Pedagogika Jana Amosa Komeńskiego

Jan Amos Komeński to jeden z najwybitniejszych i najważniejszych pedagogów
- zwany także ojcem pedagogiki nowożytnej.
Urodził się w Niwicach na Morawach ( Czechy) w 1592 roku w biednej rodzinie.
Był synem młynarza - członka sekty religijnej braci czeskich - jednej z
odgałęzień husytyzmu, zorganizowanej przez P. Chelczyckiego w XV wieku.
Bracia czescy, walczyli o zasady pierwotnego chrześcijaństwa, głosząc miedzy
innymi idee bezwzględnej równości wszystkich ludzi. Komeński musiał się
niestety pogodzić szybko ze strata rodziców, którzy zmarli w okresie jego
wczesnej młodości. Początkowo uczęszczał on, do szkoły braci Czeskich w
Strażnicach, później zaś kontynuował naukę w szkole łacińskiej w Przerowie.
Uczęszczać zaczął do szkoły w późnym wieku - bo dopiero w 16 roku życia, co
jednak powodowało ze będąc bardziej dojrzałym i odpowiedzialnym łatwiej
dostrzegał różnice i braki ówczesnego szkolnictwa. Młody Komeński uważał
miedzy innymi, że szkoła wywołuje niepotrzebny strach i nienawiść do czytania
książek, zwłaszcza do literatury starożytnej.
W wieku 20 lat wyjechał on na studia teologiczne do Niemiec. Początkowo
odbywał je w Herborn (1611 - 1613) gdzie studiował pod kierownictwem
profesora Jana Alsteda wybitnego autora encyklopedii powszechnej. On też miał
duży wpływ na przyszłość swojego ucznia, gdyż jako pierwszy zainteresował go
problemem reformy szkolnictwa. Wygłaszał on także przed Komeńskim swoje
poglądy pedagogiczne, które mówiły w głównej mierze o:

1. Zorganizowaniu szkól elementarnych z ojczystym językiem wykładowym

2. Kształceniu chłopców i dziewcząt

3. Potrzebie, aby każde dziecko otrzymywało w szkole własne podręczniki

4. Aby każde dziecko było zachęcane do nauki, przez nauczyciela, dobrymi

nagrodami.

W celu dalszej edukacji udał się Jan Amos Komeński do Heidelbergu gdzie
studiował głownie dzieła Kopernika, Galileusza czy Keplera, które rozbudziły w
nim żywe zainteresowanie naukami przyrodniczymi, a w szczególności
astronomią.
W 1614 roku powraca Komeński na Morawy i pełni tam role nauczyciela, a
także duchownego swojego wyznania i kierownika szkoły. Jego prace przerwała
wojna 30 - letnia, kiedy to Habsburgowie zechcieli umocnić swoje wpływy
polityczne i gospodarcze w Czechach.
W 1620 roku Czesi ponoszą klęskę pod Białą Górą a w 1627 roku władze
cesarskie wydają zarządzenie nakazujące wszystkim braciom Czeskim przyjąć w
ciągu pół roku katolicyzm, albo opuścić kraj. Na początku 1628 roku, około 30
tysięcy rodzin opuściło Czechy i udało się do Polski, do Siedmiogrodu. Komeński
wraz z grupą uchodźców przybył do wielkopolskiego Leszna i tam też objął
obowiązki nauczyciela i zastępcy rektora w szkole magnackiego rodu
Leszczyńskich. Praca ta nie dawała mu jednak satysfakcji zawodowej gdyż
świadom był bardzo niskiego poziomu kształcenia, przestarzałych metod
nauczania oraz braku podręczników. Chcąc ułatwić miejscowym dzieciom naukę
w języku wykładowym szkoły, w języku łacińskim, przystąpił do tworzenia
odpowiednich do tego podręczników. W wyniku tego stworzył on w 1631 książkę
o oryginalnym tytule: "Janua linguarum reserata sive seminarium

