www.psychiatria.med.pl

1

PRACA POGLĄDOWA

ISSN 1643–0956

Zbigniew Lew-Starowicz, Michał Lew-Starowicz

Zakład Problemów Społecznych, Psychoterapii i Rehabilitacji Seksualnej
Wydział Rehabilitacji Akademii Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie

Zdrowie seksualne

Sexual health

Adres do korespondencji:
prof. nadzw. dr hab. med. Zbigniew Lew-Starowicz
Zakład Problemów Społecznych, Psychoterapii
i Rehabilitacji Seksualnej AWF
ul. Marymoncka 32, 00–968 Warszawa 45, skr. poczt. 55
tel./faks (022) 834 06 36
e-mail: [e-mail]

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003; 3 (1): 1–5
Copyright © 2003 Via Medica

STRESZCZENIE

W artykule omówiono problem norm kulturowych do-
tyczących życia seksualnego człowieka oraz aspekty pro-
mocji zdrowia seksualnego. Autor przedstawia zwięź-
le historię zmian w zakresie norm seksualnych, ewolu-
cję spojrzenia medycyny na te problemy oraz szerokie
spektrum możliwych podejść do życia seksualnego, obo-
wiązujących w naszej kulturze. Autor prezentuje rów-
nież swoje postulaty dotyczące promocji zdrowia sek-
sualnego w Polsce. Omówiono także Deklarację Praw
Seksualnych opracowaną przez Światowe Towarzystwo
Seksuologiczne (WAS), a zaakceptowaną przez Świa-
tową Organizację Zdrowia (WHO).

Słowa kluczowe: zdrowie seksualne, promocja
zdrowia, kultura

ABSTRACT

The paper describes the cultural aspects of sexual
functioning of a man and the problem of sexual
health promotion in today’s world. The author
concisely describes the history of the alternations in
the sexual normatives and presents the evolution of
the medical approaches to the sexual health
problems across the history. It also describes a wide
variety of attitudes towards the sexual normatives
in our culture. The author also presents his postulates
for the sexual health promotion in Poland. The
Declaration of Sexual Rights developed by the World
Association for Sexology (WAS) and accepted by the
World Health Organization is presented.

Key words: sexual health, health promotion, culture

Wstęp

Zachowania prozdrowotne w przypadku sek-

sualności wiążą się z koncepcją norm i zdrowia sek-
sualnego. Są one różnie postrzegane. W kulturach
prymitywnych zdrowie seksualne oznacza zdolność
do prokreacji i sprawność seksualną (zdolność do
odbycia stosunku pochwowego), a zaburzenia sek-
sualne traktowano jako wyraz oddziaływania złych
mocy, magii, przekroczenia tabu. Natomiast w kul-
turze chińskiej zdrowie seksualne oznacza wyraz
harmonii z naturą, równowagę między pierwiastkiem
żeńskim i męskim, umiejętność panowania nad emo-
cjami, dobre krążenie energii, a nasienie postrzega
się jako życiodajną energię. Podstawą działania proz-
drowotnego są: profilaktyka, aktywność ruchowa,
dietetyka, szukanie mądrości, podporządkowanie
jednostki społeczeństwu. W ciągu stuleci w kulturze
Zachodu zdrowie seksualne utożsamiano z prokre-
acją, sprawnością seksualną i ascezą. Pozaprokre-
acyjną aktywność seksualną uważano nie tylko za
chorobę, ale również za przestępstwo, na przykład
stosunki oralne i analne były traktowane tak samo,
jak zabójstwo. Od XVIII wieku zdrowie seksualne
zaczęto również utożsamiać z brakiem aktywności
masturbacyjnej. W 1758 roku Tissot, lekarz z Lozan-
ny, wydał książkę pod tytułem Onania, w której twier-
dził, że konsekwencją masturbacji (zwanej wówczas
onanizmem) może być wiele chorób, a mózg onani-
sty wysycha tak bardzo, że można usłyszeć, jak grze-
chocze w czaszce. W celu zwalczania ,,zgubnego
nałogu’’ zalecano zabiegi chirurgiczne, wypalanie
cewki moczowej, przywiązywanie do łóżka, zakła-
danie specjalnych aparatów. W XIX i na początku
XX wieku najwięcej uwagi poświęcono zdrowiu sek-
sualnemu kobiet. Kryteria zdrowia były następujące:
płodność, czystość moralna, brak odczuwania po-
żądania, fantazjowania erotycznego oraz brak or-
gazmu. U kobiet, które ujawniały zainteresowanie
seksem, fantazjowały, odczuwały swędzenie sromu,
a także nawilżenie pochwy, rozpoznawano histerię.
W pierwszych klasyfikacjach chorób za patologię

