Działalność i poglądy pedagogiczne Jana Fryderyka Herbarta
Jan Fryderyk Herbart
Cele wychowania
-wychowanie jest sztuką, a głównym zadaniem badań pedagogicznych jest wykrycie celu wychowania i środków doń prowadzących
-najwyższym celem wychowanie jest kształtowanie silnych charakterów odznaczających się pięcioma ideami moralnymi:
Doskonałość (siła i harmonia dążeń jednostki)
Życzliwość (decyzja podporządkowana własnej woli i woli innych ludzi)
Prawo (zapobiega konfliktom z dążeniami i pragnieniami innych jednostek)
Słuszność (zapewnia równouprawnienie)
Wewnętrzna wolność (czuwa nad zgodnością jednostki z samym sobą)
-Herbart twierdził, że formowanie charakterów jest podstawowym celem wychowania, starał się ustalić metody gwarantujące powodzenie pracy pedagogicznej
-Herbart poświęca wiele uwagi kształceniu woli. Wobec tego głównym zadaniem jest systematyczne wyrabianie dobrej woli dziecka. Nauczyciel powinien nie tylko kształtować cechy charakteru młodego człowieka, ale także wywrzeć wpływ na jego postępowanie i działalność w wieku dojrzałym. Powinien zabiegać o to, aby cele, do których jego uczeń będzie dążył, można było z góry ustalić i pracować tak, aby także umiał je zrealizować. Dlatego też należy w uczniu rozbudzać szerokie zainteresowania i zapewniać mu możliwości zdobycia wszechstronnego wykształcenia.
Zasady i metody nauczania:
-uważał, że nauczyciel nie może bezpośrednio wpływać na uczucia i wolę ucznia, ale ma to czynić rzez wyobrażenia, sądy, idee.
Herbart rozróżniał 3 etapy rozwoju umysłu:
-stadium wrażeń i percepcji
-stadium wyobrażeń i pamięci
-myślenie i formowanie sądów
Zadaniem nauczania jest doprowadzić umysł do trzeciego etapu.
-nauczanie powinno oddziaływać na wychowanie młodzieży. Należy budzić w młodych umysłach wszechstronne zainteresowania
-tok nauczania może być syntetyczny (nauczyciel sam bezpośrednio dokonuje zestawienia tego, czego uczył) lub analityczny (uczeń sam wypowiada swoje myśli i następnie sam pod okiem nauczyciela uzupełnia je i koryguje)
-przyswajanie nowego materiału wymaga przede wszystkim uporządkowanej pracy, w której wyróżnia się dwa akty: zgłębianie i zastanawianie się
-pierwszy wprowadził do teorii pedagogicznej zasadę koncentracji i korelacji
W
1794 roku wysłany przez ojca na studia prawnicze do Jeny
zaprzyjaźnił się z Fryderykiem Schillerem , który w tym czasie
napisał „Listy o wychowaniu estetycznym” i pod jego wpływem
zaczął się interesować zagadnieniami pedagogiki i filozofii.
Badanie nad celami i metodami wychowania , jakie prowadził całe
życie , doprowadziły go do opracowania spekulatywnych teorii
filozofii.
W 1797 r. wyjechał do Szwajcarii jako nauczyciel
trzech bogatych chłopców i tam zapoznał się z teorią
Pestalozziego i stal się ich wyznawcą i reformatorem. Do końca
życia pozostał zwolennikiem ustroju feudalnego z absolutną władzą
królewską. . Nie uznawał ani idei demokratycznych ani prawa mas
ludowych do wpływu na życie polityczne. Dlatego też w swoich
pismach czynił jedynie krótkie wzmianki na temat oświaty ludu.
Podkreślał natomiast przy różnych okazjach moralną i
intelektualną niższość niewykształconego ludu od bogatej
burżuazji . Pomimo uznania dla osiągnięć starożytnej Grecji
twierdził, że poglądy wychowawcze jej najwybitniejszych
przedstawicieli włącznie z Platonem straciły swoją praktyczną
wartość. Najbliższy mu był Locke , dlatego , że swoje dzieło
poświęcił domowemu wychowaniu młodzieży
arystokratycznej.