linguarum et scientiarum omnium", która z racji swojej przestępczości,
szybko została rozpowszechniona i przetłumaczona w innych krajach, jako
podręcznik do nauki języków obcych. Według zasady łączenia nauki z metodami
zabawowymi, zawarł Komeński w swoim dziele, bardzo wiele wiadomości
rzeczowych, z dziedziny miedzy innymi: biologii czy astronomii, dzięki czemu
nauka była bardziej efektywna i przebiegała na dwóch poziomach. Być może
dzięki zawartym w podręczniku, tak wielu wiadomościom, nie zdołał Komeński
wprowadzi do książki gramatycznych zasad językowych.
Niedługo potem, uciekł od szkoły, do badań naukowych, które doprowadziły go
do stworzenia własnego systemu wychowania. Opracował w tamtym też czasie
swoje główne dzieło zatytułowane "Wielka dydaktyka", której pełny tytuł
brzmi: "Wielka Dydaktyka, obejmująca sztukę uczenia wszystkich wszystkiego,
czyli pewny przewodnik do zakładania we wszystkich gminach, miastach i wsiach
każdego chrześcijańskiego państwa takich szkół, iżby w nich cała młodzież
obojga płci, bez wyjątku, mogła pobierać nauki, kształtować obyczaje, wprawiać
się do pobożności i tak w latach dojrzewania przysposabiać do wszystkiego, co
przydatne dla teraźniejszości i przyszłego żywota, a to w sposób szybki,
przyjemny i gruntowny". W swym dziele podkreślał, że metodyka pracy
opiekuńczo - wychowawczej musi pozostawać w zgodzie z tempem i rytmem
rozwoju organizmu wychowanka. Nauczyciel musi tak podawać wiedzę uczniowi,
aby była ona zgodna z jego poziomem rozwoju intelektualnego, bowiem tylko
wtedy nauka ta jest efektywna i wykorzystuje efekt głodu wiedzy oraz
naturalność zapamiętywania i zdobywania informacji przez ucznia. W przypadku,
gdy proces nauczania, jest zakłócony niedostosowaniem wykładanej wiedzy do
wieku i rozwoju umysłowego wychowanka, proces ten będzie nieefektywny i
będzie pozostawał w sprzeczności z naturą dziecka. Właśnie tak nie dostosowana
metodyka pracy pedagoga sprawia w dalszej mierze, niechęć a nawet strach
dziecka w stosunku do instytucji szkoły, nauczyciela czy samego procesu
nauczania. Potępiał też Komeński, wszelkie kary fizyczne w stosunku do
opornych uczniów, wskazując, że pogłębia ona jedynie niechęć, i strach dziecka
do nauki, a niestety nie rozwiązuje problemu. Tak się o tym wypowiadał: "Razy i
plagi nie mają siły, która by wpoiła w dzieci umiłowanie nauk, ale całkiem mają
dosyć wpływu, aby wszczepić w duszę, dużą odrazę i niechęć".
Winę za sytuację nieporozumienia z uczniem, obarcza niekompetentnego
nauczyciela. Wychowawca powinien umieć wzbudzić naturalną ciekawość dziecka
wobec otaczającego go świata. Powinien prowadzić zajęcia tak, aby przedstawiały
użyteczność i przyjemność danych przedmiotów, zagadnień czy pojęć. Ponadto
zgodnie z zasadą, że praktyka czyni mistrza nakazywał Komeński prowadzić
wychowawcom lekcje aktywne, w których dzieci mogłyby się wykazać.
Nauczanie, bowiem musi odbywać się w wielu wymiarach i poziomach. Dzieci
muszą mieć okazję wypróbowania, dotknięcia danego przedmiotu, sprawdzenia
jego użyteczności i przetestowania swojej wiedzy praktycznej. Dlatego tez
ograniczył Komeński wykładanie teorii na lekcjach i skupił się na praktyce. Dzieci
powinny być stawiane więc w różnych sytuacjach problemowych które zmuszały
by je do samodzielnego działania i myślenia - co w konsekwencji prowadzi do
procesu samowychowania. Objaśnianiu i nauce teoretycznej poświęcać miał
nauczyciel tylko piętnaście minut w ciągu całej godziny. Ale także ta nauka nie
miała być bierną. Wymiana informacji powinna być wielokierunkowa. Uczeń nie
może być tylko biernym słuchaczem, ale musi się też angażować w rozmowę czy
wymianę doświadczeń i poglądów. Nauczyciel na ile to możliwe, powinien
wciągać w dyskusje wszystkie dzieci, i w ten sposób przełamywać ich strach,
niechęć i nieśmiałość. Innymi sposobami zachęcania do nauki mogły być tez
twórcze zabawy czy organizacja uroczystości jak np: organizacja teatrzyku,

