Poglądy i stanowisko pedagogiczne Jana Władysława Dawida
Jan Władysław Dawid urodził się 26 czerwca 1859 r w Lublinie , gdzie jego ojciec , Wincenty Dawid , był nauczycielem w gimnazjum. Wyrastał w atmosferze domowej , którą cechowała wysoka kultura intelektualna i moralna. W młodości Jan Paweł Władysław Dawid , bo tal brzmi pełny zestaw jego imion , odznaczał się wyjątkową powagą , spokojem i opanowaniem. Ciągnął raczej do książek , do poważnych dyskusji niż do zabaw i figlów w gronie rodzeństwa i kolegów szkolnych. Był bardzo dobrym uczniem lubelskiego gimnazjum , choć ukończył je nie dość chlubnie , bowiem na dwa miesiące przed uzyskaniem świadectwa dojrzałości za demonstracyjne zachowanie został wydalony z gimnazjum. Dopiero na skutek starań ojca dopuszczono go do egzaminu eksternistycznego. Mając lat 18 , Dawid wstąpił na Wydział Prawa Cesarskiego Uniwersytetu w Warszawie. Pilnie studiując nauki prawne jednocześnie nie zaniedbywał nauk przyrodniczych , które przez całe życie były przedmiotem jego osobliwego zamiłowania. Toteż po zdaniu ostatnich egzaminów na wydziale prawnym w roku 1881 zapisał się na Wydział Przyrodniczy Uniwersytetu Warszawskiego. Jednakże w roku następnym przerwał te studia i udał się do Lipska i Halle , gdzie studiował nauki przyrodnicze oraz pedagogiczno - psychologiczne. Ten niebywale skromny i na pozór niepokaźny człowiek w ciągu 30-lat działalności , to jest od powrotu ze studiów w Niemczech w 1884 r do śmierci w 1914 r , dokonał niezwykłego dzieła: rozszerzył i umocnił podstawy pedagogiki i psychologii polskiej , nawiązał naukowy kontakt z przodującymi kierunkami w rozwoju nauk pedagogicznych w świecie. Chcąc przedstawić poglądy pedagogiczne Dawida , należy uświadomić sobie warunki , w jakich one powstawały. Warunki te nie sprzyjały rozwojowi nauk pedagogicznych. Warszawa , do której wrócił Dawid po studiach w Niemczech , przezywała wraz z całym Królestwem Polskim lata stale wzmagającego się ucisku politycznego i narodowościowego. Jednocześnie są to lata największego upadku naszego szkolnictwa , którego organizację oparto na osławionym memoriale Milutina z roku 1864 r a następnie w 1872 roku ujednolicono z organizacją szkolnictwa w całej Rosji. Rusyfikacja szczególnie ostro dotknęła szkołę średnią , w której całkowicie zniesiono nauczanie w języku polskim. Pod względem pedagogiczno - społecznym szkoła rządowa przedstawiała smutny obraz , średniowieczne metody nauczania , dyscyplina niemal wojskowa , a przy tym ostra selekcja wstępna i ciągły nadzór policyjny , wszystko to miało zaprawiać młodzież do lojalizmu i posłuszeństwa wobec Caratu. Trudna w tych warunkach była praca naukowa w zakresie pedagogiki , wymagająca przecież ustawicznej konfrontacji teorii z praktyką. Nic dziwnego , że w tej sytuacji droga naukowa Dawida musiała być odmienna od drogi innych wielkich pedagogów , np. Komeńskiego , Pestalozziego czy Tołstoja , którzy mogli formułować swoje poglądy pedagogiczne po skonfrontowaniu ich z praktyką w prowadzonych przez siebie zakładach wychowawczych o charakterze doświadczalnym. Zresztą nawet i w tych trudnych warunkach potrafił Dawid , lepiej niż nie jeden współczesny pedagog czy psycholog , zorganizować badania nad dziećmi polskimi , wciągając umiejętnie do współpracy dziesiątki nauczycieli. Do warunków sprzyjających rozwojowi działalności naukowej Dawida należał zapewne fakt, iż w tej trudnej sytuacji społeczno - politycznej społeczeństwo polskie zorganizowało