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 1

2

www.psychiatria.med.pl

uznawano między innymi: masturbację, niewierność,
kontakty przedmałżeńskie, homoseksualizm. W dru-
giej połowie XX wieku obserwuje się zmianę postaw
wobec pojęcia zdrowia seksualnego, wynikającą
z postępu wiedzy, przemian obyczajowych i akcep-
tacji pozaprokreacyjnego znaczenia seksualności.
W dokumentach Organizacji Narodów Zjednoczo-
nych (ONZ) i Światowej Organizacji Zdrowia (WHO,
World Health Organization) pojawiają się kolejne
definicje zdrowia seksualnego, w których uwzględ-
nia się rolę czynników biopsychospołecznych. Zmia-
ny w pojęciu zdrowia seksualnego wpłynęły między
innymi na nowe opracowania klasyfikacji chorób
i problemów zdrowotnych (ICD-10 i DSM-IV).

Typologia norm seksualnych

Jaka jest granica między normą a patologią

w seksualności człowieka? Jaki zakres zachowań sek-
sualnych mieści się w granicach normy, a jaki je prze-
kracza? Czy należy oceniać zachowania seksualne,
czy również marzenia, fantazje? Na te i wiele innych
pytań starają się odpowiedzieć naukowcy reprezen-
tujący różne dziedziny wiedzy: duchowni, prawnicy,
wychowawcy. Perspektywy postrzegania seksualno-
ści są bardzo różne, czego przykładem jest zróżnico-
wana typologia norm seksualnych. Obejmuje ona
poniższe warianty.

Normy religijne. W zasadzie wszystkie religie

świata stworzyły system norm i zasad regulujących
seksualność. W badaniach socjoseksuologicznych
wyraźnie stwierdza się, że poziom identyfikacji z re-
ligią i aktywności religijnej koreluje z postawami
wobec seksualności. Religie ujawniają zróżnicowa-
ne systemy normatywne, podobne zróżnicowanie
występuje w obrębie danej religii w zależności od
wyznania; na przykład postawy wobec stosowania
antykoncepcji czy rozwodów są odmienne w koście-
le prawosławnym i w kościele rzymskokatolickim;
podobnie jest w wypadku zawierania małżeństw
przez osoby zorientowane homoseksualnie w koście-
le protestanckim i rzymskokatolickim.

Normy kulturowe. Ujawniają bardzo duże

zróżnicowanie (w przeszłości i obecnie) w zakresie
postaw wobec kontaktów przed- i pozamałżeńskich,
homoseksualizmu, masturbacji, kontaktów seksual-
nych z nieletnimi. Również w obrębie danej kultury
obserwuje się ewolucję norm seksualnych, na przy-
kład w kulturze Zachodu zaczęto akceptować wspól-
ne mieszkanie i posiadanie potomstwa w związkach
pozamałżeńskich, homoseksualizm itd.

Normy środowiskowe. To, co jest postrzega-

ne jako normalne, na przykład w środowisku aktor-

skim, może być inaczej oceniane w tradycyjnym śro-
dowisku wiejskim.

Normy statystyczne. Coraz częściej traktuje się

jako normalne to, co jest najczęstsze.

Normy prawne. Oczywisty jest fakt zmienno-

ści i zróżnicowania norm prawnych. Jednym z wielu
przykładów zmienności jest na przykład postawa
wobec homoseksualizmu, pornografii, kontaktów
oralnych, analnych.

