Wykład XII
TRZECI ŚWIAT.
ZACOFANIE GOSPODARCZE I PRÓBY JEGO PRZEZWYCI
ŻENIA
Odkrycie Trzeciego Świata
"  Trzeci Świat . Pojęcie  Trzeciego Świata wprowadził stworzył francuski socjolog Al-
fred Sauvy w 1956 r., mając na myśli analogię do Trzeciego Stanu we Francji. Potocznie
było to rozumiane nieco inaczej jako dopełnienie dwóch pierwszych światów  kapitali-
stycznego Zachodu i komunistycznego Wschodu. Kraje z tej kategorii łączy tzw.  rów-
nowaga ubóstwa  podstawową cechą tego mechanizmu jest niewygaszona eksplozja
demograficzna likwidująca każdą szansę podniesienia poziomu życia ludzi poprzez wzrost
ich liczby (Galbraith). Pojęcie  Trzeci Świat stosuje się coraz rzadziej ze względu na
różne ścieżki rozwojowe krajów, zaliczanych do tej grupy: kraje  nowo uprzemysłowio-
ne , kraje naftowe, i  czwarty świat  kraje stagnacji i ubóstwa, zwłaszcza w Afryce.
" Zmierzch imperiów kolonialnych. Przyczyny upadku: ruchy narodowe w krajach kolo-
nialnych (różne ich odmiany np. Indie i Wietnam); słabość metropolii w czasie i po woj-
nie, słabość demograficzna metropolii (deficyt zarządców), imperium postrzegane coraz
bardziej jako kłopot, a nie korzyść.
" Imperia hiszpańskie i portugalskie załamały się już wcześniej, a kraje Ameryki A
acińskiej
stały się suwerenne w XIX w.
" Imperium Brytyjskie. Przełom XIX i XX w.:  białe kolonie przekształcone w dominia.
Proces dekolonizacji  celem było pozostawienie państw przychylnych dawnej metropolii.
Po II wojnie: nadanie niepodległości pozostałym koloniom.
" Francja. Proces dekolonizacji  Francja również próbowała iść droga brytyjską (Unia
Francuska  1946, a póz
niej Wspólnota Francuska  1958)  doprowadziło to do przyzna-
nia niepodległości większości państw afrykańskich. Gwałtowny przebieg dekolonizacji:
Indochiny (silne ruchy narodowe) i Algieria (problem białej mniejszości, kraj uważany w
metropolii za część Francji).
" Dekolonizacja  nowe państwa  narodowe . Azja: kraje arabskie (pierwsze państwa jesz-
cze w latach trzydziestych). Indie (pokojowo w 1947 r., następnie dzielą się na państwa
hinduskie i muzułmańskie; ostatecznie na terenie byłych Indii brytyjskich powstają cztery
niepodległe kraje). Indochiny (w wyniku wojen z Francją w pierwszej połowie lat pięć-
dziesiątych powstają Wietnam, Kambodża i Laos, a po konflikcie z Holandią  Indonezja;
na Malajach Brytyjczycy prowadzą wojnę mającą nie dopuścić do władzy w nowym pań-
stwie komunistów  co kończy się sukcesem). Afryka: kraje Maghrebu (uzyskują niepod-
ległość pokojowo po wojnie, szczególny przypadek Algierii); kraje czarnej Afryki (więk-
szość uzyskuje niepodległość bez prowadzenia wojen, choć są wyjątki np. Angola).
" Kontekst międzynarodowy. Znaczenie podziału świata na bloki i zimnej wojny
rywalizacja mocarstw o wpływy w Trzecim Świecie. Ruch państw niezaangażowanych.
Modernizacja
" Postawienie problematyki zacofania gospodarczego w latach pięćdziesiątych. Teoria mo-
dernizacji. Podstawy socjologiczne: strukturalny funkcjonalizm (Talcott Parsons). Pojęcie
rozwoju gospodarczego, stadia rozwoju i start do wzrostu (Walt W. Rostow), teorie roz-
woju gospodarczego.
