1
Ekonomia
w. 1
Tomasz Geodecki
semestr letni 2011
Tomasz Geodecki
adiunkt w Katedrze Gospodarki i Administracji Publicznej
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.
Prowadzone zaj
ę
cia dot. głównie polityki prowadzonej przez
władze publiczne: polityka innowacyjna, gospodarka
publiczna, metody planowania i analizy przedsi
ę
wzi
ęć
publicznych. Ponadto: koordynator studiów podyplomowych
Ekonomia społeczna w Małopolskiej Szkole Administracji
Publicznej UEK, a tak
ż
e realizacja bada
ń
ewaluacyjnych na
zlecenie instytucji publicznych.
Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej
ul. Rakowicka 16, pok. 34B
tel. (12) 293-74-81,
tomasz.geodecki@uek.krakow.pl
Aktualne terminy konsultacji:
http://cel.uek.krakow.pl/moodle/course/view.php?id=828
2
Tematyka zajęć
studia stacjonarne:
1.
Wprowadzenie do ekonomii
2.
Rynek, popyt, poda
ż
3.
Konsument
4.
Producent
5.
Producent i formy rynku
6.
Zawodno
ś
ci rynku i polityka pa
ń
stwa
7.
Pa
ń
stwo i finanse publiczne
8.
Zawodno
ś
ci pa
ń
stwa
9.
Pomiar dochodu narodowego
10.
Wzrost gospodarczy
11.
Rynek pracy
12.
Rynek pieni
ą
dza
13.
Innowacyjno
ść
i post
ę
p techniczny
14.
Wahania koniunkturalne
15.
Gospodarka otwarta lub Rynek dóbr (11)
Literatura:
Literatura podstawowa:
D. Begg, P. Dornbusch, S. Fischer, Mikroekonomia, PWE, Warszawa;
D. Begg, P. Dornbusch, S. Fischer, Makroekonomia, PWE, Warszawa;
B. Czarny, Podstawy ekonomii, Warszawa 2011;
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa
2005.
plus
ć
wiczenia:
D. Begg, P. Smith, Ekonomia; Zbiór zada
ń
, PWE, Warszawa 2001;
B. Czarny, Podstawy ekonomii; zbiór zada
ń
, PWE 2000;
R. Milewski, E. Kwiatkowski (red.), Podstawy ekonomii;
ć
wiczenia
i zadania, PWN, Warszawa, 2006.
3
Literatura:
Literatura uzupełniaj
ą
ca:
M. i R. Friedmanowie, Wolny wybór, Wyd. Aspekt, Sosnowiec 2006;
M. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku;
P. Samuelson, Ekonomia mened
ż
erska, PWE, Warszawa 2009;
A. Smith, Badania nad natur
ą
i przyczynami bogactwa narodów (1954,
PWN 2007);
J. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa 2004.
Zaliczenie
Kryteria zaliczenia przedmiotu: zdanie
egzaminu (czerwiec br.)
na min. 51 punktów.
pow. 59 ocena +dst,
pow. 67 – db,
pow. 75, + db,
pow. 83 – bdb.
4
Wykład 1 Wprowadzenie do ekonomii
na podstawie R. Milewski, E. Kwiatkowski , PWN,
Warszawa 2005, ss. 3-23
Czym zajmuje si
ę
ekonomia
Potrzeby ludzkie, czynniki produkcji
Proces gospodarowania – podmioty
i decyzje gospodarcze
Gospodarka i systemy gospodarcze
Granica mo
ż
liwo
ś
ci produkcyjnych i racjonalno
ść
gospodarowania
Kategorie i prawa ekonomiczne
Modele ekonomiczne
Ekonomia i inne nauki
Czym zajmuje się ekonomia?
Nazwa
Oikonomia - (gr. oikos – dom (por. ekologia, metojkowie,
wzgl. metekowie) + nomos - prawa) – to jest nauka o prawach
rz
ą
dz
ą
cych funkcjonowaniem gospodarstwa domowego
(Arystoteles, Ksenofont). Prowadzenie gospodarstwa nie było
dla Greków zaj
ę
ciem szczególnie chlubnym – zajmowali si
ę
tym niewolnicy i kobiety, za
ś
m
ęż
czyznom przystoi raczej
zajmowanie si
ę
sprawami publicznymi (polityka), rzemiosłem
wojennym i filozofi
ą
. (por. Zi
ę
ba).