Normy feministyczne. Ruchy feministyczne

przyczyniły się między innymi do zmiany postaw
wobec ról płciowych, zmian w klasyfikacji zaburzeń
seksualnych — w której zatarta została granica mię-
dzy tym, co męskie, a tym, co kobiece, w typach
poszczególnych zaburzeń.

Norma partnerska. Pojawiła się w następstwie

tak zwanej ,,rewolucji seksualnej’’ w końcu lat 60.
XX wieku na Zachodzie. Jako normalne zaczęto okre-
ślać to, co akceptują wspólnie partnerzy.

Normy medyczne. Obecnie ich podstawą jest

definicja zdrowia seksualnego opracowana przez
Międzynarodową Konferencję ONZ na Rzecz Ludno-
ści i Rozwoju w Kairze (par. 7, 36). Definicja brzmi
następująco: Zdrowie seksualne jest częścią zdrowia
reprodukcyjnego i polega na zdrowym rozwoju sek-
sualnym, równych i odpowiedzialnych relacjach part-
nerskich, satysfakcji seksualnej, wolności od chorób,
niedomagań, niemocy seksualnej, przemocy i innych
krzywdzących praktyk związanych z seksualnością.

Tak zdefiniowane zdrowie seksualne znalazło

wyraz w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Pro-
blemów Zdrowotnych, opracowanej przez WHO.
W porównaniu z poprzednimi wersjami tej klasyfika-
cji zmiany są istotne, na przykład usunięto rozpozna-
nie orientacji homo- i biseksualnej, wprowadzono
nowe rozpoznania, na przykład z zakresu rozwoju
psychoseksualnego, relacji partnerskich, przemocy
seksualnej. Istotną zmianą jest wprowadzenie jako
kryterium diagnostycznego zaburzeń seksualnych
czynników subiektywnych, takich jak: niemożność
uczestniczenia w stosunkach seksualnych w sposób
przez siebie pożądany, brak zadowolenia i przyjem-
ności z kontaktów seksualnych, w przypadku zabu-
rzeń preferencji seksualnych (w przeszłości nazywa-
nych dewiacjami) — odczuwanie cierpienia. Według
klasyfikacji ICD-10 zaburzenia seksualne obejmują
trzy grupy diagnostyczne: zespoły behawioralne
związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnika-
mi psychicznymi, zaburzenia osobowości i zachowa-
nia dorosłych, inne rozpoznania (rozproszone w róż-
nych działach klasyfikacji), na przykład fobie, bolesny
wzwód członka, zespoły złego traktowania, zachowa-
nia seksualne związane z wysokim ryzykiem itd.

Zbigniew Lew-Starowicz, Michał Lew-Starowicz, Zdrowie seksualne

www.psychiatria.med.pl

3

W sierpniu 2002 roku ukazała się Deklaracja

Praw Seksualnych opracowana przez Światowe To-
warzystwo Seksuologiczne (WAS, World Association
for Sexology) i zaakceptowana przez WHO. Nowo-
ścią w tej Deklaracji jest prawo do seksualnej rów-
ności osób niepełnosprawnych, prawo do zachowań
autoerotycznych, które są pozytywnie oceniane, pra-
wo do seksualnej informacji, wyczerpującej edukacji
seksualnej i seksualnej opieki zdrowotnej.

Promocja zdrowia seksualnego

Na podstawie powyższej definicji zdrowia sek-

sualnego ONZ zostały opracowane przez WHO na-
stępujące cele promocji zdrowia seksualnego:
1. Kreowanie pozytywnej postawy wobec seksual-

ności.

2. Uwzględnianie złożonych uwarunkowań i czyn-

ników determinujących seksualne zachowania, re-
lacje i satysfakcję.

3. Przeciwdziałanie dyskryminacji, izolacji, segregacji

w zakresie seksualności.

4. Zmiany legislacyjne wymierzone przeciw różnym

formom wykorzystywania seksualnego, gwaran-
tujące dostęp do terapii seksualnej i brak dyskry-
minacji ze względu na płeć, wiek, orientację sek-
sualną, niesprawność, stan zdrowia.