" Industrializacja warunkiem postępu. Za najważniejszy element postępu gospodarczego
uznawano uprzemysłowienie. Szczególną rolę w dziele industrializacji przypisywano pań-
stwu. Teoretycznym argumentem za silną obecnością państwa w procesie industrializacji
był problem wczesnego etapu uprzemysłowienia. Argument wczesnego etapu uprzemy-
słowienia sugerował czasową protekcję sektora przemysłowego przed konkurencją z im-
portu. Kraje rozwijające się mają potencjalnie przewagę komparatywną w przemyśle, ale
nowe gałęzie nie są w stanie konkurować z silnie rozbudowanym przemysłem krajów
rozwiniętych; wskazywano tu na USA, Niemcy i Japonię, jako na przykłady państw roz-
winiętych prowadzących taką politykę na wczesnym etapie uprzemysłowienia. Innym ar-
gumentem na rzecz protekcji we wczesnym etapie były problemy niedoskonałości rynku.
Niedoskonałość rynków kapitałowych (problemy z akumulacją kapitału i przeniesieniem
ich do nowych gałęzi ze starych). Argument przywłaszczenia (firmy z nowych gałęzi two-
rzą korzyści społeczne nie otrzymując w zamian rekompensaty). W obu przypadkach tzw.
 drugim najlepszym rozwiązaniem jest interwencja państwa.
" Krytyka koncepcji industrializacji z udziałem państwa. Nie zawsze dobrze jest dzisiaj
rozwijać gałęzie, które będą dawały korzyści w przyszłości. Pseudo infant idustry  prze-
mysł jest początkowo chroniony, a potem staje się konkurencyjny, jednak z przyczyn, któ-
re nie miały nic wspólnego z uprzednią protekcją (ochrona przemysłu kończy się z pozoru
sukcesem, ale w rzeczywistości jest kosztem netto dla gospodarki). Problemy niedoskona-
łego rynku  ochronę przed tego typu problemami stosuje się wobec nowych gałęzi a nie
przemysłu w ogóle; w praktyce trudno ocenić, jakie gałęzie uzasadniają specjalne trakto-
wanie, wiąże się to z ryzykiem przejęcia pomocy państwa przez określone grupy interesu.
Ameryka A
acińska i strategia industrializacji zastępującej import
" Myśl ekonomiczna a zacofanie gospodarcze. Developmental economics, desarrolismo.
Stosunek elit lokalnych, USA, Banku Światowego do rozwoju. Polityczny kontekst roz-
woju (zimna wojna).
" Podstawowym założeniem jest pobudzanie rozwoju gospodarczego poprzez popieranie
produkcji przemysłowej dóbr dotychczas importowanych z krajów wysokorozwiniętych
(zastąpienie ich na rynku krajowym). Założenie o rozwoju gałęzi zastępujących import
wynikało z przekonania o ograniczonych możliwościach wyjścia na rynki zagraniczne z
własną produkcją. Strategia ta polega na ochronie własnego przemysłu przy pomocy me-
chanizmów polityki handlowej (cła, subsydia, kwoty importowe). Stosowana jest wybiór-
czo, wobec części gospodarki, natomiast wobec pozostałych gałęzi, szczególnie wobec
dóbr kapitałowych potrzebnych w rozwijanych gałęziach produkcji nie stosuje się barier
" W Ameryce A
acińskiej najpierw ochrona końcowej fazy produkcji  np. montowania sa-
mochodów  doprowadziło to do zastąpienia dóbr importowanych w tych branżach przez
produkty krajowe. Po wyczerpaniu możliwości zastępowania produktów konsumpcyjnych
(finalnych) z importu produktami własnymi, przenoszono ochronę na produkty pośrednie,
w efekcie redukowano poziom importu niemal do niezbędnego minimum. W uprzemy-
2
sławianiu uczestniczyły zarówno firmy krajowe jak i korporacje międzynarodowe (np.