występy dla rodziców, lub konkursy z nagrodami i pochwałami dające duże pole
do popisu.
Nad trudnym procesem nauczania musi czuwać odpowiedzialny nauczyciel, który
będzie umiał poprowadzić proces dydaktyczny, równolegle z procesem rozwoju
organizmu wychowanka i będzie się w swoich działaniach kierował punktem
odniesienia, jakim jest Bóg - Stworzyciel.
Wydał też Komeński, krótki memoriał "o reformie szkolnictwa". Wskazał w
nim, podobnie jak w "Wielkiej Dydaktyce", że szkoła ma uczyć "tego samego na
różne sposoby, a mianowicie wszystkiego tego, co może ludzi uczynić naprawdę
ludźmi", niezależnie od sytuacji materialnej i płci. Cała młodzież czeska powinna
uczyć się nie tylko czytania, pisania, ale tez innych rzeczy, które są przydatne w
życiu. Uważał Komeński także miedzy innymi, że okres nauczania powinien trwać
6 lat a szkoły powinny być utrzymywane przez państwo. Jego poglądy dały
podstawy współczesnym systemom kształcenia, wyznającym naukę bezpłatną,
jednolitą powszechną dla wszystkich.
POGLĄDY PEDAGOGICZNE



Komeński wierzy w moc wychowania i wykształcenia. Podziela optymizm
pedagogiczny epoki Odrodzenia. Nie podziela poglądu, iż " są umysły tak
tępe, że niczego w nie wpoić niepodobna".



Domaga się powszechnego nauczania i wychowania niezależnie od płci,
pochodzenia społecznego czy miejsca zamieszkania.



Opracowuje system jednakiego szkolnictwa dla całej ludności - pierwszego
w historii wychowania.

Rozróżnia on cztery okresy w rozwoju człowieka i odpowiednio do nich cztery
typy szkół:

o

Okres dzieciństwa - do szóstego roku życia, któremu odpowiadała
szkoła macierzysta, czyli wychowanie głównie w rodzinie gdzie
podstawowa role nauczyciela pełni sama matka.

o

Okres chłopięctwa - od szóstego roku życia do dwunastego,
któremu odpowiadała szkoła elementarna, z językiem ojczystym;
uczą się w niej chłopcy i dziewczęta; powinna być w każdym
miasteczku, wsi, osiedlu.

o

Okres młodzieńczości - od dwunastego do osiemnastego roku
życia - odpowiadała mu szkoła języka łacińskiego - szkoła średnia,
gimnazjum, która powinna być w każdym większym mieście, a
uczyć się w niej powinni wszyscy, którzy tylko odznaczają się
wystarczającymi zdolnościami umysłowymi.

o

Okres dojrzewającej męskości - od osiemnastego do
dwudziestego czwartego roku życia - odpowiadała mu Akademia,
do której powinni być kierowani ci, którzy maja być uczonymi.
Akademia powinna być zorganizowana w każdym państwie, a
zakończenie w niej nauki powinno być uwieńczone, według
Komeńskiego podróżami zagranicznymi. W swoich słowach tak ją
uzasadniał: "doktorów i przyszłych wodzów dla innych, aby nigdy
nie brakło odpowiednich kierowników dla kościołów, szkół i spraw
państwowych"



Opracowuje nowy program wykształcenia i nowy układ materiału
programowego. Domaga się najpierw nauczania w języku ojczystym, a

potem w języku łacińskim. Podkreśla też potrzebę dostarczenia
podręczników uczniom.



Tworzy i uzasadnia podstawy organizacji pracy szkolnej, w klasie,
systemem lekcyjnym. Szkoła podzielona jest na sześć klas, nauka
podzielona jest na lekcje, zaś lekcje na godziny.



Wprowadza do początkowej nauki środki zmysłowe, zastąpione w
późniejszym wieku przez słowa. Nową ideą były także ilustracje w
podręcznikach, ściśle związane z jego treścią. Wiedza oparta miała być na
naturze a nauka odbywać się krok po kroku.



Uważał, że należy stopniować trudność nauki, od ogółu do szczegółu i od
konkretu do abstrakcji.