Ponadto cz
ę
sto traktowano ekonomi
ę
jako gr
ę
o sumie
zerowej –
ź
ródłem bogactwa jest rabunek, a handel
cz
ę
stokro
ć
taki rabunek przypomina.
5
Czym zajmuje się ekonomia?
Nazwa, przedmiot zainteresowania
W XVII w. upowszechnił si
ę
termin „Ekonomia
polityczna”, który miał oznacza
ć
szersze
zainteresowania ekonomii – nie tylko gosp. domowym
ale cał
ą
wspólnot
ą
społeczn
ą
– dzi
ś
powiedzieliby
ś
my
„Ekonomia społeczna”.
Ekonomia jest nauk
ą
o procesach gospodarczych.
Ekonomi
ś
ci staraj
ą
si
ę
odkry
ć
i opisa
ć
prawidłowo
ś
ci
rz
ą
dz
ą
ce tymi procesami.
Czym zajmuje się ekonomia?
Sądy pozytywne i normatywne
S
ą
dy pozytywne formułowane s
ą
wówczas, gdy odwołuj
ą
c
si
ę
do faktów w sposób bezstronny opisuje si
ę
rzeczywisto
ść
społeczno-gospodarcz
ą
- tzn. procesy zachodz
ą
ce w
gospodarce, ich przyczyny i nast
ę
pstwa itp.
Je
ż
eli natomiast badacz wyra
ż
a swoje przekonania co do
po
żą
danego stanu rzeczy, a jego zalecenia s
ą
zazwyczaj
oparte na subiektywnym warto
ś
ciowaniu, to s
ą
to s
ą
dy
normatywne.
Np. opis konsekwencji wprowadzenia podatku – sporz
ą
dzony
na podstawie bada
ń
jest s
ą
dem pozytywnym, za
ś
s
ą
dem
normatywnym b
ę
dzie stwierdzenie, czy obci
ąż
enie podatkowe
jest sprawiedliwe czy te
ż
niesprawiedliwe.
6
Czym zajmuje się ekonomia?
Mikroekonomia i makroekonomia
Ekonomia bywa zazwyczaj dzielona na mikroekonomi
ę
i
makroekonomi
ę
.
Ta pierwsza zajmuje si
ę
badaniem poszczególnych
elementów składaj
ą
cych si
ę
na gospodark
ę
(gospodarstwa
domowe, przedsi
ę
biorstwa) oraz działa
ń
i ich zachowa
ń
na
rynkach. Ta druga za
ś
za przedmiot analizy bierze cał
ą
gospodark
ę
- np. co wpływa na zmiany i poziom globalnej
produkcji (PKB) oraz konsumpcji w gospodarce.
Czasami mówi si
ę
tak
ż
e o mezoekonomii – tzn. nauce
koncentruj
ą
cej si
ę
na agregatach po
ś
rednich w stosunku do
mikro- i makroekonomii – tzn. mniejszych od całych
gospodarek: bran
ż
ach, sektorach
gospodarczych.
Potrzeby ludzkie, czynniki produkcji
Procesy gospodarcze i potrzeby ludzkie
W ekonomii badaniu poddaje si
ę
procesy gospodarcze tj.
procesy: produkcji, podziału (dystrybucji), wymiany i
konsumpcji
ś
rodków, które zaspokajaj
ą
ludzkie potrzeby.
Potrzeby mo
ż
na zaklasyfikowa
ć
zgodnie z piramid
ą
potrzeb
Maslowa, jakkolwiek starsze uj
ę
cia tych
ż
e potrzeb si
ę
gaj
ą
ś
w.
Tomasza.
Mamy wi
ę
c potrzeby biologiczne, potrzeby zwi
ą
zane z
zapewnieniem sobie i swoim bliskim bezpiecze
ń
stwa, inne
potrzeby zwi
ą
zane z wygod
ą
i rozrywk
ą
oraz potrzeby
wy
ż
szego rz
ę
du zwi
ą
zane ze zdobywaniem wiedzy,
d
ąż
eniem do samorealizacji itp.