Volkswagen w Brazylii i Meksyku).
" Strategia uprzemysłowienia przez substytucję importu została zastosowana w wielu kra-
jach zapóz
nionych (szczególnie w Ameryce A
acińskiej  Brazylia, Argentyna, Meksyk,
ale również w Indiach), szczególnie popularna w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych.
Rządy Juscelino Kubitchka (1955  1960) w Brazylii   Program celów pod hasłem
 Pięćdziesiąt lat w pięć  rozwój przemysłu samochodowego, maszynowego oraz ato-
mowego. Rządy Juana Perona w Argentynie (do 1955) oraz Arturo Frondiziego (1958 
1962)  programy uprzemysłowienia (m.in. przemysł energetyczny i ciężki). Rządy Adol-
fo Ruiza Cortinesa (1952  1958) w Meksyku. Wszystkie te programy kończą się podob-
nie  rozwój przemysłu, ale wzrost inflacji, stratyfikacja dochodów, niekontrolowana
urbanizacja.
" Efekty. W wyniku polityki uprzemysłowienia prowadzonej od lat pięćdziesiątych prze-
mysł w krajach Ameryki A
acińskiej ma podobnej wielkości udział w produkcji całkowitej
jak w krajach rozwiniętych. Ochrona gałęzi skierowanych na rynek wewnętrzny spowo-
dowała jednak odciągnięcie kapitału od branż potencjalnie eksportowych. Uprzemysło-
wienie zastępujące import nie spowodowało likwidacji luki w rozwoju gospodarczym
pomiędzy krajami rozwijającymi się a rozwiniętymi  dochód narodowy na głowę zwięk-
szył się tylko nieznacznie (lub wcale) przez dwadzieścia lat stosowania tej strategii (zwią-
zane jest to również z eksplozją demograficzną).
" Przyczyny niepowodzeń. Kraje rozwijające się mają słabo wykwalifikowaną siłę roboczą
zarówno na wszystkich poziomach od robotnika po zarząd (niski poziom kapitału ludz-
kiego)  w konsekwencji niską wydajność. Słaby poziom infrastruktury. Nadmierna
ochrona niektórych branż przemysłu zdeformowała system bodz
ców rynkowych. Zbyt
mała skala produkcji, związana z płytkim rynkiem wewnętrznym, na który kierowane są
produkty z nowo tworzonych przedsiębiorstw. Silna pozycja związków zawodowych blo-
kujących dokonanie zmian w strategii rozwoju gospodarczego (ochrona miejsc pracy w
niekonkurencyjnym przemyśle).
" Nierówności społeczne wynikające z reguły z nieprzeprowadzonej lub z
le przeprowadzo-
nej reformy rolnej  w efekcie ograniczony rynek wewnętrzny na który kierowane są to-
wary z rozwijanych gałęzi.
" Nadmiernie rozbudowany i skorumpowany aparat biurokratyczny (rozdawnictwo konce-
sji, licencji, subsydiów wymaga dużego aparatu, ponieważ jest duży to słabo opłacany i na
ogół mało kompetentny, niedobory w zarobkach uzupełniają łapówki).
" Niestabilność polityczna krajów Ameryki A
acińskiej, z okresowymi nawrotami rządów
populistycznych (symbolem może tu być Peron w Argentynie) i następującymi po nich
dyktaturami wojskowymi.
Kapitalizm wyspowy (gospodarka dualna) w Ameryce A
acińskiej
" Efektem industrializacji zastępującej import (choć nie tylko jej) było powstanie gospodar-
ki dualnej: wewnątrz kraju funkcjonują dwie gospodarki  nowoczesny przemysł i zaco-
fane rolnictwo. Nowoczesny kapitałochłonny i płacący wysokie stawki pracownikom
przemysł powstały w wyniku industrializacji. Zacofane rolnictwo i niechronione gałęzie
wytwórczości, posługujące się często archaicznymi metodami produkcji.
