Temat 3.

Polityka i proces polityczny.

 

I. SPOSOBY  POJMOWANIA  POLITYKI

 

1. Mitologie i teologie starożytnych społeczeństw sakralnych:  polityka to troska o święty, wywodzący się z boskiego ustanowie­nia, porządek. Władcy są pośrednikami pomiędzy rzeczywistością boską, a społecznością ludzką. Sakralny obraz rzeczywistości nie wyklucza rozważań o charakte­rze pragmatycznym, np. na temat strategii sprawowania i utrzymywania władzy.

2.Starożytność klasyczna - polityka to sprawy związane z polis (politeją), czyli rze­cząpospolitą. Arystotelesowska koncepcja polityki oznacza współkształtowanie życia w warunkach wolno­ści i równości na miarę człowieczeństwa, pod określoną władzą.

3.Wczesne chrześcijaństwo - pierwsi chrześcijanie uważali się przede wszystkim za obywateli Królestwa Bożego (Lecz naszą ojczyzną jest Niebo, skąd wyczekujemy Zbawiciela.). Oj­czyzna Niebieska była rozumiana jako wzór doskonałe­go porządku politycznego, w którym nie ma ucisku, lecz panuje braterstwo, wolność i pokój. Praktyczna realiza­cja nauki o nowym Królestwie była pojmowana różno­rako:

• jako próba zaangażowania się na rzecz bezpośrednie­go ustanowienia Królestwa Bożego (chiliazm, koncep­cje duchowej rewolucji światowej);

• dystansowanie się od wszelkiej polityki ziemskiej, szu­kanie wewnętrznego Królestwa Bożego (kwietyzm);

• sakralizacja ziemskich porządków politycznych (Świę­te Cesarstwo);

• próba uświęcenia rzeczywistości ziemskiej, traktowa­nie polityki jako zadania doczesnego, ale czerpiącego legitymizację z pozaziemskiego mandatu twórczej prze­budowy świata.

4. Św. Tomasz z Akwinu - polityka to treść tych zadań, które trzeba podjąć, aby zrealizować dobro wspólne społeczności ludzkiej. Lu­dzie wolni dążą w pierwszym rzędzie do realizacji swych własnych, partykularnych celów. Ze względu na dobro wspólne zachodzi konieczność istnienia kompetentnej instancji koordynacyjnej i kierowniczej, na której bar­kach powinna spoczywać główna odpowiedzialność po­lityczna za społeczeństwo jako całość. Polityka oznacza zatem kierowanie sprawami społeczeństwa zgodnie z wymogami dobra wspólnego.

5. Państwo nowożytne - polityka to artykulacja i sprawowanie władzy państwo­wej, władzy, która w spluralizowanym ideologicznie społeczeństwie rozwiązywać musi wiele różnorodnych problemów celem zapewnienia pokoju i ładu wewnętrz­nego poprzez regulowanie wzajemnych stosunków mię­dzy obywatelami. Państwo podkreśla suwerenny autory­tet swojej władzy, na poparcie którego przywołuje rację przewyższającą zwykły rozum ludzki - rozum zbiorowy zwany "racją stanu", domagający się bezwarunkowego posłuszeństwa.

6. Oświecenie - polityka to budowanie porządku rozumnego, kwestionu­jącego irracjonalny autorytet władzy, uniemożliwiającego stosowanie zbędnych represji, opierającego się na zgod­nej woli autonomicznych podmiotów życia społecznego.

7. Marksizm - polityka w społeczeństwie klasowym jest dążeniem do przezwyciężenia, na drodze rewolucyjnej, stosunków ucisku i wyzysku, co jest praktyczną realizacją koniecz­ności historycznej. Polityka jest z istoty walką klasową, prowadzoną w warunkach społeczeństw nowoczesnych, głównie o władzę w państwie.

8. Max Weber - polityka w szerszym rozumieniu to każdy rodzaj samo­dzielnej kierowniczej czynności, w węższym- zespół działań podejmowanych w zamiarze uczestnictwa we władzy - bądź pomiędzy państwami, bądź pomiędzy grupami wewnątrz państwa.