Im wy
ż
szy rz
ą
d potrzeby w tym dalszej
kolejno
ś
ci jest ona zaspokajana
.
7
Potrzeby ludzkie, czynniki produkcji
Procesy gospodarcze i potrzeby ludzkie
Ś
rodki zaspokojenia ludzkich potrzeb mog
ą
mie
ć
charakter materialny i niematerialny.
Materialne obejmuj
ą
zasoby przyrody oraz rzeczy
wytworzone przez człowieka (dobra) – a wi
ę
c s
ą
z reguły
wytwarzane przez przemysł i rolnictwo.
Mamy te
ż
do czynienia z usługami niematerialnymi
wytwarzanymi przez sektor usług (np. rozrywka, usługi
fryzjerskie, szkolnictwo, np. ten wykład jest usług
ą
).
Potrzeby ludzkie, czynniki produkcji
Produkty i dobra wolne
Działalno
ść
ludzka, która polega na wytwarzaniu
ś
rodków do zaspokojenia potrzeb ludzkich nazywa si
ę
procesem produkcji, natomiast efektem tego procesu
s
ą
produkty (zarówno dobra jak i usługi – np. VAT to
podatek od towarów i usług).
Mamy tak
ż
e w gospodarce dobra wolne nie b
ę
d
ą
ce
wynikiem produkcji – np. powietrze, wybrze
ż
e morskie
do wypoczynku itp.
8
Potrzeby ludzkie, czynniki produkcji
Czynniki produkcji; praca
Aby móc produkowa
ć
nale
ż
y dysponowa
ć
okre
ś
lonymi zasobami
czyli czynnikami produkcji (czynniki a nie składniki np. f. Cobba-
Douglasa: Y=AK
α
L
β
). Zazwyczaj zalicza si
ę
do nich prac
ę
, kapitał i
ziemi
ę
.
„Praca – zespół
ś
wiadomych i celowych czynno
ś
ci człowieka, dzi
ę
ki
którym oddziałuje on na otaczaj
ą
c
ą
przyrod
ę
i przekształca j
ą
.”
(Milewski & Kwiatkowski).
Praca ma charakter społeczny – tzn. po pierwsze wytworzenie
bardziej zaawansowanych produktów mo
ż
liwe jest tylko dzi
ę
ki
specjalizacji – pracy wielu ludzi, spo
ś
ród których ka
ż
dy specjalizuje
si
ę
w tym, co umie robi
ć
najlepiej (dzi
ę
ki zdolno
ś
ciom albo
do
ś
wiadczeniu), ponadto dzi
ę
ki pracy człowiek wchodzi w ró
ż
ne
relacje społeczne ze swoim otoczeniem.
Potrzeby ludzkie, czynniki produkcji
Czynniki produkcji; ziemia, kapitał, inne
Ziemia – w
ś
cisłym tego słowa znaczeniu ziemia uprawna,
grunty), a tak
ż
e bogactwa naturalne (w
ę
giel, ropa naftowa, lasy,
rzeki itp.);
Kapitał – akumulowany jest przez wcze
ś
niejsz
ą
prac
ę
–
obejmuje kapitał fizyczny lub rzeczowy (narz
ę
dzia, maszyny,
budynki, surowce, zapasy) oraz finansowy – pieni
ą
dze, papiery
warto
ś
ciowe.
Lista czynników produkcji jest krótsza lub dłu
ż
sza w zale
ż
no
ś
ci
od uj
ęć
. Np. ziemia cz
ę
sto wł
ą
czana jest do zasobów kapitału.
Czasami za
ś
wyodr
ę
bniany jest osobny rodzaj kapitału – kapitał
ludzki (w odró
ż
nieniu od „czystej” pracy). Np. A. Marshall
wyodr
ę
bniał tak
ż
e organizacj
ę
, a J.A.Schumpeter proponował
mówi
ć
o przedsi
ę
biorczo
ś
ci).
9
Proces gospodarowania – podmioty gosp.
Gospodarowanie i powiązania pomiędzy procesami gosp.
Gospodarowanie odbywa si
ę
ci
ą
gle, poniewa
ż
ludzkie
potrzeby s
ą
odnawialne.