3
" Przykłady: rolnictwo  wspólnotowe w niektórych krajach Ameryki A
acińskiej (np. w
Meksyku) powstałe w niektórych państwach po reformie rolnej, które doprowadziło do
nawrotu gospodarki naturalnej; wielka własność ziemska (Argentyna, Brazylia). W obu
przypadkach efektem jest utrzymanie  starej struktury społecznej.
" Symptomy gospodarki dualnej. Wartość produkcji przypadająca na robotnika w sektorze
nowoczesnym jest znacznie wyższa niż w gałęziach zacofanych (z reguły ceny produktów
z gałęzi nowoczesnych są kilkakrotnie wyższe). Wysokiej wartości produkcji przypadają-
cej na robotnika towarzyszy wysoka stawka płacy. Przychody z kapitału w sektorze no-
woczesnym wcale nie są wyższe niż w sektorze tradycyjnym (wysokie koszty produkcji
będące konsekwencją ochrony rynku i siły związków). Wysoka wartość produkcji w sek-
torze nowoczesnym jest w znacznej mierze efektem wysokiej kapitałochłonności.
" Wiele krajów z tej grupy ma stały wysoki poziom bezrobocia, szczególnie w rejonach
zurbanizowanych  błyskawicznie rosnących miastach (brazylijskie favalas  Rio de Jane-
iro, Sao Paulo, analogiczne dzielnice barrios w mieście Meksyk)
Pułapka zadłużenia i zmierzch developmental economics
" W latach siedemdziesiątych kraje rozwijające się (w tym głównie państwa Ameryki A
a-
cińskiej) wykorzystywały możliwość łatwego dostępu do kredytu (porównaj z polityką
państw realnego socjalizmu państwowego w tym samym okresie). Na początku lat osiem-
dziesiątych (1982) okazało się, że obciążenie największych dłużników przekracza ich
możliwości spłacenia (głównie dotyczyło to krajów Ameryki A
acińskiej  Brazylia [108
mld w 1986], Meksyk [105 mld w 1986]).
" Reakcję krajów wysoko uprzemysłowionych spowodowała dopiero groz
ba utworzenia
kartelu dłużników (1984). W 1985 r. James Baker (sekretarz skarbu USA) zaproponował
plan wyjścia z kryzysu zadłużeniowego: udzielenie około 30 mld USD krajom dłużni-
czym, zmiany w polityce gospodarczej krajów dłużniczych, liberalizacja handlu i rynków
kapitałowych, prywatyzacja przedsiębiorstw publicznych. Plan nie powiódł się ze wzglę-
du na wstrzemięz
liwość banków prywatnych, które miały uczestniczyć w programie. W
praktyce plan ten oznaczał koniec strategii uprzemysłowienia poprzez substytucję importu
oraz aktywnej roli państwa w gospodarce.
" Niepowodzenie planu Bakera spowodowało reakcję krajów dłużniczych grożących od-
mową spłaty długu. W 1988 r. powstaje plan Brady ego: możliwość umorzenia części
długów w zamian za spłatę pozostałego zadłużenia, zmiany długów na udziały w przed-
siębiorstwach, konwersji części długów w walucie kraju dłużniczego oraz rozwój wtórne-
go rynku długów. Z planu mogły jednak skorzystać tylko te kraje, które podjęłyby refor-
my sugerowane przez wcześniejszy plan Bakera. Pierwsza z umów opierających się na za-
łożeniach zawartych w planie Brady ego została zawarta z Meksykiem w lipcu 1989 r.
" Rola MFW. Cięcia budżetowe i opór społeczny (IMF riots).
" Zmiany w teoriach i poglądach ekonomicznych, zmierzch developmental economics,
triumf neoliberalizmu. Uwagi o Washington Consensus.
Daleki Wschód i strategia industrializacji nastawionej na eksport
" Założenia strategii.