Dokonuje dokładnej analizy procesu nauczania oraz formułuje nowe
podstawowe zasady nauczania.

ORGANIZACJA SZKÓŁ
Ponieważ szkolnictwo w XIII wieku bardzo podupadło, Jan Amos Komeński
rozwinął w swoim dążeniu nowy plan opieki i kształcenia umysłu. Jego zdaniem
natura przekazała dwadzieścia cztery lata życia ludzkiego do nauki. Dzieląc ten
okres na cztery, powstały sześcioletnie okresy, którym odpowiadały cztery,
wspomniane wcześniej typy szkół.

1. szkoła macierzysta - powinna powstać w każdym domu i rodzinie,

powinna zapewniać przede wszystkim:

o

Wychowanie fizyczne - troska matki o zdrowie dziecka,
odpowiednia higiena i odżywianie, zabawy i ćwiczenia ruchowe, nie
wolno oddawać dzieci mamkom, należy kierować się za zasadą "w
zdrowym ciele zdrowy duch".

o

Wychowanie moralne - należy dawać dzieciom dobry przykład,
budzić ambicje, uwrażliwiać na pochwały i napomnienia, uczyć
posłuszeństwa i szacunku dla starszych, cierpliwości, przyzwyczajać
do pracy, należy dzieciom przygotowywać odpowiednie do ich wieku
i siły narzędzia, aby poprzez zabawę przyzwyczajały się do
użytecznych wysiłków.

o

Wychowanie umysłowe - już w pierwszych latach życia dziecka,
należy uczyć je najprostszych elementów wiedzy, np.



nauka geometrii - pojęcia wielkości jak długi, krótki, mały, duży.



nauka arytmetyki - liczenie do pięciu (3r.ż) do dziesięciu (4r.ż) i do
dwudziestu (5 - 6 r.ż).



nauka geografii - najbliższego otoczenia.



nauka astronomii - pojęcia gwiazdy, słońca i księżyca.

Główny jednak cel tego wychowania to przygotowanie dzieci do nauki szkolnej,
dlatego należy dzieci wychowywać tak, ażeby nie wzbudzać w nich strachu przed
szkołą. Dowodem na dojrzałość szkolną, ma być odpowiadanie na pytania, a nie
opowiadanie.

2. Szkoła elementarna - obowiązkowa dla wszystkich dzieci i w każdej

miejscowości, nauka miała się tam odbywać w języku ojczystym, główny
nacisk stawiano na naukę czytania, pisania i rachunków, następnie:
geometria praktyczna, śpiew, religia, ekonomia, polityka, historia
powszechna, fizyka, kosmografia, nauka zasad moralnych i etycznych,
pominięte zostały natomiast nauki biologiczne.

3. Szkoła średnia - łacińska, miała kształcić wszystkich chłopców, których

ambicja sięgała "wyżej niż warsztaty rzemieślnicze", miała się znajdować
w każdym mieście, nauka odbywała się w języku ojczystym, łacinie, grece
i po hebrajsku, próbowano łączyć wiedzę filozoficzno - retoryczną z
naukami przyrodniczymi, szkoła ta miała dawać wykształcenie o
charakterze encyklopedycznym i stanowiła przygotowanie do sześcioletnich
studiów wyższych. Przedmioty nauczania: gramatyka, retoryka,
dialektyka, arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka, nauki o
przyrodzie jak: zoologia, botanika, geologia, anatomia, medycyna,
rolnictwo. Później do szkoły wprowadził też Komeński etykę.

PROGRAM SZKOŁY ELEMENTARNEJ:
Szkoła ta miała mieć charakter ogólny i wszechstronny, zawierać pewną całość,
która by wystarczyć mogła na całe życie, dla tego, kto już dalej kształcić się nie
może lub nie ma do tego predyspozycji lub warunków.
Program obejmował:

1. Język ojczysty - czytanie pisma i druku aż do biegłości, pisanie najpierw

kształtne, potem szybko i poprawnie według gramatyki języka ojczystego,
poznanie głównych wiadomości gramatycznych.

2. Rachunki liczbowe - w pamięci i na liczydle.
3. Początki geometrii - Aż do prawidłowego mierzenia długości, szerokości i

odległości.