Najwyższym celem wychowania jest
kształtowanie silnych charakterów odznaczających się pięcioma
ideami moralnymi:
1.idea doskonałości , która określa siłę,
zakres i harmonię dążeń jednostki
2.idea życzliwośći ,
polegająca na decyzji podporządkowania własnej woli – woli
innych jednostek
3.idea prawa – zapobiegająca konfliktom z
dążeniami i pragnieniami innych jednostek
4.idea słuszności
, która zapewnia równouprawnienie jednostce w stosunkach z
innymi
5.idea wewnętrznej wolności , która czuwa nad
wewnętrzną zgodnością jednostki z samą sobą i stanowi przejście
od wszystkich wymienionych idei do aktów woli.
Herbart
twierdząc, że formowanie charakterów jest podstawowym celem
wychowania , starał się ustalić najbardziej właściwe metody
gwarantujące powodzenie pracy pedagogicznej.
Pedagogikę
ogólną dzielił na trzy części :
1.kierowanie- jest pierwszą
podwalina wychowania i polega głównie na zatrudnieniu wychowanków
, organizowaniu im zajęć, pielęgnowaniu ich rozwoju fizycznego ,
bez rozpieszczania , a zarazem niebezpiecznego hartowania.
2.Karność
zawsze towarzyszy wychowaniu i wśród sposobów utrzymania karności
wymienia nie tylko rozkaz i nakaz , ale i karcer , a nawet karę
cielesną, chociaż w wymierzaniu kary cielesnej sugeruje ostrożność.
3.nauczanie – należycie wychowany człowiek powinien
kierować się w rozsądnie swoimi czynami .
Należy od
samego początku wychowania wyrabiać dobra wolę.
Nauczyciel
jego zdaniem powinien kształtować cechy charakteru młodego
człowieka lecz także starać się wywrzeć wpływ na jego
postępowanie i działalność w przyszłym życiu. Powinien również
zabiegać aby cele , do których jego uczeń dążący , można było
z góry przewidzieć i tak nad nim pracować , aby je potrafił
zrealizować .Największa umiejętność wychowawcy polega na tym ,
aby kierować stale uwagę uczniów na te idee , które jego zdaniem
powinny dominować w całym ich życiu, np. lekarza powinna
interesować medycyna .
Bardzo charakterystyczną i trwałą
zdobyczą Herbarta jest jego nauka o
zainteresowaniach.
Zainteresowanie wg niego to wewnętrzna
dążność do zachowania w świadomości różnorodnych wyobrażeń
i myśli lub częste przywoływanie ich do niej. Dążenia te
umacniają dwa prawa umysłu:
1.prawo częstotliwości –
2.prawo kojarzenia
im częściej jakieś pojęcie , czy
wyobrażenie jest przywoływane do świadomości , tym łatwiej do
niej wraca i tym trwalsze zajmuje w niej miejsce, dzieje się tak na
mocy prawa przyzwyczajania . Podobnie , gdy pewna grupa myśli
kojarzy się z sobą , ich połączona siła decyduje o tym , jakie
wyobrażenia powinny zajmować . Zainteresowania są aktywną siłą
działającą w umyśle , która decyduje jakie idee i wyobrażenia
wywołują określone zainteresowania .
w zainteresowaniu
wyróżniał dwa aspekty :
1.obiektywny –określany jako
wiedza , odnosi się do różnych działań , w których jednostka
uczestniczy lub różnych stron środowiska , na które reaguje
2.subiektywny lub psychologiczny – odnosi się do życzliwości
wynikającej ze społecznego obcowania człowieka .
W
wiedzy wyróżnia :
1.zjawiska przyrodnicze
2.prawa
naukowe
3.związki estetyczne
Celem wychowania
jest wpojenie uczniom odpowiednich pragnień zainteresowań ,
stworzenie w ich umysłach wewnętrznej nad nimi kontroli oraz
wykształcenie dojrzałości sądu.
Cele wychowania można
zrealizować przez wychowujące nauczanie . Tylko wychowanie oparte
na niewzruszonych zasadach może dawać pewność , że wewnętrzne
życie ucznia , zwłaszcza moralne, ustalone w okresie szkolnym , nie
ulegnie w dalszym życiu zasadniczym zmianom.
Nie oddzielał
wychowania od nauczania. Zwalczał poglądy o istnieniu dwóch
procesów pedagogicznych : jeden przeznaczony na wyrabianie
dyscypliny , kształtowanie woli i moralności, drugi – na rozwój
umysłu poprzez przyswajanie wiedzy. Nie można – twierdził-zgodzić
się z tym, że na jednych lekcjach rozwija się umysł, a wola i
charakter na drugich. Wola i rozum rozwijają się dzięki temu
samemu wychowawczemu nauczaniu. Za najważniejszy cel uważał
wychowanie młodzieży o silnej zrównoważonej woli .