4
" Japonia w epoce Meiji (od 1868 r.) i w okresie międzywojennym (początki rozwoju ste-
rowanego przez państwo). Początek uprzemysłowienia Japonii wiąże się z likwidacją szo-
gunatu i restauracją władzy cesarskiej. Solidnymi podstawami dla szybkiego rozwoju go-
spodarczego były: wysoki poziom piśmienności wśród Japończyków, istniejące już za
czasów szogunatu rozwinięte rynki lokalne, (bardzo) tania siła robocza. Rozwój gospo-
darczy początkowo kierowany przez państwo. W następnym etapie rolę państwa przejęły
wielkie koncerny (zaibatsu). Do lat dwudziestych podstawą ekspansji Japonii był prze-
mysł lekki. W okresie międzywojennym zaczyna nabierać znaczenia przemysł ciężki (co
ma związek z militaryzacją kraju i przygotowaniami wojennymi).
" Japonia po II wojnie światowej. Reformy gen. Mac Arthura. Odbudowa japońskiego sys-
temu partyjnego (jesień 1945 r.). Madanie konstytucji (marzec 1946 r.): Japonia staje się
monarchią konstytucyjną, cesarz traci realny wpływ na rządy a cesarstwo utraciło sankcję
religijną. Powstanie silnych związków zawodowych jako warunku demokratyzacji kraju.
Reforma rolna: w ramach reformy rolnej pozbawiono ziemi wszystkich nie rezydujących
właścicieli, a właściciele rezydenci mogli zachować tylko 1 ha; 95% ziemi przeszło w rę-
ce drobnych rolników  reforma rolna stała się podstawą powstania silnej klasy średniej, a
dalej podniesienia poziomu wykształcenia i powstania społeczeństwa obywatelskiego.
Władze amerykańskie rozwiązały zaibatsu uznając, że są one w znacznym stopniu odpo-
wiedzialne za wybuch wojny.
" Reformy pierwszych rządów japońskich na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych.
W 1946 r. odbyły się w Japonii pierwsze wybory (zwycięstwo liberałów), następne w
1947 r. (zwycięstwo socjalistów). W 1949 r. kolejne wybory, które na dłuższy czas ustabi-
lizowały sytuację polityczną; od 1949 r. do 1993 r. w Japonii rządzą liberałowie (od 1955
r. zmienili nazwę na liberalnych-demokratów). W kwietniu 1949 r. rząd dokonuje stabili-
zacji waluty, od tej pory jen jest wymienialny (360 jenów za dolara, kurs utrzymał się do
1971 r.). W latach 1948  1949 zezwolono Japończykom na wykupienie akcji dawnych
zaibatsu, przy czym zakazano koncentracji zbyt dużych pakietów, co zapobiegło odtwo-
rzeniu dawnych stosunków własnościowych; nowe koncerny (keiretsu) miały aktywa roz-
proszone między różne branże, co stworzyło znacznie większą konkurencję na rynku niż
w epoce zaibatsu. W 1950 r. utworzono Ministerstwo Przemysłu i Handlu Międzynaro-
dowego (MITI). W 1951 r. przeprowadzono reformę finansów prywatyzując większość
aparatu bankowego.
" Znaczenie wojny koreańskiej i opanowania Chin przez komunistów. Głównym sojuszni-
kiem USA w regionie były początkowo Chiny, jednak zwycięstwo komunistów zmieniło
sytuację  wzrost znaczenia Japonii. Tendencja ta została jeszcze wzmocniona podczas
wojny. koreańskiej. Dodatkowo wojna koreańska nakręciła koniunkturę w Japonii, która
stała się zapleczem gospodarczym frontu.
" Pierwszy etap uprzemysłowienia (odzyskiwanie pozycji przedwojennej). MITI popiera
rozwój przemysłów stoczniowego i hutniczego, które mają być lokomotywą rozwoju kra-
ju. Japonia odzyskuje pozycję eksportera produktów przemysłu włókienniczego (jeszcze
jest tania siła robocza). Eksport jest możliwy dzięki niskim cenom, choć same wyroby
mają opinię tandety.