szeroki ruch samoobrony narodowej. Praca od podstaw w dziedzinie oświaty polegała na zabezpieczeniu się przed wpływami rusyfikacyjnymi szkoły rządowej , przede wszystkim poprzez otoczenie szczególnie troskliwą opieką wychowania domowego oraz szkolnictwa prywatnego. Niewyczerpaną wprost kopalnią poglądów dydaktycznych Dawida jest jego „Nauka o rzeczach”. Ta poważna praca autora zdumiewa erudycją , szerokością horyzontów , dojrzałością myśli krytycznej i samodzielnością. Nie może też być traktowana tylko jako metodyka nauczania osobnego przedmiotu , nauką o rzeczach zwanego , lecz raczej mutatis mutandis jako ogólna teoria nauczania. Na drugim miejscu jako źródło informacji o poglądach dydaktycznych , a zwłaszcza Inteligencję , wolę i zdolność do pracy. Wprawdzie jest to dzieło psychologiczne , lecz w niezwykłym stopniu przepojone problematyką pedagogiczną , dotyczącą zarówno dydaktyki ogólnej , jak i teorii wykowania. Trzecim źródłem są rozprawy i artykuły Dawida , drukowane w „Przeglądzie Pedagogicznym” , „Prawdzie” , „Ateneum” , „Społeczeństwie” , „Ruchu Pedagogicznym” i w innych czasopismach. Wymienić tu należy zwłaszcza tej wagi artykuły , co tworzenie się pojęć , Wychowawcy powinni znać prawa rządzące ciałem i duszą , O klasycyzm , Pensja żeńska jako zakład ogólnokształcący , O duszy nauczycielstwa. Swoją działalność naukową rozpoczynał Dawid w okresie gdy w Polsce panowała pedagogika pozytywistyczna. Dawid przezwyciężył w swoich poglądach na rolę wychowania i szkoły zarówno naturalizm , doszukujący się praw wychowania w biologistycznej psychologii , jak i utylitaryzm , zalecający oparcie nauczania na wiadomościach o charakterze praktycznym , pozwalających korzystać z dobrodziejstw życia. Poglądy te jednakże nie były mu obce , doceniał bowiem znaczenie psychologii dla pedagogiki , był też w pełni świadom roli praktycznego przygotowania do życia. W okresie pisania Nauki o rzeczach Dawid w artykule O klasycyzm występuje przeciwko utylitarnemu i przyrodniczemu encyklopedyzmowi , „który w pogoni za doraźnymi rezultatami w gruncie rzeczy napełnia pamięć tylko martwym i bezpłodnym materiałem , organiczne zaś siły umysłu pozostawia bez należytej uprawy”. Przeciwstawiając się Prusowi , który w swoich poglądach pedagogicznych trzymał się spenceryzmu , Dawid nie bez wpływu szkoły herbartowskiej bronił idei , którą reprezentuje klasycyzm. Jest idea nauczania humanitarnego , to jest urabiania charakterów , zaszczepiania „ludzkiego” poglądu na świat w przeciwstawieniu do poglądu „mechanicznego”. Przez ogólne doświadczenie Dawid rozumiał nabycie wiadomości naukowych i rozwinięcie uzdolnień , przy czym miał na uwadze wiadomości i uzdolnienia potrzebne do wykonywania różnych zawodów , albo wspólne różnych gałęzi wiedzy specjalnej. Za zadanie wychowawcze , które ściśle wiąże się z ogólnym wykształceniem , przyjmował za Herbartem ukształtowanie moralnego charakteru. Przez charakter rozumiał zaś Dawid : „pewien stały w tycz samych okolicznościach sposób sądzenia i postępowania , wypływający z utrwalonych nawyknień , uczyć i pojęć”. Dawid nie przeceniał roli szkoły jako instytucji. Uważał , że poziom kulturalny społeczeństwa zależy przede wszystkim od warunków życia społeczno - ekonomicznego. Dopiero nacisk tych warunków , zmuszający ludzi do zastosowania wyższych form techniki , produkcji i organizacji pracy , staje się decydującym czynnikiem postępu intelektualnego społeczeństwa. Natomiast przy braku tych warunków