9. Współcześnie : polityka to ogół działań związanych z dążeniem do zdo­bycia i utrzymania władzy państwowej (tj. dysponującej legalnymi środkami przymusu). Polityczną sfery życia społecznego tworzą:

·                  system organów państwowych,

·                  system partyjny,

·                  system prawny,

·                  myśl polityczna (ideologie),

·                  kultura polityczna społeczeństwa.

10. Potocznie często przez politykę rozumie się:

·       program albo kierunek działalności państwa lub określonego polityka,

·       sztukę kierowania sprawami publicznymi,

·       grę partyjną lub walkę o władzę i związane z nią korzyści.

11. Ujęcia naukowe:

W nauce spotyka się głównie dwa ujęcia polityki:

·      w szerszym, prawno-administracyjnym rozumieniu, polityka to: a/ rządzenie i kierowanie sprawami wspólnoty, państwa b/ sfera wzajemnych oddziaływań między państwem a zorganizowanymi grupami społecznymi, dotyczących celów i środków działalności państwa;

·      w węższym rozumieniu polityka jest określana jako prawomocne stosowanie środków publicznej regulacji (legalnego przymusu fizycznego). W tym ujęciu polityka to: a/ działania ludzi, które polegają na wyznaczaniu sfery stosowania przemocy publicznej w społeczeństwie, na kierowaniu sposobem jej stosowania przez stanowienie i egzekwowanie prawa (parlament i rząd); b/ działania ludzi bezpośrednio obsługujących środki przymusu (policja, wojsko, służba celna, aparat fiskalny) oraz działania osób określających rodzaj i wymiar stoso­wanego przymusu (wymiar sprawiedliwości).

12. Znamienną ewolucję przechodziło słowo "polityka" w dawnej polszczyźnie. Początkowo oznaczało ono tyle, co grzeczny, układny. Według Andrzeja Frycza oznaczało poprawne wykony­wanie władzy. Jego tłumacz z łaciny na polski - C. Bazylik pisze o "policji", co miało oznaczać "kunszt dobrego rządzenia eko­nomicznego". Termin "policja", jako urzędowa nazwa służby publicznej pojawia się w Polsce w okresie reform ustrojowych drugiej połowy XVIII wieku. Od XVII wieku następuje w Polsce inwazja francu­szczyzny i wraz z nią pojawia termin politique, który oznaczał sztukę rządzenia państwem, utrzymywania i wyzyskiwania stosunków z innymi państwami. Pochodzące od tego terminu słowo "polityk" omaczało człowieka biegłego w polityce, znającego świat, zdolnego do rządzenia państwem, dyplomatę. Jednocześnie polityczność jako cecha oznaczała tyle, co grzeczność, układność, delikatność, etykieta.

13. Andrew Heywood proponuje   4 ujęcia polityki:

1.    polityka jako sztuka rządzenia;

2.    polityka jako sprawy publiczne;

3.    polityka jako kompromis i konsensus;

4.    polityka jako władza oraz dystrybucja zasobów.

 

Ad. 1. W ujęciu polityki jako sztuki rządzenia, słowo polityka, pochodzące od terminu polis, co dosłownie oznacza miasto-państwo, historycznie  wiązało się ze sprawami polis i w efekcie oznaczało to  co dotyczy polis. Współczesną formą tej definicji jest zatem uznanie za politykę "tego, co dotyczy państwa". Pogląd, że polityka to wszystko, "co dotyczy państwa", jest tradycyjnym ujęciem dyscypliny i na różne sposoby odzwierciedla się w specyficznej tendencji nauk poli­tycznych do koncentrowania się na składzie osobowym oraz mechanizmie funkcjo­nowania rządu. W tym ujęciu studiowanie polityki oznacza w istocie studiowanie mechanizmów sprawowania władzy. W tej definicji polityka, to to, co odbywa się w ramach systemu organizacji społecznej, skoncentrowanej wokół mechanizmu funkcjonowania rządu. Zgodnie z nią polityka uprawiana jest w gabinetach, izbach ustawodawczych, departamentach rządowych itp., przez określoną i ograniczoną li­czebnie grupę ludzi, w szczególności zaś polityków, urzędników państwowych oraz lobbystów. Definicję tę da się jeszcze bardziej zawęzić do polityki partyjnej.

