Temat 7.

PRZYWÓDZTWO POLITYCZNE I  ELITY  POLITYCZNE

 

I. PRZYWÓDZTWO POLITYCZNE

 

1. Słownik języka polskiego określa przywództwo jako: dowodze­nie, kierowanie. Przewodzić, tzn. kierować czymś, czyjąś działalnością, stać na czele, dowodzić, narzucać komuś swoją wolę, wodzić rej w czymś.

2. The Oxford English Dictionary, pod pojęciem leadership rozumie godność, urząd lub pozycję lidera, szczególnie partii polity­cznej, a także zdolność do przewodzenia.

3. Carl Schmitt przywództwo polityczne definiuje jako sztukę pozyskiwania zwolenników i minimalizowania wpływu przeci­wników, w warunkach istnienia zewnętrznego wroga.

4. Wg B. Dobek przywództwo polityczne to stosunek pomiędzy jednostką-przywódcą a grupą, którą tworzą zwolennicy przy­wódcy. Przywódca to taka jednostka, która systematycznie wywiera wpływ na grupę, w której pełni funkcje przywódcze. W zależności od stopnia podporządkowania zwolenników wobec przywódcy mówimy o efektywności przywództwa.

5. Dla G. C. Homansa przywódca to osoba o najwyższej władzy w grupie, przy czym władza to regularny wpływ wywierany przez jednostkę na pozostałych członków grupy. Im więcej osób ulega temu wpływowi, tym większa władza. Władza z kolei zależy od szacunku, jakim grupa obdarza lidera, a szacunek zdobywa on sobie przez dostarczanie grupie rzadkich i cennych usług.

6. Sprawą istotną jest rozróżnienie między przywództwem polity­cznym a przywództwem jako takim. Według J. J. Wiatra istotę przywództwa politycznego stanowi to, iż przedmiotowo dotyczy zachowań związanych ze sferą władzy państwowej, przy czym przywódca nie musi ani sprawować, ani dążyć do tejże, wystarczy tylko, aby był w stanie wywołać działania zbiorowe dotyczące spra­wowania władzy.

7. Na charakter przywództwa politycznego wpływają cechy osobowościowe i poza osobowościowe przywódcy.

8. Do cech osobowościowych zaliczymy:

a/ wiedzę i inteligencję;

b/ motywację /wg R. Putmana jest sześć bodźców pobudzających do politycznego uczestnictwa: pochlebstwa - jednostka dąży do popularności i dba o reputację; status społeczny - kariera polityczna jest dla jednostki wartością najwyższą; c) program - rozwiązanie problemów społecznych, ekonomicz­nych, politycznych jest bodźcem zasadniczym; d) misja - przywódca identyfikuje się ze sprawą, kieruje się nakazami ideologii; e) obowiązek - przywódca traktuje swe funkcje jako społeczny obowiązek, obywatelską powinność; f) gra polityczna - ćwiczenie swych umiejętności i zręczności w politycznym współzawodnictwie jest podstawowym bodźcem;

c/ umiejętności przywódcze - wg R. Putmana do umiejętności politycznych można zaliczyć m.in.: zdolności organizacyjne i kierownicze, mobilizowanie zwolenników do czynu, szybkość podejmowania decyzji, zdolność negocjowania, zdolności oratorskie itp.

d/ styl kierowania - zwykle wymienia się styl autokratyczny i demokratyczny.