Sfera produkcji cieszy si
ę
szczególnym
zainteresowaniem, poniewa
ż
dzieli
ć
, wymienia
ć
i
konsumowa
ć
mo
ż
na jedynie to, co zostało wytworzone.
Mi
ę
dzy tymi sferami istniej
ą
liczne powi
ą
zania – np.
je
ż
eli nie ma konsumentów, nie ma bod
ź
ców do
wytwarzania pewnych rzeczy.
Proces gospodarowania – podmioty gosp.
Gospodarowanie i powiązania pomiędzy procesami gosp.
W procesach tych uczestnicz
ą
podmioty gospodarcze,
spo
ś
ród których cz
ę
sto wyodr
ę
bnia si
ę
trzy typy:
przedsi
ę
biorstwa, gospodarstwa domowe i pa
ń
stwo
- przedsi
ę
biorstwo – to ludzie (zespół ludzi lub pojedynczy
człowiek) dysponuj
ą
cy
ś
rodkami niezb
ę
dnymi do regularnego
prowadzenia działalno
ś
ci gospodarczej (w sferze produkcji,
obrotu – tj. handlu, usług – np. skrót PPHU).
Z reguły przyjmuje si
ę
,
ż
e celem przedsi
ę
biorstwa jest
uzyskiwanie jak najwi
ę
kszego dochodu (maksymalizacja
zysku).
10
Proces gospodarowania – podmioty gosp.
Gospodarowanie i powiązania pomiędzy procesami gosp.
- gospodarstwo domowe – najcz
ęś
ciej rodzina (lub jednoosobowe
gosp. domowe), gromadz
ą
ce dochody i wspólnie je wydaj
ą
ce w
procesie zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych (wydaj
ą
c dochody
lub zgromadzone oszcz
ę
dno
ś
ci). Poza funkcj
ą
konsumpcyjn
ą
gosp.
domowe pełni
ą
tak
ż
e funkcje produkcyjne (wynajmuj
ą
c jeden z
czynników produkcji – prac
ę
lub te
ż
prowadz
ą
c działalno
ść
gospodarcz
ą
na własny rachunek). Ponadto – gromadz
ą
c
oszcz
ę
dno
ś
ci za po
ś
rednictwem systemu bankowego udost
ę
pniaj
ą
przedsi
ę
biorstwom kapitał).
- pa
ń
stwo – struktura administracyjna; dostarcza usługi z zakresu
ochrony ludzi i rynków (prawo, wojsko, policja, s
ą
downictwo). W
czasach nowo
ż
ytnych w coraz wi
ę
kszym stopniu uczestniczy w
produkcji, konsumpcji i decyduje o podziale.
Gospodarka i systemy gospodarcze
System gospodarczy
Dana gospodarka mo
ż
e by
ć
potraktowana jako pewien system.
System gospodarczy – „układ stosunków i organizacji, który
kształtuje prawa i regulacje rz
ą
dz
ą
ce działalno
ś
ci
ą
gospodarcz
ą
,
determinuje prawa własno
ś
ci czynników produkcji, rozdziela
uprawnienia do podejmowania decyzji w zakresie produkcji i
konsumpcji, determinuje bod
ź
ce motywuj
ą
ce ró
ż
ne podmioty
gospodarcze, a w ostateczno
ś
ci rozstrzyga kwestie co, jak i dla
kogo b
ę
dzie produkowane”. (P. Samuelson, W. Nordhaus,
Economics, wyd. XIII, New York 1989, s. 833-834).
11
Gospodarka i systemy gospodarcze
gospodarka towarowo-pieniężna a gospodarka naturalna
Podział ze wzgl
ę
du na adresata procesów
produkcyjnych:
gospodarka towarowa (lub towarowo-pieni
ęż
na), w
której dobra pochodz
ą
ce z produkcji od pocz
ą
tku
przewidywane s
ą
do sprzeda
ż
y i nazywane w zwi
ą
zku z
tym towarami (a sprzedawane s
ą
za pieni
ą
dze);
w odró
ż
nieniu od gospodarki naturalnej, w której
wytwórcy produkuj
ą
głównie, aby produktami tymi
zaspokoi
ć
własne potrzeby (
ż
ywno
ść
, nauka, ubrania).