Ad 2. Drugie podejście, ujmujące politykę jako sprawy publiczne, sytuuje ją w sferze  "życia publicznego" lub "spraw publicznych". Inny­mi słowy, rozróżnienie między tym, co "polityczne" a tym, co "niepolityczne" pokry­wa się tu zasadniczo z podziałem na obszar życia publicznego i sferę prywatną. Korzeni tego ujęcia polityki upatruje się najczęściej w pracach greckiego filozofa Ary­stotelesa. W Polityce Arystoteles stwierdził, że "człowiek jest z natury zwierzęciem politycznym", mając na myśli to, że istota ludzka może dobrze realizować się życio­wo wyłącznie wewnątrz wspólnoty politycznej. Z tego punktu widzenia polityka jest etyczną działalnością ukierunkowaną na stworzenie "sprawiedliwego społeczeń­stwa", stąd Arystoteles nadał jej miano "królowej nauk". Tradycyjne rozróżnienie między dziedzinami publiczną i prywatną stosuje się do podziału na państwo i społeczeństwo obywatelskie. Instytu­cje państwowe (aparat rządowy, sądy, policja, armia, opieka społeczna itd.) uznaje się za "publiczne" w tym sensie, że są odpowiedzialne za wspólną organizację życia spo­łecznego. Ponadto finansuje się je z pochodzących z podatków środków publicznych. Dla kontrastu społeczeństwo obywatelskie składa się z takich instytucji, jak rodzina, grupy oparte na pokrewieństwie, prywatne przedsiębiorstwa, związki zawodowe, kluby i społeczności lokalne. Są one "prywatne", bo stworzyli je i finansują indywidualni obywatele w celu zaspokojenia własnych potrzeb, a nie interesów szeroko rozumianego społeczeństwa. Podział na sfe­ry publiczną i prywatną ogranicza politykę do działalności państwa oraz zobowiązań wypełnianych przez organizacje publiczne.

Ad. 3. Ta koncepcja polityki jako kompromisu i konsensusu dotyczy procesu podejmowania decyzji. W tym specyficznym ujęciu polityka jest metodą rozwiązywania konfliktów, tj. metodą opar­tą raczej na kompromisie, ugodzie i negocjacjach, aniżeli na przymusie i sile. Sugestia ta zawiera się w definicji uznającej politykę za "sztukę tego, co możliwe". Taka definicja właściwa jest potocznemu użyciu tego terminu. Korzenie tego ujęcia tkwią także w pismach Arystotelesa, szczególnie zaś w jego przekonaniu, że to, co nazywał "politeją" jest idealnym ustrojem państwo­wym, ustrojem "mieszanym", który łączy w sobie cechy arystokratyczne i demokra­tyczne. W tym ujęciu kluczem do polityki jest szeroki podział władzy. Akceptując fakt nieuniknionego konfliktu, grupy społeczne i grupy inte­resu posiadające władzę, prędzej czy później muszą się pojednać, gdyż nie mogą nie­ustannie niszczyć się nawzajem.