9. Do cech poza osobowościowych zaliczymy:

a/ cechy socjologiczne - tj. środowisko wychowania - badania członków włoskiego i brytyj­skiego parlamentu wykazały, iż blisko połowa deputowanych stykała się w dzieciństwie z politykami, a prawie 75% z tej grupy rozpoczęło działalność publiczną poniżej 25 lat;  wykształcenie - jest decydującym kryterium o przynależności do elity władzy w każdym nowoczesnym systemie politycznym; w UK w latach 1955-1974 premierzy rządu legitymowali się wykształce­niem zdobytym w Cambridge lub w Oxfordzie, te uczelnie ukończyło też 72% członków gabinetu ministrów; zawód - zdecydowaną większość amerykańskich i niemieckich polityków stanowią prawnicy i dziennikarze; narodowość - odgrywa istotną rolę w państwach wielonaro­dowych;  wyznanie religijne - często ruchy religijne przekształcają się w społeczne i polityczne;  sposób rekrutacji do elity - jednostka może dostać się do elity za pomocą takich kanałów, jak: partie polityczne, grupy nacisku, administracja państwowa i samorządowa, instytucje naukowe;

b/ cechy demograficzne - tj. płeć i wiek; jeśli chodzi o wiek, to jasną rzeczą jest, iż umysł przywódcy powinien funkcjonować niena­gannie, skleroza raczej nie sprzyja efektywnemu przywództwu, z drugiej strony negatywnie wpływa również brak życiowego doświad­czenia; jeśli chodzi o płeć, to od razu rzuca się w oczy "niedoreprezen­tacja" kobiet w życiu politycznym - w USA, UK, RP tylko 5% kobiet jest w elicie politycznej, najwięcej kobiet jest w elicie politycznej w Szwecji, bo 20%;  przebieg kariery politycznej - wszelkie afiliacje, powiązania z grupami interesu, uczestnictwo w ważnych wydarzeniach historycznych.

10. J. J. Wiatr proponuje następującą typologię ról przywódczych:

a/ przywódca-prorok - pokazuje wizję lepszego świata, głosi dobrą nowinę; takim przywódcą był Mahatma Gandhi;

b/ przywódca-wyzwoliciel - staje do walki o wolność narodu lub klasy, jest tym większy, im bardziej na początku drogi jest samotny, np. Ch. de Gaulle;

c/ przywódca-rewolucjonista - oprócz walki ma też wizję przy­szłego porządku społecznego, np. Castro;

d/ przywódca-strażnik - obrońca ładu, który zagrożony z zew­nątrz lub z wewnątrz wymaga dla swej obrony wiele energii i wiedzy, np. J. Piłsudski w czasie wojny z bolszewikami,

e/ przywódca-reformator - przewodzi ruchowi wprowadzające­mu zmiany w istniejącym systemie, np. M. Gorbaczow.

11. W rzeczywistości mamy do czynienia z łączeniem poszczególnych ról, bądź w sposób synchroniczny (ten sam przywódca jest jednocześnie np. strażnikiem i reformatorem), bądź diachroniczny (w różnych okresach ten sam przywódca pełni różne role).

12. J. Burns w swojej typologii wyróżnia dwa dominujące typy przywództwa:

a/ przywództwo transakcyjne - istnieje wtedy, gdy jedna osoba nawiązuje kontakt z innymi z zamiarem wymiany czegoś, co jest wartościowe dla stron wymiany. Przywódca nakłania wtedy zwolenników do postępowania zgodnie ze swoją wolą, nagradzając ich za to. Istotny jest w tym typie przywództwa proces wymiany, bowiem mamy tu do czynienia ze stosunkiem równoważnym między tym, który daje, a tym, który bierze.

b/ przywództwo transformacyjne - istnieje, gdy przy­wódcy i ich zwolennicy wchodzą w takie interakcje, które wynoszą ich na wyższy poziom motywacji i moralności; nie mamy w tym typie do czynienia ze stosunkiem równoważnym, natomiast przywódca i jego zwolennicy wspólnie dążą do określonego celu; ten typ przy­wództwa bywa określany jako: mobilizacja, inspiracja, nawracanie itp.