5. Zachęcanie do modelu bezpieczniejszego seksu

(stały partner, unikanie ryzykownych zachowań
seksualnych, upowszechnianie stosowania pre-
zerwatyw).

6. Uwzględnianie specyfiki tradycji kulturowych spo-

łeczeństwa.

Proponuje się następujące formy promocji zdro-

wia seksualnego:
— powszechną, dostępną edukację seksualną;
— współpracę z grupami bezpośrednio zaangażo-

wanymi (rodzicami, nauczycielami, liderami
politycznymi i religijnymi) i środkami masowego
przekazu;

— upowszechnianie telefonów zaufania;
— organizowanie współpracy z środowiskami ge-

jów i lesbijek;

— rozwijanie współpracy międzynarodowej.

Zdrowie seksualne Polaków

W celu promowania zdrowia seksualnego po-

mocne jest zapoznanie się ze stanem zdrowia seksu-
alnego populacji. Do tego celu służą raporty socjo-
seksuologiczne sporządzane systematycznie co kil-
ka lat. Z Raportu Seksualności Polaków 2002 [1]
wynika na przykład, że inicjacja seksualna była przy-
krym doświadczeniem dla 12% mężczyzn i 23% ko-
biet, co może mieć istotny wpływ na późniejsze re-
lacje seksualne i zdrowie psychiczne. Zakres zabu-
rzeń seksualnych dotyczy licznej grupy kobiet i męż-
czyzn, co z kolei jest dowodem braku zdrowia sek-
sualnego u wielu badanych, a także jest zagroże-
niem dla trwałości i harmonii związków, czego
zresztą badani są świadomi. Z Raportu wynika rów-
nież, że lekarze nie pytali nigdy o stan zdrowia sek-
sualnego znacznej większości respondentów. Trud-
no zresztą się temu dziwić, skoro w większości uczelni
medycznych nie ma wykładów z seksuologii, a pyta-
nia z zakresu zdrowia seksualnego nie mieszczą się
w ramach standardowego wywiadu lekarskiego.

Postulaty w zakresie promocji
zdrowia seksualnego w Polsce

Na podstawie analizy stanu zdrowia seksualne-

go Polaków, doświadczeń terapeutycznych i kontak-
tów zawodowych, jako najbardziej aktualne i pilne do
realizacji autor ocenia następujące potrzeby w zakre-
sie promocji zdrowia seksualnego w Polsce:
1. Upowszechnienie wiedzy o zdrowiu seksualnym

w programach kształcenia młodzieży. Obecne pro-
gramy nadmiernie akcentujące prorodzinność nie
spełniają tego zadania, a wiele zalecanych przez
Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu (MENiS)
publikacji można ocenić jako zagrażające zdrowiu
seksualnemu. Należy opracowywać programy
i podręczniki zgodnie z zaleceniami ONZ i WHO.

2. Wprowadzenie seksuologii do programów kształce-

nia w uczelniach medycznych i specjalizacji lekarskich.

3. Zwiększenie liczebności kadry seksuologów i licz-

by placówek lecznictwa seksuologicznego.

4. Wydanie monografii z zakresu zdrowia seksualnego.

PIŚMIENNICTWO:

1. Lew-Starowicz Z. Raport seksualności Polaków 2002. SMG/KRC,

Warszawa 2002: 137.

Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 1

4

www.psychiatria.med.pl

Deklaracja Praw Seksualnych

Declaration of Sexual Rights

(World Association for Sexology 2002)

Seksualność jest integralną częścią osobowości każdej istoty ludzkiej. Jej pełny rozwój zależy od zaspokojenia
podstawowych ludzkich potrzeb, takich jak pragnienie obcowania, intymności, ekspresji uczuć, czułości i miłości.

Seksualność wynika z interakcji zachodzących między jednostką a otaczającą ją strukturą społeczną. Pełen roz-
wój seksualności jest niezbędny do osiągnięcia dobrostanu w wymiarze indywidualnym, interpersonalnym
oraz społecznym.