Zapoczątkował
psychologię eksprymentalną, był pierwszym myślicielem , który
odrzucał twierdzenie o istnieniu oddzielnych zdolności i podkreślał
jedność umysłu oraz wszystkich jego czynności. Psychologia
Herbarta zwraca uwagę na subiektywne momenty w procesach umysłowych,
umożliwiając wyjaśnienie takich zjawisk psychicznych , które
byłyby niezrozumiałe , gdyby nie wiązały się według ścisłych
praw kojarzenia z ukrytymi w psychice indywidualnym doświadczeniami.
Dla pedagogiki ważny jest postulat Herbarta łączenia nowych
wiadomości z dawnej zdobytą wiedzą ucznia.
Zasady i
metody nauczania.
Wychowanie nie polega na rozwijaniu aktywności
dziecka . Uważał, że nauczyciel nie może wpływać bezpośrednio
na uczucia i wolę ucznia , ponieważ na nie można oddziaływać
jedynie poprzez wyobraźnię , sady , ideę na które skieruje jego
uwagę. Uważał , że może posługiwać się nauczyciel ideami i
umiejętnie je wszczepić w umysł.
Trzy etapy rozwoju
umysłu :
1.stadium wrażenia i percepcji
2.wyobrażenia i
pamięci
3.koncepcyjne myślenie i formowanie sądów
Zadaniem
nauczania jest doprowadzić umysł do trzeciego etapu. Nauczanie
wtedy jest skuteczne ,jeżeli opiera się na właściwym toku
eksponowania materiału przez nauczyciela oraz toku przyswajania
sobie materiału przez ucznia
Tok nauczania może
być:
1.syntetyczny- każde nauczanie , w którym nauczyciel
bezpośrednio dokonuje zestawienia tego, czego uczył
2.analityczny
– najpierw uczeń wypowiada swoje myśli ,a później się je pod
kierunkiem nauczyciela prostuje i uzupełnia
Sens tych określeń
wyjaśniony jest w „ Wykładach pedagogicznych”
Przyswajanie
nowego materiału wymaga przede wszystkim uporządkowanej pracy , w
której wyróżnia się dwa etapy:
1.zgłębianie – polega na
koncentracji uwagi na określonym przedmiocie
2.zastanawianie
się- łączy i koordynuje wyniki zgłębiania
Herbart
wprowadził jako pierwszy zasadę :
1.koncentracji –
zaaobsorbowanie uwagi przez jakieś zagadnienie do takiego stopnia ,
że nie reaguje na żadne inne zjawiska
2.korelacji – łączył
ściśle z zasadą koncentracji tj. takie postepowanie , w którym
pewne zagadnienia stają się centralne w procesie nauczania i dla
jego omówienia wymaga współdziałania wszystkich
przedmiotów
Proces przyswajania nowego materiału ma
przechodzić przez stadia :
1.jasności, kojarzenia, systemu i
metody.
Zostały one później nazwane przez T. Zillera(
jeden z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły Herbarta) stopniami
formalnymi nauczania odnoszącymi się do każdego materiału
Proces
nauczania można zilustrować za pomocą schematu:
Stopnie
przyswajania stopnie nauczania
I. Zgłębianie 1. spoczywające
............................jasność
2.postepujące
...............................kojarzenie
II. Zastanawianie się
3.spoczywające.............................system
4.
postępujące .............................metoda
Spoczywające
zgłebianie , które wydobywa z „mętnej mieszaniny” przedstawień
jakieś jedno; wynikiem tego jest jasność
przedstawienia.
Postępujące zgłębianie które przenosi się
kolejno z jednego przedstawienia na drugie, jego wynikiem jest
kojarzenie przedstawień
Spoczywające zastanawianie się ,
które zbiera wyniki zgłębiania i wiąże w całość z poprzednimi
wiadomościami , w ten sposób powstaje system
Postępujące
zastanawianie się , które podciąga pod nabyte pojęcia nowe
przypadki i produkuje „nowe człony systemu”, dzięki temu daje
nam metodę , czyli umiejętności zastosowania zdobytej
wiedzy
Wielkim wkładem w nauczanie stała się teoria
wielostronnego zainteresowania.