13. Jeszcze inna typologię prezentuje A. Wildavski, który twierdzi, że poszczególnym typom przywódców należy przyporządkować poszczególne ustroje i kultury polityczne. Wyróżnia on następujące typy przywódców:

a/ przywódca despotyczny - występuje w ustrojach autorytarnych, tzn. takich, gdzie granice wspólnoty nie są ostro zakreślone i obowiązują liczne reguły, zaś kluczowe decyzje podejmują osoby zewnętrzne; przywództwo tu ma charakter nieogra­niczony i ciągły;

b/ przywódca charyzmatyczny - występuje w ustrojach egali­tarnych, gdzie decyduje nie przymus, lecz osobiste przyzwolenie; naj­częściej przywódca pojawia się w momentach zagrożenia;

c/ przywódca autorytarny - występuje w ustrojach hierarchicz­nych gdzie przywódcy górują nad wszystkimi w podległej im sferze, stąd przy­wództwo ma charakter ciągły, lecz ograniczony, gdyż rozkazy przekazy­wane w dół po stopniach hierarchii ograniczają możliwości przywódców wobec poddanych;

d/ przywódca "meteoryczny" - występuje w ustrojach rynko­wych, przywództwo ma tu charakter ograniczony i nieciągły, zwolennicy na podstawie umowy najmują s

14. Wg A. Agha obie przywódcę dla realizacji określonych celów, na określony czas. w procesie transformacji państw socjalistycznych na scenie politycznej pojawiły się cztery szczególne typy przywódców politycznych:

a/ Po­lityk-moralista, który jako produkt antykomunistycznej opozycji  czuje się moralnie uprawniony do przewodzenia procesowi przejścia ku demokracji. Stanowiąc "ary­stokrację rewolucji", odmawia kompromisów, konsekwentnie dążąc do realizacji własnej wizji społeczeństwa i państwa. Ten typ przywództwa reprezentował na przykład Lech Wałęsa w trakcie sprawowania prezydentury; 

b/ Polityk - historyczny wizjoner, tj ten, który odrzuca  możliwość wypracowania kompromisu z tymi, których uznaje za przeciwników. Jego główną cechą jest bezkrytyczny stosunek do przedkomuni­stycznej przeszłości, misją zaś - dążenie do jej jak najwierniejszego odwzorowania. Za historycznego wizjonera można uznać [osefa Antalla na Węgrzech, Vaclava Klausa w Czechach i Leszka Moczulskiego w Polsce;

c/ Polityk z przypadku to  przywódcy reprezentujący nie wywodzący się z antykomunistycznej opo­zycji, których cechą jest to, że grają na rozczarowaniach, zagubieniu i niewiedzy tej gru­py wyborców, która szczególnie boleśnie odczuwa skutki ekonomiczne i socjalne transformacji. Przykładem polityków z przypadku mogą być Stanisław Tymiński czy Andrzej Lepper.

d/   Polityk - profesjonalista, którego cechą jest pragmatyzm, orientacja na zadania, które należy wykonać, oraz instrumentalne podejście do koalicji i kompromisów politycznych. Od­najdujemy go zarówno w szeregach partii postkomunistycznych, jak i po prawej stronie sceny politycznej.

 

II. ELITY POLITYCZNE

 

1. Etymologia pojęcia "elita" wywodzi się ze słów: fr. elite 'wybór'; 'wybrańcy' i z łac. eligere. W potocznym znaczeniu jest to grupa ludzi wy_ różniajaca się spośród otoczenia określonymi cechami uznanymi za ważne w da­nej społeczności oraz korzystająca z przywilejów.

2. Wg. prof. Żmigrodzkiego elita to wyodrębniona, choć niekoniecznie w sposób sformali­zowany, grupa przywódcza, stanowiąca wzór dla reszty społeczeń­stwa, kierująca jego życiem i określająca lub przynajmniej wpływa­jąca na kierunek jego rozwoju, przy czym może być usytuowana w różnych seg­mentach struktury społecznej i niekoniecznie w oficjalnym establish­mencie ale szczególne znaczenie przypisywane jest elicie politycznej i elicie kulturalnej (intelektualnej).