Gospodarka i systemy gospodarcze
Systemy rynkowe i nakazowe
Ze wzgl
ę
du na mechanizm koordynacji i regulowania procesów
gospodarczych wyodr
ę
bniamy systemy rynkowe i nakazowe
(nakazowo-rozdzielcze, wzgl. gospodarki centralnie planowane).
W pierwszym przypadku alokacja dóbr jest poddana
samoczynnemu mechanizmowi rynkowemu.
W drugim przypadku o sposobie rozdziału zasobów gospodarczych
decyduje zazwyczaj aparat biurokratyczny (cz
ę
sto szczebla
centralnego).
Obecnie dominuj
ą
systemy mieszane, za
ś
w przeszło
ś
ci – przez XIX
w. do 1918 r. w Europie, USA i koloniach dominowały systemy
rynkowe zdecentralizowane o dominacji własno
ś
ci prywatnej;
w XX w. bloku sowieckim, Chinach oraz krajach wzoruj
ą
cych si
ę
na
nich (Afryka, Indie itp.) dominował system
nakazowo-rozdzielczy.
12
Granica możliwości produkcyjnych i
racjonalność gospodarowania
Potrzeby ludzkie s
ą
z reguły wi
ę
ksze ni
ż
mo
ż
liwo
ś
ci produkcyjne
systemów gospodarczych, gdy
ż
dysponuj
ą
one ograniczonymi
zasobami. Skoro tak, to nale
ż
y dokona
ć
wyboru, które potrzeby
chcemy zaspokoi
ć
i w jakiej kolejno
ś
ci.
Mo
ż
emy wybra
ć
pomi
ę
dzy dobrami konsumpcyjnymi, albo
pomi
ę
dzy dwoma dobrami inwestycyjnymi, albo te
ż
pomi
ę
dzy
dobrem konsumpcyjnym a produkcyjnym.
Granica możliwości produkcyjnych i
racjonalność gospodarowania
Zało
ż
enie: w danym kraju mo
ż
na produkowa
ć
jedynie chleb lub
maszyny potrzebne do wytwarzania chleba.
Krzywa ł
ą
cz
ą
ca punkty jest obrze
ż
em zbioru wielu punktów, które
pokazuj
ą
mo
ż
liwe opcje wykorzystania zasobów gospodarczych. Na
linii tej znajduj
ą
si
ę
te warianty, które s
ą
efektywne ekonomicznie, tzn.
wykorzystuj
ą
w pełni posiadane zasoby.
Np. punkt K nie jest efektywny ekonomicznie
gdy
ż
przy takiej produkcji pozostaj
ą
nam
wolne zasoby, których nie wykorzystujemy.
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
0
100
200
300
400
500
600
chleb
(tys. ton)
maszyny
(tys. sztuk)
A
1400
0
B
1350
100
C
1300
140
D
1200
200
E
1100
250
F
960
300
G
800
350
H
600
400
I
400
440
J
0
500
K
600
200
L
1200
400
13
Granica możliwości produkcyjnych i
racjonalność gospodarowania
Zało
ż
enie: w danym kraju mo
ż
na produkowa
ć
jedynie chleb lub
maszyny potrzebne do wytwarzania chleba.
Punkt L za
ś
jest bardziej korzystny, niestety przy danych zasobach i
stanie techniki jest on nieosi
ą
galny. Nie jest osi
ą
galny obecnie i
produkcja jest reprezentowana przez punkt D, ale w przyszło
ś
ci,
dzi
ę
ki post
ę
powi technicznemu mo
ż
liwe
b
ę
dzie osi
ą
gniecie wy
ż
ej poło
ż
onej granicy.
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
0
100
200
300
400
500
600
chleb
(tys. ton)
maszyny
(tys. sztuk)
A
1400
0
B
1350
100
C
1300
140
D
1200
200
E
1100
250
F
960
300
G
800
350
H
600
400
I
400
440
J
0
500
K
600
200
L
1200
400
Granica możliwości produkcyjnych i
racjonalność gospodarowania
B
ę
d
ą
c na krzywej granicy mo
ż
liwo
ś
ci produkcyjnych (inaczej krzywa
transformacji) wykorzystujemy maksymalnie zasoby gospodarcze, tzn. jak
głosi definicja efektywno
ś
ci – nie jest mo
ż
liwe zwi
ę
kszenie produkcji
jednego dobra bez równoczesnego zmniejszenia produkcji drugiego dobra.