Ad. 4. Czwarta koncepcja polityki jako władzy jest zarazem najszersza i najbardziej radykalna. Zamiast za­wężać politykę do poszczególnych sfer (rządu, państwa czy też dziedziny "publicz­nej") pogląd ten upatruje politykę we wszystkich społecznych przedsięwzięciach oraz w każdym przejawie ludzkiej egzystencji. Polityka jest tu częścią każdej czynno­ści społecznej, formalnej i nieformalnej, publicznej i prywatnej, wszystkich ludzkich grup, instytucji i społeczeństw. W tym sensie polityka przejawia się na każdym z po­ziomów społecznej interakcji, można ją odnaleźć zarówno w rodzinach i pośród ma­łych grup przyjaciół, jak i wśród narodów oraz na arenie międzynarodowej. Polityka to w istocie władza: zdolność osiągnięcia po­żądanego efektu jakimikolwiek środkami. Z tego punktu widzenia w polityce chodzi o różnorodność i konflikt, a zasadniczym jej składnikiem jest istnienie niedoboru: faktu, że podczas gdy potrzeby i pra­gnienia ludzkie są nieskończone, dostępne zasoby służące ich zaspokojeniu są zawsze ograniczone. Politykę można zatem postrzegać jako walkę o niewystarczające zaso­by, za władzę zaś przyjąć sposób prowadzenia tej walki. Wśród zwolenników tego poglądu znajdują się m.in. feministki i marksiści. Radykalne femi­nistki utrzymują, że społeczeństwo ma charakter patriarchalny, a kobiety w nim są systematycznie podporządkowywane męskiej dominacji. Marksiści tradycyjnie argu­mentują, że polityka w społeczeństwach kapitalistycznych charakteryzuje się wyzy­skiem proletariatu przez burżuazję. Z drugiej strony te negatywne sugestie zrówno­ważone są faktem, że polityka jest jednocześnie uznawana za środek przeciwdziałania niesprawiedliwości i dominacji.

 

14. Sylwester  Wróbel proponuje ujęcie polityki podmiotowo, gdzie polityka pojmowana jest jako jedna ze stref aktywności ludzi dążących do osiągnięcia celów, realizacji planów, spowodowania określonego rezultatu lub doprowadze­nia do zamierzonego najczęściej stanu rzeczy. Polityka jest zatem dziedziną czynności ukierunkowanych, mających doprowadzić do pojawienia się skutków ponadjednostkowych, mających zbiorowy, grupowy, ogólnospołeczny lub publiczny charakter.

 

W tym ujęciu:

1.    Polityka jest charakteryzowana jako dziedzina działań celowych, zoriento­wanych na istniejące lub wyłaniające się w toku działania stany rzeczy.

2.    Działania polityczne są pojmowane jako czynności świadome.

3.    Działania polityczne mają najczęściej charakter ponadindywidualny, zbio­rowy, grupowy czy ogólnospołeczny.

4.    Działanie polityczne jest określane jako czynność racjonalna, podejmowa­na przez dysponujących odpowiednimi informacjami na temat przesłanek, celów i okoliczności jej przedsięwzięcia i polegających wyłącznie na posiada­nej wiedzy uczestników życia politycznego.

5.    Elementem tej definicji i określeń polityki jest władza, pojmo­wana bądź jako cel działań politycznych, tj. zdobycie lub utrzymanie władzy politycznej w państwie, bądź jako niezbędny środek procesu osiągania celów, najczęściej mających charakter zbiorowy, społeczny.

15. Najczęściej w ujęciu podmiotowym politykę określa się jako

 

dziedzinę (sferę, zespół, całokształt itp.) działań zmierzających przy pomocy władzy politycznej do osiągnięcia celów społecznych zaspo­kajających indywidualne oraz zbiorowe potrzeby i interesy.

 

16. W koncepcjach przedmiotowych istotą definicji polityki jest władza polityczna. Powszechność akceptacji władzy jako jednego z najpoważniejszych, jeśli nie najistotniejszego zjawiska politycznego wynika z trzech co najmniej przyczyn.

·       Po pierwsze, władza towarzyszy polityce od początku jej istnienia. Niemała część badaczy uznaje ją nawet za zjawisko społeczne o dłuższym rodowodzie, występu­jące w najwcześniejszych formach organizacji życia społecznego, którego politycz­na postać pojawia się wraz z powstaniem państwa.

·       Po wtóre, władza polityczna jest zjawiskiem równie powszechnym, co polityczna organizacja życia społeczne­go. Wszędzie tam, gdzie pojawia się polityka, kształtuje się również władza.

·       Po trzecie wreszcie, z władzą, mniej lub bardziej bezpośrednio, są związane wszyst­kie formy aktywności politycznej. Jednych jest ona przedmiotem, innych środ­kiem, jeszcze innych zaś stanowi niezbędny warunek lub okoliczność.