 

Najkrócej rzecz biorąc, Wg Żmigrodzkiego, elitę władzy można określić jako zespół osób sprawujących władzę, a więc podejmujących istotne decyzje polityczne.

 

3. Wg G. Fielda i J. Higleya elita to "zbiór jednostek, które dzię­ki swej strategicznej pozycji w kluczowych organizacjach społecznych są w stanie kształtować procesy decyzyjne regularnie i substancjalnie" / substancjalnie oznacza, że bez ich poparcia lub sprzeciwu rezultaty procesu w sprawach istotnych z punktu widzenia ich interesów byłyby inne/.

4. Wg W. Wesołowskiego "elitę - w najogólniejszym sensie tego słowa - stanowią ci, którzy z ra­cji swego miejsca w strukturze politycznej podejmują decyzje państwowe lub mają bezpośredni wpływ na te decyzje".

5. M. Simlat wyróżnił trzy cechy składające się na pojęcie elity:

a) ograniczona liczebność elity - elita jest grupą nieliczną;

b) wysoka pozycja człon­ków elity w strukturach instytucjonalnych systemu społecznego i systemu politycznego;

c) możliwości oddzia­ływania elity na politykę w skali całego państwa, szczególnie w sferze politycznej.

6.  H. Lasswell traktuje elitę na trzy sposo­by:

a) jako elitę władzy,

b/ jako grupę społeczną mającą dostęp do określonego rodzaju wartości (np. do wiedzy),

c/ jako uniwersalną elitę społeczną.

5. Według K. Mannheima, w historii wy­stępowały trzy podstawowe kryteria selekcji elit:

a/ kryterium krwi, na podstawie którego dobierały swoje elity społeczeństwa arystokratyczne,

b/ kryterium własności, charakterystyczne dla społeczeństwa burżuazyjnego,

c/ kryterium osiągnięć, łączące się z dwoma poprzednimi w okresach poprze­dzających współczesną Mannheimowi demokrację.

6. Według Pareta elity są częścią struktury społecznej składającej się z trzech elementów:

a/ elity rządzącej, tj. jednostek bezpośrednio lub pośrednio grających znaczne role w rządzeniu,

b/ elity nierządzącej, obejmującej pozostałych członków elity,

c/ mas.

7. Zdaniem Pareta, tak wyróżniona elita podlega ciągłej ewolucji, trans­formacji, w którym to procesie następuje eliminacja jednostek słabych, zdegene­rowanych, a ich miejsce zajmują nowi, pełni energii przedstawiciele klas niższych. Wg niego, w kształtowaniu elity obok władzy istotne znaczenie mają takie czynniki, jak: bogactwo, rodzina oraz koneksje.

8. R. Putnam, wychodząc z założenia, że elity są elementem struktury społeczeństwa demokratycznego ze wzglę­du na kryterium udziału obywateli w życiu politycznym wyróż­nił następujące kategorie społeczne:

a) elita decyzji  gdzie kryterium wyróż­nienia tej grupy jest możliwość podejmowania decyzji politycznych na szczeblu władzy państwowej. Do grupy tej autor zaliczył osoby, które zajmują urzędy polityczne na skutek procedur demokratycznych, są to m.in.: prezydenci, premierzy, ministrowie, szefowie centralnych instytucji w strukturze władzy politycznej.

b/ elita wpływu - czyli te jednostki i grupy, które w sposób pośredni oddziałują na decyzje polityczne. Mogą to być urzędnicy państwowi wyższego szczebla, wielcy właściciele, przemysłowcy, finansjera, grupy interesów, przywódcy partyjni, oficjalni bądź nieoficjalni konsul­tanci etc.

c/ aktywiści polityczni;

d/ uważnie obserwujący życie polityczne;

e/wyborcy;

f/ nie uczestniczący w życiu politycznym.