Zatem poło
ż
enie krzywej uwarunkowane jest po pierwsze ilo
ś
ci
ą
posiadanych zasobów, a po drugie efektywno
ś
ci
ą
ich wykorzystania.
Efektywno
ść
za
ś
zale
ż
y od: wiedzy i umiej
ę
tno
ś
ci, dyscypliny pracy,
organizacji produkcji.
Koszt alternatywny oznacza,
ż
e je
ż
eli decydujemy si
ę
na wytwarzanie
jednego dobra rezygnujemy z wytwarzania innego dobra – wybieraj
ą
c
produkcj
ę
wi
ę
kszej ilo
ś
ci chleba decydujemy si
ę
na rezygnacj
ę
z pewnej
liczby maszyn. Ka
ż
da decyzja obarczona jest niejawnym kosztem
rezygnacji z innego zastosowania zasobów gospodarczych przy podj
ę
ciu
innej decyzji. Np. lokuj
ą
c pieni
ą
dze w jednej
działalno
ś
ci rezygnujemy z dochodu
np. z lokaty bankowej (st
ą
d procent).
14
Granica możliwości produkcyjnych i
racjonalność gospodarowania
Prakseologia, czyli nauka o sprawnym działaniu podpowiada nam,
ż
e podstawow
ą
zasad
ą
, któr
ą
powinni
ś
my si
ę
kierowa
ć
przy
podejmowaniu działa
ń
gospodarczych jest efektywno
ść
tj.
uzyskiwanie najwi
ę
kszego mo
ż
liwego efektu przy danym nakładzie,
albo te
ż
uzyskiwane danego efektu przy u
ż
yciu mo
ż
liwie
najmniejszego nakładu. Najbardziej efektywny ekonomicznie jest
ten wariant, który charakteryzuje si
ę
najwi
ę
kszym stosunkiem
korzy
ś
ci do kosztów. Porównywanie alternatywnych zastosowa
ń
zasobów w celu wyłonienia wariantu optymalnego (z
ekonomicznego punktu widzenia) nazywamy rachunkiem
ekonomicznym.
Granica możliwości produkcyjnych i
racjonalność gospodarowania
Aby przeprowadzi
ć
rachunek ekonomiczny potrzebne jest spełnienie
trzech warunków:
mierzalno
ś
ci nakładów i efektów,
po drugie ich wyra
ż
enia w takich samych jednostkach miary (jak
oceni
ć
, czy korzystne jest wydanie 5 mln zł na wyprostowanie
zgryzu u 2,5 tys. dzieci – prosty zgryz nie jest łatwo przekładalny
na jednostki pieni
ęż
ne). Oznacza to,
ż
e nie wszystkie decyzje
społeczno-gospodarcze mog
ą
by
ć
oparte na precyzyjnym
rachunku ekonomicznym.
Po trzecie za
ś
musimy dysponowa
ć
jednoznacznym kryterium
wyboru (np. wła
ś
nie ekonomiczno
ść
– jednak w praktyce
dochodz
ą
nam inne kryteria np. sprawiedliwo
ść
, albo równo
ść
).
15
Granica możliwości produkcyjnych i
racjonalność gospodarowania
Załó
ż
my,
ż
e rozwa
ż
amy budow
ę
autostrady albo lotniska. Bogaty
ma 10.000 dochodu, a 3
ś
rednio zamo
ż
nych po 2.000.
Co jest bardziej korzystne przy danym takim samym nakładzie
ś
rodków:
- wariant A Korzy
ś
ci bogatego z lotniska 2.000, 3
ś
rednich po 0,
- czy te
ż
B – w przypadku autostrady: korzy
ś
ci bogatego 0, a 3
ś
rednich po 500?.