" Drugi etap  industrializacja przez substytucję importu. MITI popiera rozwój rodzimego
przemysłu poprzez reglamentację importu, ułatwienie zakupu nowych technologii i wyci-
szanie konkurencji wewnętrznej. Pod koniec lat pięćdziesiątych rozpoczyna się powolny
rozwój japońskiego przemysłu motoryzacyjnego  firmy japońskie wiążą się z czołowymi
koncernami amerykańskimi wykorzystując to jako okazję do nauki (początek kariery
Toyoty). Szybki rozwój innych segmentów przemysłu motoryzacyjnego  motocykle
5
Hondy (większy rynek wewnętrzny). MITI zaczyna wspierać przemysł motoryzacyjny od
1960 r. W 1955 r. powstaje Agencja Planowania Ekonomicznego zajmująca się progno-
zowaniem rozwoju i ustalaniem celów polityki gospodarczej. W latach pięćdziesiątych
następuje ograniczenie roli związków zawodowych ( odpolitycznienie ).
" Trzeci etap  ograniczenie roli państwa. Przełom lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych
przynosi urbanizację i wzrost potrzeb konsumpcyjnych. Szybki spadek przyrostu natural-
nego. W 1964 r. Japonia wchodzi do OECD, co wiązało się z częściowa liberalizacją kon-
taktów z zagranicą. W latach sześćdziesiątych następuje częściowy spadek znaczenia MI-
TI na rzecz wzrostu znaczenia koncernów. W latach sześćdziesiątych dużą rolę odgrywa
przemysł stoczniowy, maleje znaczenie przemysłu włókienniczego i hutnictwa. Siłę robo-
czą ze schodzących branż przejmuje rozwijający się przemysł motoryzacyjny pracujący w
warunkach ochrony rynku przez państwo (jeszcze nie eksportuje). Rozwój przemysłu mo-
toryzacyjnego w latach sześćdziesiątych związany jest z masową motoryzacją Japonii w
tej dekadzie (powstaje wystarczająco duży rynek wewnętrzny).
" Czwarty etap  industrializacja przez eksport (z przerwą w okresie kryzysu naftowego).
Plan  przebudowy archipelagu Tanaki: m.in. rozbudowa kolei, zwrot w polityce gospo-
darczej ku konsumpcji i kwestiom ekologicznym. Liberalizacja wymiany handlowej (MI-
TI rezygnuje z reglamentowania importu). W dalszym ciągu chroniony jest rynek rolny.
Kryzys naftowy spowodował kłopoty głównych gałęzi gospodarki (przemysł stoczniowy,
który dodatkowo odczuwał już konkurencję koreańską). Znowu wzrasta rola MITI (rezy-
gnacja z planu Tanaki). MITI popiera nowe gałęzie gospodarki: robotyzacja i elektronika.
Paradoksalnie kryzys naftowy wpłynął korzystnie na pozycję przemysłu motoryzacyjne-
go, który potrafił się dostosować do nowych warunków rynkowych. W połowie lat osiem-
dziesiątych powrót do pomysłów Tanaki (ze względu m.in. na bardzo wysoką nadwyżkę
handlową). Liberalizacja handlu, zachęcanie do kupowania towarów importowanych.
Próba rozbudzenia konsumpcji wewnętrznej (rozziew pomiędzy pozycją gospodarczą
państwa a konsumpcją obywateli). Prywatyzacja kolei i łączności.
Przypadek Korei Południowej
"  Sztuczny status polityczny państwa (podobnie Tajwan). Odrębność państwowa Korei
była skutkiem zimnej wojny. Niezależność polityczna była w znacznej mierze efektem
protekcji USA . Stabilizacja polityczna. Wysoki poziom stabilizacji politycznej (w zasa-
dzie brak zamachów stanu). Stabilizacja osiągnięta poprzez trwałe rządy autorytarne (od-
wrotnie niż w Japonii). Trzy ekipy: Li Syng Mana (1948  1960), Park Chung Hee (1961 -
1979), Chun Doo Hwana (1981  1988). Dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych zwrot
do rządów demokratycznych. Kraj jednolity etnicznie z długimi tradycjami narodowymi.