ani nauka , ani oświata nie mogą się należycie rozwijać. Tak więc funkcja , jaką Dawid przyznawał szkole i oświacie , była funkcją drugoplanową , uzupełniającą. Wychodząc z socjologicznego stanowiska , trafnie rozumował , że szkoła jako instytucja pojawia się dopiero wówczas, gdy przygotowanie, jakie może dać rodzina , przestaje wystarczać. Wówczas zadanie skróconego i intensywnego przygotowania dożycia przyjmuje szkoła. W tych swoich poglądach na rolą szkoły Dawid był konsekwentnym zwolennikiem poglądów socjaldemokracji polskiej , według których celem zasadniczym było zburzenie ustroju społecznego hamującego wolność i postęp. Poglądy Dawida na treść nauczania szkolnego są do dziś równie aktualnie , jak dalekie od pełnej realizacji. Stroniąc od wszelkiego ekstrenizmu , usiłuje w nich Dawid zespolić to , co było słuszne w różnych kierunkach wykształcenia ogólnego , jak encyklopedyzm , utylitaryzm lub formalizm dydaktyczny , oraz przeciwstawić się temu , co było w nich przesadne i niebezpieczne. Jeśli chodzi o problem doboru wiedzy dla potrzeb nauczania szkolnego , Dawid katygorycznie przeciwstawił się przeciążeniu uczniów wiedzą o charakterze encyklopedycznym , lecz jednocześnie tak samo zdecydowanie bronił zasady systematyczności w doborze wiedzy. Uznając za podstawę wykształcenia opanowanie wiadomości i technicznych środków , wspólnych największej liczbie praktycznych i teoretycznych zadań życiowych , do głównych przedmiotów zapewniających opanowanie tych środków zaliczał język ojczysty języki obce i matematykę. Wiadomością z dziedziny przyrody , historii lub techniki przyznawał znaczenie mniej zasadnicze , a to ze względu na ich ustawiczną zmienność przede wszystkim pod wpływem postępów w dziedzinie nauki i techniki. Nawet najlepiej ułożony program stwarza niebezpieczeństwo dezintegracji treści dydaktycznych , dlatego Dawid z dużą siłą podkreślał znaczenie systematyczności w nauczaniu. Oto jego wypowiedź na ten temat: Cyt. „ Nauka każda jakkolwiek nie doskonała , przedstawia zawsze pewną całość , systemat faktów i prawd sobą powiązanych , i jakkolwiek byśmy ją upraszczali i do potrzeb szkoły przykrawali , zawsze jednak zmierzać musimy do tego , a żeby do tego ucznia utworzyć systematyczną całość:. Przeciwstawiając się encyklopedyzmowi w zakresie doboru wiedzy , jednocześnie mocno akcentował Dawid znaczenie praktycznego przygotowania uczniów do czekających ich zadań życiowych. To praktyczne przygotowanie miało być powiązane nierozłącznie z teoretycznym , właściwie bowiem przysposobienie do życia mogą zdaniem Dawida , zapewnić te wiadomości i techniczne środki które są „wspólne największej liczbie teoretycznych i praktycznych zadań życiowych”. Dawid uważał pracę ręczną za jeden z ważnych elementów wykształcenia ogólnego. Jednakże zdecydowanie przeciwstawiał się idei oparcia całego nauczania na pracy produkcyjnej , był bowiem przeciwnikiem utylitaryzmu , dydaktycznego. Ponieważ zdaniem Dawida nie można przewidzieć wszystkich sytuacji teoretycznych i praktycznych , które stanowić będą składniki przyszłych zadań życiowych , szkoła powinna należycie rozwinąć zdolności uczniów a przez to umożliwić im samodzielne ustosunkowanie się do nowych zadań. Tak więc już niemal przed stu laty Dawid jako pierwszy z polskich pedagogów głosił tezę o potrzebie rozwijania zdolności oraz samodzielności w myśleniu i działaniu młodzieży. Obok rozwijania zdolności poznawczych czemu Dawid poświęcił wiele szczegółowych i