jej specyfiki. Istotną trudnością dla politologii jest złożoność i kompleksowość badanych zjawisk i procesów. Trudności pojawiają się już na etapie odtworzenia danej rzeczywistości. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że politologia zajmuje się przede wszystkim współ­czesnością, gdzie nawet jednoznaczne ustalenia faktograficzne nie do końca są możliwe. Dochodzi do tego postulat komplekso­wości badań. Badacze "bombardowani" są ogromną ilością infor­macji, co powoduje ich natłok.

3. Badania odnoszą się najczęściej do makroskali (państw, kon­tynentów, świata). Im wyższy i bardziej złożony poziom zorgani­zowania, tym trudniejsza jego analiza. Poza tym dodatkową trud­nością przy badaniu jest kwestia granicy między elementami endogenicznymi i egzogenicznymi oraz zasięgu i głębokości ich oddziaływań.

4. Trudność sprawia formułowanie ogólnych twierdzeń, m.in. ze względu na niepowtarzalność danych zjawisk i procesów politycznych. Zachodzą one niebywale szybko i są trudne do szczegółowej analizy. Ponadto w politologii w bardzo ograniczonym zakresie moż­na zastosować techniki eksperymentalne.

5. W politologii ważna jest kwestia konfliktów wartości. Zakłada się, że politologia jak inne nauki jest moralnie obojętna i nie podlega wartościowaniu. Jedną bowiem z cech teorii naukowych jest ich neutralność światopoglądowa. Ideologizowanie politolo­gii nasiliło się szczególnie w okresie po II wojnie światowej, a zwłaszcza w czasie "zimnej wojny", i pełniło rolę nierzadko służalczą wobec ośrodków władzy.

 

/Opracowano na podstawie: A. Żukowski, Politologia jako dyscyplina naukowa i kierunek kształcenia. Zarys problematyki, Olsztyn 2006/.

10

 

---