17. W definicjach polityki władza pojawia się w dwojakiej roli:

·       przedmiotu dążeń i działań uczestników życia politycznego. Autorzy po­strzegający politykę w ten sposób, odwołują się do poglądów jednego z twór­ców nowożytnej myśli politycznej - Niccolo Machiavellego. Z późniejszych badaczy przywołują zaś przede wszystkim Maxa Webera. Uważał on, że poli­tyka to "zespół zadań podejmowanych w zamiarze uczestnictwa we władzy lub wpływania na rozdział władzy". Traktował władzę jako centralne zagad­nienie zarówno polityki wewnątrzpaństwowej, jak też międzynarodowej. Jego typologia idealnych typów organizacji życia politycznego: tradycyjnego, charyzmatycznego i legalnego jest oparta na odmienności stosunków władzy i panowania. W definicjach nawiązujących do tego nurtu analizy polityka jest określona jako świadome, zorganizowane, zbiorowe dążenie lub działanie zmierza­~ jace do zdobycia lub utrzymania władzy politycznej;

·       sfery sprawowania władzy. Do prekursorów takiego ujęcia zaliczany jest Ha­rold D. Lasswell, który pisał, że polityka "ma swe podstawy w sytuacji, w ja­kiej autor dąży do osiągnięcia różnych wartości, dla których władza jest nie­zbędnym (a może także wystarczającym) warunkiem". Zwolennicy pojmowania polityki w kategoriach stosowania władzy odwołują się najczęściej do pojęć rządzenia, podejmowania decyzji politycznych, wymusza­nia lojalności, posłuszeństwa.

18. Najstarsze klasyczne określenia polityki jako procesu sprawowania władzy poli­tycznej oparte są na kategoriach przymusu, przemocy czy siły. Ich autorzy definiują politykę jako

narzucanie przez rządzących swojej woli rządzonym, mające, pod gro­źbą zastosowania środków przymusu lub przemocy, spowodować trwałe ich zachowania, które są oczekiwane i akceptowane przez sprawujących władzę.

19. Niektórzy określają politykę jako proces podej­mowania decyzji. Innym ujęciem w określaniu polityki jest ujmowanie tej ostatniej jako sposobu rozwiązywania problemów. Przedstawiciele tego nurtu, nazywani postbehawiorystami, traktują politykę jako dziedzinę życia społecznego, której zadaniem pierwszoplanowym jest rozwiązywanie problemów trapiących społe­czeństwo i osiąganie celów wynikających z rozpatrywania potrzeb społecznych.

 

 

 

II. PROCES POLITYCZNY

1. Zdaniem Andrzeja Antoszewskiego:

·       Proces polityczny, podobnie jak każdy proces społeczny, musi być rozpatrywany przez ciąg zdarzeń obiektywnie ze sobą powiązanych. Jego ramy wyznacza określona prawidłowość, która uwarunkowuje cel działania.

·       Analiza procesów politycznych nie obejmuje jedynie określenia ich stanów początkowych i końcowych, lecz także (i przede wszystkim) pozwala na rekonstrukcję stanów pośrednich, co z kolei pozwala na wyjaśnienie treści i kierunków obserwowanych przekształceń.

·       Analiza procesów politycznych powinna  pomóc w odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób, tzn. za pomocą jakich procedur i w jakim zakresie ulega przekształceniom dany system polityczny.

 

2. W literaturze przedmiotu występują 3 ujęcia procesu politycznego:

·       ujęcie ewolucyjne;

·       ujęcie systemowe;

·       ujęcie instytucjonalne.

3. Autorzy, którzy ujmują proces polityczny w sposób ewolucyjny, wskazują zazwyczaj na to, że jest to zespół zjawisk przyczynowo-sku­tkowych tego samego typu, zachodzących w następujących po sobie stadiach rozwojowych. W tym ujęciu procesem jest zespół pokrewnych zjawisk politycznych, wiążących się ze sobą w jeden ciąg czasowy, mający jakąś przyczynę i kończący się skutkiem (przyczyną i skutkiem są fakty polityczne/, a zmieniający nie tylko strukturę polityczną, lecz i warunkujący funkcję nowej struktury.