wnikliwych uwag w Nauce o rzeczach , jak również w Inteligencji , woli i zdolnościach do pracy , dużą uwagę przywiązywał on do rozwijania zainteresowań i do kształtowania przekonań młodzieży. Do najcenniejszych wartości , jakie przypisywał Dawid nauce rzeczach należały przede wszystkim jego walory poznawcze , tak istotne w okresie przedszkolnym , oraz walor przygotowawczy tej pierwszej nauki dla dalszego nauczania . w tym względzie Dawid całkowicie popierał poglądy Komeńskiego. Według Dawida rozwój umysłowy człowieka dokonuje się wówczas gdy na każdym szczeblu nauki zachowanie są związki między poznaniem zmysłowym , umysłowym tj. pośrednim i działaniem. Dwa pierwsze momenty procesu lekcyjnego miały zagwarantować uczniom poznanie bezpośrednie. Pierwszy polegał na pobudzaniu uczniów do spostrzegania przez przypomnienie odpowiednich doświadczeń nabytych w obcowaniu z przyrodą i ludźmi oraz przez przypomnienie wiadomości przyswojonych w szkole. Drugi moment uważał Dawid za najważniejszy dla nauki o rzeczach. To też poświęcił w swej książce szczególnie dużo uwagi poznawaniu „nowych” rzeczy. W procesie tym , przygotowującym do zdobycia nowych pojęć , Dawid zwracał uwagę na trzy etapy:
wyodrębnianie rzeczy z tła i wyróżnianie poszczególnych jej części
rozpoznawanie cech rzeczy
stwierdzenie , czy zostały uwzględnione wszystkie części i cechy typowe dla danej rzeczy. Jak z tego widać , Dawid traktował rzeczy jako zespoły cech , wobec czego ich poznanie uzależniał od poznania części i cech. Dlatego tez wiele uwagi poświęcał różnym własnościom rzeczy a więc własnością mechanicznym , jak : twardość , sprężystość , ciężar , gładkość , chropowatość , wilgotność itp. ; rozciągłości , tj. położeniu , kształtowi , odległości i wielkości rzeczy ; własnościom dynamicznym , jak : ruch , jego kierunek i trwanie , wzrost i rozwój rzeczy ; własnością optycznym , jak: światło , ciemność , barwa , przezroczystość. W tym względzie jest on kontynuatorem poglądów Komeńskiego , Pestalozziego i Herbarta.
Poznaniu pośredniemu Dawid poświęcił znacznie mniej uwagi niż poznaniu zmysłowemu. Poglądy jego na ten temat są jednak ciągle aktualne. Droga do uogólnień w postaci pojęć , definicji , praw i reguł prowadzi , według niego , przede wszystkim przez porównywanie danych rzeczy z innymi. Zdobyte uogólnienia radzi Dawid wiązać z tymi , które uczeń zdobył uprzednio. Podobnie jak fakty konkretne wiąże się z innymi faktami , tak i pojęcia będące rezultatem syntezy radzi łączyć ze sobą jako nadrzędne , podrzędne lub równorzędne z pojęciami poprzednio ustalonymi. Pisząc o formalnych zadaniach nauki o rzeczach , Dawid szczególny nacisk kład na rozbijanie zdolności poznawczych oraz zainteresowań dzieci. Uważał , iż zdolność o charakterze ogólnym , zwana przez niego ogólna dzielnością umysłową , może byś rozwinięta poprzez pracę umysłową , wszelkie ćwiczenia. Jeśli więc np. nauczanie ma się przyczynić do rozwoju zdolności obserwacji , trzeba aby dokonywało się ono w takich warunkach w jakich dane przedmioty będą spostrzegane w życiu. Ważną role w rozwoju wychowanka przyznaje Dawid w zainteresowaniu które nazywa interesem umysłowym. Ono to stanowi siłę , która pobudza dzieci „od wewnątrz” i kieruje ich uwagę ku pewnym przedmiotom. Zainteresowanie wytwarza zarazem pewien stały nastrój woli do zajmowania się określonymi przedmiotami , opiera się zaś na pewnych upodowanich mających swoje podstawy uczuciowe. Jan Władysław Dawid wyróżnia zainteresowanie