Jednak niekorzystny wpływ na
praktykę szkolną miał skrajnie intelektualistyczny charakter
koncepcji zainteresowania , zacierający się jego związek z
działaniem i podkreślającym wartość samej tylko pracy umysłowej
, bez jej powiązania z praktyką. Brakiem w herbertowkim nauczaniu
było całkowite zlekceważenie samodzielności uczniów w procesie
zdobywania wiedzy – bierne jednostki.
Dopiero w
Niemczech w XIX wieku powstał HERBARTYZM którego przedstawiciele
opracowali zawiły system swojego mistrza w popularnej
formie.
Głównymi ośrodkami były: Lipsk i
Jena.
Przedstawiciele:
Karol Stoy, Tuiskon Ziller, Wilhelm
Rein.
Bibliografia
"Historia Wychowania",
Tom II, pod redakcją Łukasza Kurdybachy, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa, 1965,
johann Friedrich Herbart był synem radcy prawnego Thomasa Gerharda Herbarta i jego żony Lucie Margarete z domu Schütte[1]. Jako dziecko uległ wypadkowi – wpadł do beczki z wrzątkiem, i ze względu na związane z tym problemy zdrowotne do trzynastego roku życia nie chodził do szkoły, pobierając prywatne lekcje w domu[2]. W latach 1788–1794 uczęszczał do gimnazjum w Oldenburgu. Opanował grę na fortepianie i na wiolonczeli.
Od 1794 do 1797 studiował filozofię. Wcześnie zaznajomił się z filozofią Wolffa i Kanta. W Jenie studiował u Johanna Gottlieba Fichtego[3]. W tym okresie należał do organizacji Bund der Freie Männer, której członkami byli m.in. Johann Smidt, Johann Georg Rist, August Ludwig Hülsen, Johann Erich von Berger[3].
W latach 1797–1800 był nauczycielem domowym trzech synów szwajcarskiej rodziny Steigerów[3]. Zamieszkał w Bernie, gdzie zapoznał się u Pestalozzi'ego z jego pedagogiką. Na życzenie matki zrezygnował z pracy, powrócił do Niemiec i zatrzymał się u Smidta w Bremie[3], gdzie przebywał w latach 1800–1802[4].
W 1802 po obronie pracy doktorskiej i habilitacyjnej został wykładowcą na uniwersytecie w Getyndze a w 1805, jako profesor nadzwyczajny, objął tam katedrę filozofii[4]. W 1809, jako profesor zwyczajny objął po Kancie katedrę filozofii na uniwersytecie w Königsbergu[3][4] i utworzył seminarium pedagogiczne dla nauczycieli[1]. W 1833 powrócił do Getyngi, po tym jak odmówiono mu katedry po zmarłym Heglu w Berlinie[1] – w konserwatywnych Prusach jego poglądy uważano za zbyt liberalne.
Na jego filozofię składał się realizm w metafizyce oraz intelektualizm. Pedagogika stała się domeną całej jego pracy filozoficznej i starał się jej nadać ściśle naukowy charakter. Bywa nazywany "ojcem naukowej pedagogiki". Do psychologii wprowadził termin "apercepcja".
Filozofia Herbarta oznacza cofnięcie zasadniczego poglądu Kanta do metafizycznego realizmu. "Rzecz sama w sobie" nie jest pojęciem granicznym, ale czymś realnym. Pojęcie jednej rzeczy, obdarzonej wieloma przymiotami, prowadzi z konieczności do przyjęcia wielości prostych, rzeczywistych rzeczy, których połączenie tworzy dopiero ten przedmiot, jaki nam się objawia. Przedmiot jest kompleksem monad, tzn. pojedynczych substancji. Również jaźń, dusza, jest taką monadą wieczną i niezniszczalną. Przedstawienie i uczucie powstaje jako skutek konfliktu, zderzenia monady duchowej z innymi monadami. Świadomość jest sumą stosunków, jakie łączą duszę z innymi monadami. Ruch przedstawień istniejących w duszy można zatem obliczyć na postawie zasad mechaniki; w ten sposób metoda matematyczna ma zastosowanie w psychologii.
Etyka według Herbarta jest estetyką, tzn. nauką o moralnym smaku.
Według Herbarta pedagogika opiera się na etyce i psychologii. Zadanie wychowania polega na ukształtowaniu woli i charakteru oraz na obudzeniu w człowieku szerokich zainteresowań. Etyka wyznacza i uzasadnia cele wychowania a psychologia uzasadnia środki do osiągnięcia celu. Środki te to:
Regierung – karność (utrzymanie w karności dopuszcza kary cielesne).