" Reforma rolna przeprowadzona na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych, awans
społeczny szerokich rzesz ludności wiejskiej (nowa klasa średnia), odszkodowania dla by-
łych właścicieli zostały ulokowane w miastach i stały się z
ródłem akumulacji kapitału.
" Polityka walutowa: stabilizacja waluty w 1962 r., pełna wymienialność na początku lat
osiemdziesiątych.
" Rola państwa w gospodarce. Duży sektor przedsiębiorstw państwowych odziedziczony po
Japończykach. Pierwsza faza rządów Parka (do 1968 r.) ma charakter etatystyczny, dopie-
ro po 1968 r. następuje prywatyzacja. Państwo będzie jednak cały czas promować niefor-
malnie powiązane z administracją wielkie czebole jako lokomotywy rozwoju gospo-
darczego (Huyndai, Goldstar obecnie LG, Samsung, Daewoo), praktykowane planowanie
6
gospodarcze (indykatywne plany wieloletnie, planowanie przestrzenne), m.in. zaplanowa-
no skupienie przemysłu ciężkiego wzdłuż osi Seul  Pusan.
" Dwie fazy polityki gospodarczej państwa: w początkowym okresie celem polityki gospo-
darczej była substytucja importu i uniezależnienie kraju od pomocy zagranicznej. Indu-
strializacja przez eksport  na początku lat osiemdziesiątych następuje zmiana polityki na
proeksportową, czemu towarzyszy liberalizacji polityki handlowej.
" Sekwencja dominujących gałęzi przemysłu: etap pierwszy: motorem rozwoju przemysł
lekki (nisko kwalifikowana, tania siła robocza)  lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte. Etap
drugi: przemysł ciężki i chemiczny (np. przemysł stoczniowy)  wyższy poziom siły ro-
boczej, ale wciąż względnie tania dzięki temu konkurencyjna  lata siedemdziesiąte. Etap
trzeci: przemysł wysokich technologii  siła robocza nie jest już tania ale wysoko kwalifi-
kowana (konkurencja jakością a nie ceną).
" Polityka subsydiów subsydia w zamian za osiągnięcia.
" Dyscyplinowanie przez państwo pracy, ale i kapitału.
" Stłumienie eksplozji demograficznej (jako wynik wzrostu zamożności i głębokich zmian
społecznych).
 Cud azjatycki  komentarz
" Dlaczego cud? Uprzemysłowienie i modernizacja w skali jednej generacji.
" Japonia, tygrysy (Korea, Tajwan, Hong-Kong, Singapur), i następna fala (zwłaszcza Ma-
lezja)
" Państwo rozwojowe: autorytaryzm albo ograniczona demokracja, nieliczna, lecz sprawna i
uczciwa biurokracja, raczej sektor prywatny niż państwowy ale kierowany przez pań-
stwo, szybki zwrot w kierunku promocji eksportu.
" Ścieżka rozwojowa: gałęzie o coraz większej wartości dodanej, rozwój własnych przed-
siębiorstw, a nie firmy międzynarodowe, naśladowanie technologii już rozwiniętej (rever-
se engineering), ogromny nacisk na kształcenie w kraju i za granicą, import specjalistów,
wielki nacisk na szczegóły i jakość.
" Warunki szczególne. Kultura konfucjanizm, tradycja biurokratyczne,  kultura ryżu .
Spoistość etniczna i swoisty nacjonalizm. Kontekst międzynarodowy. Parasol amerykań-
ski, rola wojny w Korei dla Japonii, wojny w Wietnamie dla Korei. Koniunktura, dostęp
do rynku amerykańskiego i amerykańskich technologii.
" Rola państwa na Dalekim Wschodzie i w Ameryce A
acińskiej.
Literatura: Szpak s. 248-251, 301-312; Powszechna historia r. XII, XIV
7