4. Ujęcie systemowe procesu politycznego preferują zwłaszcza politolodzy amerykańscy, Według nich jest to układ interakcji za­chodzących pomiędzy składnikami systemu oraz wzajemna modyfi­.kacja pewnych koncepcji poprzez wejście systemu, interakcje zacho­dzące wewnątrz niego oraz wyjście systemu. Istotną rolę w tej koncepcji odgrywa sprzężenie zwrotne pomiędzy wyjściem a wejściem. Oznacza to, iż sytuacja będąca wyjściem danego procesu może stać się jednocześnie początkiem (wejściem) nowego procesu.

5. Ujęcie instytucjonalne procesu politycznego zwraca szczególną wagę na to, iż jest on następstwem faktów odnoszących się do osiągania przez strukturę określonego stopnia organizacji stosunków politycznych.

6. Spośród przedstawionych powyżej trzech ujęć najlepsze w określeniu procesu politycznego jest ujęcie ewolucyjne. Wg niego  proces polityczny jest to bieg regularnie po sobie następujących faktów politycznych, postających ze sobą w związku przyczynowo-skutkowym.

7. Na procesy polityczne, ich kształtowanie się, przebieg i skutki wywierają wpływ różne czynniki, do których możemy zaliczyć:

·       osiągnięty stopień rozwoju społeczno-gospodarczego kraju i dynamika rozwojowa;

·       charakter współdziałania z innymi krajami, tak w sensie ekonomicznym, jak i społeczno-politycznym;

·       rywalizację ekonomiczną i społeczną z innymi krajami;

·       program ugrupowań posiadających większość w parlamencie lub faktycznie sprawujących władzę w innej formie oraz rzeczywistą realizację tego programu;

·       dojście do władzy innej partii lub grupy politycznej;

·       osiągnięty stopień zorganizowania społeczeństwa;

·       działalność partii skrajnie lewicowych lub skrajnie prawico­wych, programowo dążących do przewrotu politycznego.

8. Zagadnienia dotyczące procesów politycznych powinny być rozpatrywane kompleksowo, w sposób systemowy, przy jednoczesnym uwzględnieniu całej ich złożoności. Zadaniem analizy procesów polity­cznych jest ich odpowiednie modelowanie. Aby stworzyć taki model procesu politycznego, niezbędne jest opisanie jego stanu początkowego i końcowego, ustalenie stanów pośrednich i sposobów przechodzenia z jednego w drugi. Na końcu pozostaje do wykrycia "jedynie" ogólna prawidłowość rządząca tym wszystkim.

9. Reasumując, można stwier­dzić, iż wyjaśnianie procesu politycznego powinno polegać na:

·       badaniu warunków powstawania, rozwoju, utrzymywania się, jak też zanikania określonych typów racjonalnych zachowań i działań;

·       badaniu niektórych subiektywnych i obiektywnych uwarun­kowań tych działań oraz ich wzajemnych zależności;

·       ujmowaniu procesów i zjawisk politycznych w poznaniu nauko­wym tak, jak w rzeczywistości - w dynamice, ruchu, przemianach oraz wzajemnym oddziaływaniu na siebie stanowiących ich strukturę elementów.

10. Procesy polityczne, tak jak i inne procesy, charakteryzują się pewną różnorodnością. Najistotniejsze znaczenie można przypisać ich podziałowi na procesy odbywające się na następujących poziomach:

o      Społeczeństwa jako całości (np. walka o uzyskanie lub odzys­kanie niepodległości, uzyskanie suwerenności).

o      Wielkich grup społecznych (np. uzyskanie podmiotowości poli­tycznej przez mniejszość narodową).

o      Procesów instytucjonalnych (np. zmiany w systemie partyjnym, przejmowanie przez władze wykonawcze uprawnień od organów usta­wodawczych).

o      Procesów na poziomie jednostkowo-grupowym (np. wzrost poziomu uczestnictwa politycznego, kształtowanie się postaw uczest­nictwa politycznego).

 

 

10

 

---