Kategorie i prawa ekonomiczne
Prawa ekonomiczne
Stale powtarzaj
ą
ce si
ę
zale
ż
no
ś
ci pomi
ę
dzy elementami
procesu gospodarowania nazywamy prawami
ekonomicznymi. Opisuj
ą
one odkrywane i badane w ramach
nauki ekonomii ogólne prawidłowo
ś
ci rz
ą
dz
ą
ce procesami
gospodarczymi. Typowe metody badawcze to obserwacja,
analiza faktów i danych statystycznych, eksperymenty. Przy
ich zastosowaniu ekonomi
ś
ci staraj
ą
si
ę
ustali
ć
, które ze
zidentyfikowanych zale
ż
no
ś
ci s
ą
istotne i powtarzaj
ą
ce si
ę
.
Zidentyfikowanie takowych prowadzi do formułowania praw
ekonomicznych, a ł
ą
czenie tych praw w zwarte systemy
logiczne nazywane jest konstruowaniem teorii
ekonomicznych.
16
Kategorie i prawa ekonomiczne
Teorie ekonomiczne i kategorie ekonomiczne
Ł
ą
czenie praw ekonomicznych w zwarte systemy
logiczne nazywane jest konstruowaniem teorii
ekonomicznych. Obejmuj
ą
one pewne definicje,
twierdzenia i hipotezy badawcze odnosz
ą
ce si
ę
do
szerszego lub w
ęż
szego zbioru aspektów procesu
gospodarowania.
Przy tym tworzone s
ą
kategorie ekonomiczne, czyli
terminy, abstrakcyjne poj
ę
cia charakteryzuj
ą
ce cechy
elementów i ró
ż
nych aspektów procesów gospodarczych
(rynek, dochód, popyt, kapitał, zysk itp.).
Kategorie i prawa ekonomiczne
Prawa ekonomiczne
Prawa ekonomiczne maj
ą
charakter prawidłowo
ś
ci
statystycznych (stochastycznych). Ich działanie nie
ujawnia si
ę
w ka
ż
dym pojedynczym przypadku. Trudno
jest powiedzie
ć
,
ż
e ka
ż
dy woli mie
ć
wi
ę
cej ni
ż
mniej,
poniewa
ż
zdarzaj
ą
si
ę
osoby, które wol
ą
mie
ć
mniej np.
ubra
ń
, albo domów. Jednak na ogół ludzie wol
ą
mie
ć
wi
ę
cej ni
ż
mniej. Dlatego prawa ekonomiczne s
ą
prawami wielkich liczb, ujawniaj
ą
cymi si
ę
przy masowym
powtarzaniu si
ę
zdarze
ń
danego rodzaju (st
ą
d
zastrze
ż
enia: „na ogół”, „zazwyczaj” itp.).
17
Kategorie i prawa ekonomiczne
Prawa ekonomiczne
Prawa ekonomiczne działaj
ą
obiektywnie, tzn. s
ą
one
realn
ą
cech
ą
procesu gospodarowania, a ponadto ich
istnienie i działanie nie zale
ż
y od woli ludzi i ich
ś
wiadomo
ś
ci.
Praw ekonomicznych nie daje si
ę
modyfikowa
ć
, a jedynie
mo
ż
na wpływa
ć
na warunki, w jakich ujawnia si
ę
ich
działanie. Jednak zawsze przy ograniczaniu działania praw
ekonomicznych nale
ż
y si
ę
liczy
ć
z wyst
ę
powaniem
negatywnych skutków ubocznych. Np. działanie wbrew
prawu popytu i poda
ż
y poprzez ustalanie cen
maksymalnych powoduje pojawienie si
ę
niedoboru
pewnych produktów.
Modele ekonomiczne
Założenia
Przy formułowaniu pewnych praw czy teorii cz
ę
sto
ekonomi
ś
ci przyjmuj
ą
pewne zało
ż
enia upraszczaj
ą
ce, np.