9. Współczesny polski historyk R. Wapiński wyodrębnia dwa rodzaje elit politycznych:

a/ rzeczywiste (samorodne), które swój pre­stiż zawdzięczają głównie swym umiejętnościom;

b/ kreowane (instytucjonalne), które swój pre­stiż zawdzięczają głównie znalezieniu się w formalnych grupach przywódczych.

10. Z. J. Pietraś wyróżnia następujące typy elit politycznych:

 

a/ Elity kosmopolityczne, które popierają nowoczesność nawet wtedy, gdyby dopro­wadziło to do zniszczenia ich własnej kultury i tradycji, przy czym akceptują nieograni­czoną inwazję obcych wzorów, a także zrywanie z przeszłością.

b/ Elity nacjonalistyczne, które odrzucają wpływy płynące ze świata zewnętrznego i dążą do izolowania państwa oraz odrzucania nowoczesności, przy jednoczesnej idealizacji przeszłości.

c/ Elity kompradorskie, które protegują dwoistość kultury w państwie, czyli akcep­tują zarówno tradycję, jak i nowoczesność, jednak dla różnych grup społecznych.

d/ Elity liberalne, które próbują szukać kompromisu pomiędzy tradycją a nowoczesnością, dążą do unowocześnienia podstawowych wartości tradycyjnej kultury.

11. M. Burton, R. Gunther, J. Higley i G. Field, biorąc pod uwagę stopień formalnych i nieformalnych powiązań i wzajemnych oddziaływań pomiędzy poszczególnymi frakcjami elity oraz zakres porozumienia dotyczący wartości po­litycznych, wyodrębnili następujące typy elit politycznych:

a/ elita sfragmentaryzowana (podzielona);

b) elita zinte­growana (ideologicznie zunifikowana);

c) elita konsensualna.

12. Elitę sfragmentaryzowaną cechuje fundamentalna rozbieżność co do wartości i reguł polityki, odłamy elity zachowują się wobec siebie jak wrogowie na polu walki. Konsekwencją funkcjonowania takiej elity może być długotrwała destabilizacja polityczna, rewolucja czy też dyktatura elity, która odwołuje się do zasad egalitaryzmu po to, aby zyskać pomoc mas.

13. Elita zintegrowana, ideologicznie zunifikowana pojawia się często w wyniku zwycięstw militarnych lub rewolucji wewnętrznych, kiedy monopolizuje ona decyzje polityczne, stopniowo elimi­nując konkurentów mających inne przekonania pozostaje jedynym graczem na scenie politycznej. Elita ideologicznie zunifikowana, zdobyła władzę w Rosji w 1917 r., we Włoszech w 1922 r. i w Niemczech w r. 1933. Systemy polityczne, w których władzę sprawują elity ideologicznie zunifikowane są stabilne i utrzymują się, dopóki nic zostaną obalone. Instytucje polityczne są w nich stabilne z powodu surowego ka­rania dysydentów oraz wtłaczania ideologii do wszystkich dziedzin życia społecz­nego.

14. elita konsensualnie zunifikowana składa się z frak­cji podzielających podstawowe wartości i reguły gry politycznej, przy czym niezależnie od różnic, poszczególne frakcje komunikują się ze sobą a niekiedy współpracują. Są politycznymi oponentami, których należy - stosując niepodważalne przez żadną ze stron procedury - przekonać, zneutralizować lub osłabić. Nie są jednak wroga­mi, których należałoby wyeliminować. Ten rodzaj elity można potraktować jako warunek wstępny rzeczywiście demokratycznych działań politycznych..

14. Niektórzy analitycy oraz praktycy życia politycznego uważają, że duże znacze­nie zarówno w historii jak i we współczesnym życiu politycznym posiadają tzw. eli­ty tajne (niejawne ośrodki decyzyjne). Do elit tajnych zaliczane są mafie, maso­neria, inne ugrupowania transnarodowe, kliki oraz organizacje wywiadowcze, któ­re rzekomo penetrują jawne elity polityczne.

 

 

10

 

---