4. Śpiew pospolitych melodii.
5. Religia - poznanie głównych psalmów, pieśni, wyuczenie katechizmu na

pamięć, historia biblijna i opowieści z nauki obyczajów.

6. Wiadomości o stosunkach państwowych - pomocnych w życiu.
7. Zarys historii powszechnej.
8. Główne wiadomości o rzemiosłach - mające zapobiegać bezradności w

życiu codziennym.

9. Ogólne wiadomości z geografii, o budowie wszechświata, kuli ziemskiej,

geografii politycznej Europy i ojczyzny.

Pominięte zostały natomiast nauki biologiczne, o których Komeński zapomniał.
Mimo to, można stworzoną przez niego szkołę, nazwać szkołą nowoczesną, która
ma dostosować naukę do potrzeb i natury ucznia.
Pierwszą szkołą, która od początku swego istnienia opierała się na wskazaniach
dydaktycznych i wytycznych programowych Jana Amosa Kodeńskiego było
Gimnazjum Opalińskich w Sierakowie.
Fundatorem tej szkoły był Krzysztof Opaliński:
- wykształcony w Padwie
- należący do Polskich kół oświeceniowych
- domagał się poprawy doli chłopów
- zarzucał duchowieństwu ciemnotę i rozpusto
- surowo krytykował wychowanie domowe synów bogatej szlachty i magnatów
Gimnazjum otwarto ostatecznie w 1650 roku - w tamtym okresie jej
charakterystyczną cechą było miedzy innymi to że była to szkoła całkowicie
niezależna od pedagogiki jezuickiej oraz fakt że uczyli tam nauczyciele świeccy.
PROGRAM GIMNAZJUM W SIERAKOWIE:
Prowadzone według pewnych założeń i wytycznych:

1. człowiek tylko dzięki nauce staje się prawdziwym człowiekiem.

2. bez wykształcenia szkolnego nikt nie potrafi pielęgnować cnót.
3. główna zasada - dziecku nie można niczego przyswoić przemocą.
4. szkoła powinna być domem zabaw.
5. należy ograniczyć naukę gramatyki do minimum.
6. gimnazjum dzielić się miało na trzy klasy - a nauka miała trwać pięć lat (

ostatnia klasa trwa trzy lata).

o

Pierwsza klasa - nauka czytania i pisania w języku polskim,
podstawy gramatyki polskiej.

o

Druga klasa - nauka gramatyki łacińskiej, historii, muzyki i
arytmetyki.

o

Trzecia

klasa

-

obejmowała

program

retoryki

starej

humanistycznej szkoły, naukę o człowieku: anatomia, oraz filozofia

o

Ostatni rok trzeciej klasy - przygotowywał do życia
obywatelskiego

Szkoła Opalińskich kształciła niezależnie od statusu materialnego rodziny
wychowanka, dbała o zapewnienie chłopcom podręczników i posiadała własną
drukarnię.
Wraz ze śmiercią fundatora, Krzysztofa Opalińskiego szkoła zakończyła swoją
działalność.
Warto jednak pamiętać, że była jedną z pierwszych, które głosiły protest wobec
wychowania jezuickiego i fanatyzmu religijnego. Gimnazjum to miało przede
wszystkim dawać przykład postaw i wychowywać w duchu obywatelskim.
Jan Amos Komeński jest bez wątpienia jednym z najbardziej podziwianych
pedagogów i teologów jakich wydał świat. Po swojej 78-letniej pracy pozostawił
wiele badań naukowych, poglądów i cały, nowoczesny system pedagogiczny, ale
przede wszystkim bardzo liczne prace pisarskie (ponad 250) które stały się wręcz
biblią, nowego pokolenia i punktem wyjścia do rozważań, tak znanych i
cenionych pedagogów i uczonych jak np. Leibniz czy Goethe.
Swoje życie poświecił Komeński przede wszystkim dydaktyce. Rozumiał i
podkreślam wagę problemu istoty pracy wychowawczej, która opierać się miała
w jego mniemaniu na nauczaniu. Poświęcił się upowszechnianiu treści i metod
nauczania, uważając, że spełniają podstawową rolę wychowawczą. Z racji jego
wielu zasług w zakresie nauk pedagogicznych, Jan Amos Komeński był twórcą
podstaw nowoczesnego systemu oświaty.