ż
e
wydajno
ść
wszystkich zatrudnionych jest jednakowa, albo
ż
e
w danej gospodarce nie ma kontaktów z zagranic
ą
Nie wszystkie zało
ż
enia s
ą
realistyczne, ale przyjmuje si
ę
je,
aby pokaza
ć
zale
ż
no
ś
ci pomi
ę
dzy jednym elementem a
drugim. Dlatego cz
ę
sto posługujemy si
ę
zało
ż
eniem ceteris
paribus (z łaciny – pozostałe stałe, czyli „przy innych
warunkach niezmienionych”). Je
ż
eli chcemy okre
ś
li
ć
kształtowanie si
ę
jakiej
ś
cechy przez zmian
ę
jednego z
czynników, a czynników takich, które wpływaj
ą
na
kształtowanie si
ę
danej cechy jest wiele, wtedy przyjmujemy,
ż
e pozostałe czynniki nie zmieniaj
ą
si
ę
.
18
Modele ekonomiczne
Założenia; konieczność posługiwania się modelami
Zało
ż
enia czynione s
ą
wi
ę
c po to, aby uzyska
ć
uproszczony i przejrzysty obraz rzeczywisto
ś
ci
gospodarczej – taki obraz to model ekonomiczny.
Posługiwanie si
ę
modelami jest konieczno
ś
ci
ą
, poniewa
ż
dokładny opis rzeczywisto
ś
ci bez zarysowania tylko
najwa
ż
niejszych jej elementów byłby mało przydatny i
nie pozwolił uchwyci
ć
owych najwa
ż
niejszych
zale
ż
no
ś
ci.
Ś
wiadoma rezygnacja ze szczegółów lepiej
pozwala dostrzec cało
ść
.
Modele ekonomiczne
Założenia; konieczność posługiwania się modelami
19
Modele ekonomiczne
Zmienne: zasoby i strumienie
Zmienne wyst
ę
puj
ą
ce w modelach mog
ą
ujmowa
ć
zasoby oraz
strumienie.
Zasoby to inaczej warto
ść
danej wielko
ś
ci ekonomicznej w
pewnym momencie: np. stan maj
ą
tku danej osoby, stan
ś
rodków
trwałych na 31 grudnia 2010 r., dług publiczny.
Strumienie wyra
ż
aj
ą
warto
ś
ci danej wielko
ś
ci ekonomicznej w
pewnym okresie. Mówimy o dochodach osi
ą
ganych w ci
ą
gu
roku, przyro
ś
cie długu publicznego w ci
ą
gu roku, albo warto
ś
ci
inwestycji w ci
ą
gu 5 lat, czy
ś
rodków europejskich dla Polski w
ci
ą
gu 7 lat. W odró
ż
nieniu od zasobów strumienie musz
ą
by
ć
okre
ś
lone w czasie, w przeciwnym razie nie miałyby sensu (np.
informacja o dochodach danej rodziny, sprzeda
ż
y firmy itp.).
Modele ekonomiczne
Zmienne endogeniczne i egzogeniczne
Cz
ę
sto dzielimy tak
ż
e zmienne na endogeniczne i
egzogeniczne – te pierwsze s
ą
wyja
ś
nione w ramach
modelu, te drugie nie – inaczej s
ą
kształtowane przez
siły zewn
ę
trzne (egzo) w stosunku do modelu.
20
Ekonomia i inne nauki
Nauki ekonomiczne to jedna z dziedzin naukowych; dziel
ą
si
ę
na
nast
ę
puj
ą
ce dyscypliny naukowe: ekonomia, nauki o zarz
ą
dzaniu,
towaroznawstwo.
Ekonomia jest jedn
ą
z wielu nauk ekonomicznych – spo
ś
ród nich
jest najbardziej ogóln
ą
. Do nauk ekonomicznych zalicza si
ę
tak
ż
e:
histori
ę
gospodarcz
ą
, statystyk
ę
ekonomiczn
ą
, ekonomiki
szczegółowe (wzgl. ekonomie, np. ekonomia przemysłu, ochrony
zdrowia, ochrony
ś
rodowiska, sektora publicznego, turystyki itp.).
Ekonomia i bardziej szczegółowe nauki pełni
ą
wobec siebie
nawzajem role słu
ż
ebne.
Szczególna rola nauk nieekonomicznych: matematyki (coraz
cz
ęś
ciej korzysta si
ę
z niej dla opisywania procesów i zjawisk
ekonomicznych), logiki (w zakresie metod wnioskowania),
prakseologii (tj. nauki o sprawnym działaniu.