pośrednie występujące wówczas , gdy przedmiot obojętny nabiera siły pociągającej , służąc jako środek do celu np. do otrzymania dobrego stopnia. Wpływ tego rodzaju zainteresowania jest ograniczony. Daleko większe znaczenie ma w pracy szkolnej zainteresowanie bezpośrednie występujące wówczas , dodany przedmiot sam się przez się przedstawia dla ucznia określoną wartość zainteresowanie bezpośrednie wiedzą można wytworzyć tylko wówczas , gdy z procesem jej przyswajania wiążą się uczucia przyjemne. Za niezbędne warunki do kształtowania tych uczuć Dawid uważa dostateczne pobudzenie uwagi w akcie przyswajania wiedzy , samodzielność w pracy umysłowej , gruntowność nauki oraz jej związek z życiem. Dawid wyodrębnił naukę o częściach rzeczy , o cechach rzeczy i o typach rzeczy. Nauka ta jest rozłożona wedle „zbiorów naturalnych” , których Dawid wyróżnia osiem pokój , dom , ogród , miasto , wieś , woda , pole i las. Mimo iż w odrębnie każdego ze zbiorów Dawid zalecał zwracać uwagę na stały czynnik , jakim jest wzajemna zależność istot i rzeczy , jednak opracowana przez niego metoda nie odpowiada temu zadaniu wystarczającym stopniu. Pierwszym krokiem było według niej rozdzielenie „chaotycznej całości” , jaką stanowi zbiór tj. wyróżnienie pojedynczych przedmiotów ich naturalnym otoczeniu , a następnie wyodrębnienie ich części. To zadanie miało spełnić specjalne lekcje o częściach rzeczy. Równolegle z tymi lekcjami miały postępować lekcje o cechach i o typach rzeczy , przy czym Dawid podkreślał , iż lekcje o częściach rzeczy miły zawsze poprzedzać inne i być podstawą do podziału kursu. Lekcje o cechach miały prowadzić do rozpoznawania takich „cech , czyli własności rzeczy” , jak kształt , wielkość , ruch , barwa , dźwięk , smak , zapach , własności dotykowe i liczba. Do największych wartości , stanowiących o roli nauki o rzeczach w rozwoju polskiej dydaktyki , należy zwłaszcza twórcze rozwinięcie trzech zagadnień. Pierwszych z nich jest próba oparcia nauczania na poznaniu zmysłowym , umysłowym i działaniu. Drugim zagadnieniem które dokładnie rozwiną Dawid , jest sprawa poglądowości , jej właściwego rozumienia i stosowania , zwłaszcza na szczeblu nauczania elementarnego. Wreszcie świetnie rozwinięcie metodyki lekcji , jakże dalekie od praktycznych na ogół opracowań tej problematyki. W przeważającym okresie swej działalności naukowej Dawid zgodnie z racjonalistycznym charakterem swoich poglądów za podstawowy czynnik powodzenia w pracy nauczycielskiej uważał znajomość prawd psychologicznych i pedagogicznych , bez czego procesem wychowawczym nie można świadomi kierować. Te swoje tezy sformułował w artykule „Jak się uczyć pedagogiki” jeszcze w roku 1890. Pisał w nim , iż pedagogiki nie można się nauczyć choćby z najlepszej książki. Treść jej bowiem stanowią ogólne i podstawowe pojęcia głównie ze sfery psychologicznej , zaś „wykształcenie pedagogiczne polega na doskonałym przejęciu się tymi pojęciami , poznanie wszelkich ich związków i następstw , wreszcie , i to jest główne , na umiejętności obserwowania i sądzenia wypadków konkretnych i traktowania zadań praktycznych w świetle tych pojęć podstawowych”. W końcowym , najbardziej tragicznym okresie życia Dawid pisząc rozprawę o duszy nauczycielstwa , wprawdzie podtrzymuje swoje dotychczasowe stanowisko , ale ze szczególną mocą akcentuje czynnik inny któremu poprzednio nie przypisywał tego znaczenia. Jest to czynnik przekraczający sferę poznania , a sięgający do sfery