Nauczanie wychowujące (nauczanie wychowujące ma oprócz wiedzy budować charakter).
Wszelkie przejawy życia psychicznego takie jak uczucia czy wola pochodzą od wyobrażeń. Nauczanie to tworzenie wyobrażeń u wychowanka przez co formuje się osobowość i charakter.
Idea wewnętrznej wolności – zawsze uznajemy zgodność naszej woli z naszymi przekonaniami i przeżywamy tę zgodność pozytywnie.
Idea moralności – za cechę pozytywną uznajemy silną wolę w odróżnieniu od słabej, chwiejnej, jest treścią idei doskonałości.
Idea życzliwości – uznajemy zgodność woli własnej z wolą innych.
Idea prawa – niezgodność woli, która rodzi walkę, spory, może być usunięta na zasadzie uznawania praw.
Idea słuszności – łamanie prawa prowadzącego do przykrości i krzywdy innych.
Idea wewnętrznej wolności i idea życzliwości odnosi się do własnego ja, a pozostałe idee do relacji z innymi.
Herbert Spencer był przedstawicielem organicyzmu oraz ewolucjonizmu w naukach społecznych. W drugiej połowie XIX wieku bardzo popularny, na początku XX coraz bardziej zapominany. Sporą popularność zyskał na kontynencie amerykańskim. Obecnie jego myśl przeżywa renesans w twórczości Jonathana H. Turnera. Wywarł też znaczący wpływ na myśl ewolucyjną Talcotta Parsonsa i Gerharda Lenskiego. Jego koncepcja ewolucji społecznej jako procesu wzrastającej złożoności połączonej z integracją stanowi punkt wyjścia większości teorii neoewolucyjnych w socjologii. Wprowadził do socjologii takie terminy jak funkcja, system, instytucja, spopularyzował inne terminy jak: społeczeństwo przemysłowe, struktura społeczna, organizacja.
Spencer sformułował jeszcze przed Darwinem filozoficzną teorię ewolucji. Choć uznał, że odkrycia Karola Darwina w pełni potwierdzają jego koncepcje, nie zdecydował się na przejęcie sformułowań brytyjskiego biologa. Sam Darwin uznawał Spencera za najwybitniejszego filozofa angielskiego tej epoki. Jego zdaniem ewolucja przebiega na wszystkich poziomach rzeczywistości: nieorganicznym, organicznym i nadorganicznym (społeczeństwo), oraz wytworów życia nadorganicznego (kultura), przy czym zakładał, że zjawisk jednego poziomu nie da się zredukować do poziomu niższego, chociaż prawa w każdym z wymienionych rodzajów ewolucji są takie same. Uważał, że prawo ewolucji rządzi nie tylko w świecie przyrody żywej, ale jest prawem powszechnym: wyjaśnia kształtowanie się planet, umysłów, społeczeństw:
Rzeczywistość społeczna wywodzi się z przyrodniczej – zachodzi między nimi jedynie różnica stopnia złożoności.
Instytucje społeczne są tym, dzięki czemu dokonuje się przystosowanie niespołecznego z natury człowieka do naturalnego stanu współpracy ze społeczeństwem.
Ewolucja według Spencera polega na trzech zachodzących równocześnie procesach: integracji, dyferencjacji i wzrostu określoności. Przebiega ona w rozmaitych kierunkach, gdyż każde społeczeństwo usiłuje lepiej lub gorzej dostosować się do odmiennych warunków (przyrodniczych i społecznych). Dopiero walka między społeczeństwami (militarna lub gospodarcza) prowadzi do wyselekcjonowania typów najsprawniejszych. Sama ewolucja następuje jednak naprzemiennie z dysolucją.
Wyróżnił 3 rodzaje prawa: powszechne, ogólne, szczegółowe. Uważał, że wojna to agresja, obrona i rozkazy. Podstawą prawa natury było prawo równej wolności, ustrój liberalny, bo to on wyzwalał pełnię aktywności jednostki. Państwo to organizacja stabilna, państwo w przyszłości ma być przemysłowe, wolne i sprawiedliwe. Zakładał, że każde społeczeństwo i społeczeństwo globalne będzie ewoluować od militaryzmu do industrializmu. Ewolucja zdaniem Spencera polega na stopniowym, postępowym różnicowaniu się części. Spencer wywodził ewolucjonistyczną etykę z teorii "walki o byt": dobre jest to, co służy przystosowaniu i rozwojowi. Należy w tym celu wspierać silnych, a nie słabych i upośledzonych przez naturę.