Prawa seksualne należą do uniwersalnych praw człowieka, bazujących na niezbywalnej wolności, godności
i równości wszystkich istot ludzkich. Ponieważ zdrowie jest fundamentalnym prawem człowieka, tak samo
podstawowym prawem musi być jego zdrowie seksualne.

W celu zapewnienia zdrowego rozwoju seksualności jednostek ludzkich i społeczeństw wszystkie społeczeń-
stwa muszą uznawać, promować, szanować poniższe prawa seksualne i bronić ich wszystkimi środkami.
Zdrowie seksualne rozwija się w środowisku, które uznaje, respektuje i stosuje te prawa seksualne.

1.
Prawo do wolności seksualnej
Wolność seksualna obejmuje możliwość jednostki do wyrażania pełni potencjału seksualnego. Jednakże wy-
klucza wszelkie formy przymusu seksualnego, wykorzystywania oraz nadużyć w jakimkolwiek czasie i jakiej-
kolwiek sytuacji życiowej.

2.
Prawo do odrębności seksualnej, integralności oraz bezpieczeństwa seksualnego ciała
Prawo to pozwala człowiekowi podejmować niezależne decyzje dotyczące własnego życia seksualnego, zgodne
z własną moralnością i etyką społeczną. Obejmuje ono również możliwość sprawowania kontroli oraz zado-
wolenie z własnego ciała, z wykluczeniem tortur, okaleczeń i jakiejkolwiek przemocy.

3.
Prawo do prywatności seksualnej
Obejmuje możliwości podejmowania indywidualnych decyzji i zachowań w sferze intymnej w stopniu, w jakim nie
naruszają one praw seksualnych innych osób.

4.
Prawo do równości seksualnej
Odwołuje się do wolności od wszystkich form dyskryminacji, niezależnie od płci, orientacji seksualnej, wieku,
rasy, klasy społecznej, religii lub niepełnosprawności fizycznej albo emocjonalnej.

5.
Prawo do przyjemności seksualnej
Przyjemność seksualna, włączając zachowania autoerotyczne, jest źródłem fizycznego, psychologicznego,
intelektualnego i duchowego dobrostanu.

Zbigniew Lew-Starowicz, Michał Lew-Starowicz, Zdrowie seksualne

www.psychiatria.med.pl

5

6.
Prawo do emocjonalnego wyrażania seksualności
Wyrażanie seksualności obejmuje więcej niż przyjemność erotyczną lub zachowanie seksualne. Ludzie mają
prawo do wyrażania swojej seksualności poprzez komunikowanie się, dotyk, wyrażanie uczuć i miłości.

7.
Prawo do swobodnych kontaktów seksualnych
Oznacza możliwość zawarcia związku małżeńskiego lub niezawierania go, przeprowadzenia rozwodu oraz
ustanawiania innych opartych na odpowiedzialności form związków seksualnych.

8.
Prawo do podejmowania wolnych i odpowiedzialnych decyzji dotyczących posiadania potomstwa
Obejmuje możliwość podejmowania decyzji o posiadaniu lub nieposiadaniu potomstwa, jego liczbie, różnicy
wieku między potomstwem oraz prawo do pełnego dostępu do środków regulacji płodności.

9.
Prawo do informacji seksualnej opartej na badaniach naukowych
Prawo to implikuje, że poszukiwanie informacji dotyczących seksualności będzie realizowane na drodze nie-
skrępowanych, lecz naukowo etycznych badań, a ich odpowiednie rozpowszechnianie będzie następować na
wszystkich poziomach społecznych.

10.
Prawo do wyczerpującej edukacji seksualnej
Jest ona procesem trwającym od momentu narodzin, przez całe życie i powinny być w nią zaangażowane
wszystkie instytucje społeczne.

11.
Prawo do seksualnej opieki zdrowotnej
Seksualna opieka zdrowotna powinna być dostępna w celu zapobiegania i leczenia wszelkich problemów,
chorób i zaburzeń seksualnych.

Prawa seksualne stanowią fundamentalne i uniwersalne prawa człowieka.

Deklaracja praw seksualnych