powinności do dziedziny ideałów obok wiedzy o wychowaniu zaczyna więc Dawid równie wysoko , cenić osobowość nauczyciela bowiem „w żadnym zawodzie człowiek nie ma takiego znaczenia jak w zawodzie nauczycielskim”. Wśród cech , które nauczyciel , jako wzór do śladowania dla uczniów , mieć powinien , na pierwszym miejscu wymienia Dawid poczucie duchowej wspólność i jedności z innymi. Cecha ta , zwana przez Dawida miłością dusz ludzkich ma stanowić istotę „powołania” nauczyciela , ma być źródłem entuzjazmu wiary we własne siły i powodzenia w pracy. Dawid , traktując pracę nauczycielską jako powołanie i misje szczególną , jednocześnie zdawał sobie sprawę z tego , że czynnikiem przekonywującym o pełnieniu tej misji jest odpowiednie kształcenie nauczycieli. W ostatnim okresie swej działalności Dawid doszedł do przekonania , że należy stworzyć w Polsce centralną instytucję kształcenia nauczycieli; z inicjatywą w tej sprawie wystąpił na łamach „Ruchu pedagogicznego”. W swoim projekcie stworzenia Polskiego Instytutu Pedagogicznego , wykorzystując doświadczenia wyższych uczelni pedagogicznych w Brukseli , Genewie , Lipsku i Petersburgu , chciał uczynić nie tylko szkołę kształcącą nauczycieli lecz także ognisko badań naukowych w dziedzinie pedagogiki i nauk pomocniczych. Ideą Dawida było uczynienie z instytutu wzorowej pod każdym wzglądem placówki. Na program studiów miały się składać trzy grupy przedmiotów:
dotyczących dziecka i jego rozwoju , w tym między innymi anatomia i fizjologia psychologia ogólna , psychologia dziecka , psychologia stosowana , patalogia wieku dziecięcego , metodologia i technika psychologii;
dotyczących metod i technik nauczania oraz ich historii , jak np. logika i teoria poznania socjologiczne i ekonomiczne podstawy wychowania , dydaktyka ogólna , nauczanie przed szkolne , nauczanie w szkole ludowej , średniej i wyższej , metodyka przedmiotów poszczególnych (np. : nauczania początkowego , przedmiotów przyrodniczych , językowych , historycznych ), podstawy wychowania moralnego , wychowanie fizyczne , higiena dziecka i higiena dziecka , wychowanie estetyczne , organizacja szkolnictwa , historia szkól i systemów pedagogicznych , oświata pozaszkolna;
związanych z rozwijaniem osobowości nauczyciela , jak m.in. nauka o społeczeństwie , historia polski po rozbiorowej , historia filozofii , psychologia i filozofia religii , systemy etyki.
W dodatku program miał uzupełniać przedmioty dodatkowe jak: psychologia zwierząt eugenika , sądy dla dzieci , alkoholizm w szkole , literatura dla młodzieży , mające na celu zaspokajanie indywidualnych zainteresowań słuchaczy. Nie mniej nowoczesne miały być metody pracy w instytucie. Dawid pragną , aby we własnej pracy dydaktycznej instytut dawał wzór realizacji tych zasad , które zamierza wpoić wychowankom. Przyjmował więc ,że metoda nauczania w instytucie „będzie jak najmniej wykładowa” , zadaniem zaś docentów czynił nie dawanie gotowej wiedzy , lecz kierowanie studiami poprzez lekturę odpowiednich dzieł opracowywania referatów , organizowanie dyskusji i kolokwiów , prowadzenie zajęć w laboratoriach oraz organizowanie badań naukowych i prac eksperymentalnych. Aby umożliwić lekturę dzieł w językach obcych , Dawid przewidywał że słuchacze instytutu muszą przed przystąpieniem do studiów poznać dwa języki nowożytne. Wielka szkoda , że pierwsza wojna światowa i przedwczesna śmierć Dawida zniweczyły plany stworzenia tak mądrze zaplanowanej uczelni pedagogicznej.