Spencer także zajął się badaniami nad rozwojem religii. Podobnie jak Edward Tylor uznawał jej stadialny rozwój. Uważał za pierwotną formę religii manizm, czyli wiarę w dusze przodków. Poszukiwał źródeł religii u ludzi pierwotnych. Wg niego człowiek pierwotny zauważając dualizm wielu zjawisk występujących w naturze (np. wschody, zachody słońca, księżyca itp.) przeniósł ów dualizm na swoje życie (sen, marzenia senne). W ten sposób wg Spencera wykształciła się wiara w istnienie ponadnaturalnej sfery, rządzonej siłami. Jest to nawiązanie do animizmu i animatyzmu Tylora. Spencer jest też nowożytnym odnowicielem euhemeryzmu, zgodnie z którym bogowie powstali w rezultacie apoteozy wybitnych jednostek, która zwykle rozpoczynała się jeszcze za ich życia, a nasilała się po śmierci.
Ewolucjonizm Herberta Spencera miał istotny wpływ na poglądy filozofów medycyny, utożsamianych ze "starszą" polską szkołą filozofii medycyny[1].
Herbert Spencer
Poglądy na wykształcenie
-omówił główne dziedziny działalności człowieka i podał nauki, które uważał za niezbędne do skutecznego wykorzystywania tych czynności:
1. Pierwsze miejsce zajmowały te, które bezpośrednio zmierzają do „samozachowania” Każdy człowiek powinien znać fizjologię, aby mógł dbać o kondycję i zdrowie; fizjologia umożliwia poznanie budowy i funkcjonowania organizmu ludzkiego, ułatwia zapobieganie chorobom.
2. Konieczna jest znajomość fizyki, chemii i biologii, łączące się ze znajomością logiki, matematyki, geometrii i mechaniki.
3. Czynności mające na oku wychowanie i wykształcenie potomstwa, więc konieczne jest uwzględnienie w programie nauczania podstawowych zasad pedagogiki i psychologii.
4. Obowiązki obywatelskie-do nich powinna przygotowywać historia.
5. Czynności związane z wypełnianiem wolnego czasu, kulturą, rozrywkami.
Metody kształcenia:
-Panujący kapitalizm stworzył warunki do rozwoju aktywności, samodzielności. Stawiano na umiejętność samodzielnego rozumowania, na podstawie własnych doświadczeń i zaobserwowanych faktów. Obserwacja przez dziecko uznawana była za połowę jego sukcesów. Nauczyciel zobowiązany był do rozwijania zdolności spostrzegawczych u dzieci; były one podstawą do nauczania poglądowego.
-Spencer uważał, że gruntowna obserwacja i zdolność dostrzegania różnych szczegółów to podstawa sukcesów w nauce i innych dziedzinach życia.
-Nauczanie i uczenie się miało być dla dziecka przyjemne.
-Zalecał stosowanie zasady przechodzenia w nauczaniu-od rzeczy prostych do złożonych, od jednorodnych do różnorodnych, od konkretnych do abstrakcyjnych; przy nauczaniu każdego przedmiotu należy przechodzić od czynnika doświadczalnego do racjonalnego
-Uważał, że wiedza zdobywana przez ucznia w procesie samorozwoju ma wielkie wartości wychowawcze
Wychowanie moralne
Spencer uważał, że dzieci należy od najmłodszych lat wychowywać w przekonaniu, że każdy ich niewłaściwy czyn, każda krzywda wyrządzona drugiemu sprowadzi na niego karę. Przekonanie to pomimo wzrastać pod wpływem naturalnych kar a nie gróźb rodziców, bo te są skuteczniejsze. Naturalna kara następuje w chwili, gdy staje się najdotkliwsza-pisał Spencer. Wywołane przez nią wrażenie wywierają duży wpływ na przyszłe postępowanie dziecka i przyczynia się do pozbycia się wad.
Poglądy na wychowani fizyczne
Siła i kondycja były uważane przez Spencera za podstawę pomyślności w życiu indywidualnym, ale i w życiu całego państwa. Istotne było wyżywienie dzieci. Nie wierzył w dobre skutki hartowania, zamiast tego zalecał umiarkowane ubieranie dzieci. Podstawą były ćwiczenia i zabawy na powietrzu. Uważał, że wrogiem rozwoju fizycznego jest ciągłe przeciążanie pracą umysłową.