Wykład XI
SOCJALIZM PAC
STWOWY EUROPIE ŚRODKOWEJ DO ROKU 1956
(PRZYKA
AD POLSKI)
Uwagi wstępne
Periodyzacji historii komunizmu w Polsce. Okresy: wojna; lata 1944-1949; lata 1949-1956;
1956-1970; 1970-80/81; 1980/81-1990.
Wprowadzenie systemu (1944-1949)
" Lewica i komuniści w Polsce w okresie międzywojennym. Losy KPP, znaczenie 1937 r.
" II wojna światowa, zajęcie wschodnich terenów Rzeczypospolitej. Polityka sowiecka na
tych terenach, Katyń. Powstanie i znaczenie PPR, GL, AL. Sprawa polska na Zachodzie,
sprawa granic powojennych, relacje rządu polskiego z ZSRR. Armia Czerwona na
ziemiach polskich, Znaczenie Powstania Warszawskiego, PKWN ( Polska lubelska ),
Rząd Jedności Narodowej. Poczdam, granice zachodnie, przesiedlenia Niemców, Ziemie
Odzyskane.
" Lata czterdzieste: Wojna domowa i elementy pluralizmu, znaczenie PPR i innych partii
(PSL, SP, PPS).  Metoda salami . PPR i Ziemie Odzyskane, wpływ PPR na wybrane
resorty.
" Zjednoczenie PPR i PPS, powstanie PZPR. Początek epoki stalinowskiej.
Stalinizm w Polsce (1949-1956)
" Kontekst międzynarodowy: wojna w Korei, zimna wojna. Sowietyzacja pozostałych (za
wyjątkiem Jugosławii) krajów Europy wschodniej. Zmiany na czele partii
komunistycznych, procesy polityczne.
" Znaczenie partii. Zmiany na czele partii w Polsce. Odejście Gomułki, Bierut, Berman,
Minc, Rokossowski. Polityczny monopol PZPR, fasadowa rola SD i PSL. System
nomenklatury, kontrola prasy, radia i kultury. Zwiększenie liczebności partii, znaczenie
przynależności. Struktura partii POP i masy członkowskie, instancje (komitety
partyjne), egzekutywy, sekretariaty, Biuro Polityczne. Aparat partyjny, aktyw partyjny.
" Penetracja społeczeństwa przez państwo/partię. Nomenklatura. Rola organizacji
społecznych, zwłaszcza związków zawodowych. Licencjonowanie organizacji i
podporządkowanie ich kontroli partyjnej. Znaczenie organizacji młodzieżowych: ZMP,
OJ, SP.
" Formalizacja ustroju  demokracji ludowej w Konstytucji 1952 r. (wzorowanej na radz.
konstytucji z 1936 r.)
" Represje. Rola aparatu bezpieczeństwa (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego).
Berman, Radkiewicz. Faktyczne podporządkowanie sądownictwa w sprawach
politycznych i zbliżonych aparatowi bezpieczeństwa. Wyroki śmierci, więzienia dla osób
traktowanych jako przeciwnicy polityczni, inne formy represji. Praktyczne zamknięcie
granic. Koncepcja wrogów klasowych, klasowy stosunek do poszczególnych grup
ludności.
" Przejmowanie wzorców radzieckich. Bezpośrednie wpływy radzieckie w siłach zbrojnych
i aparacie bezpieczeństwa (oficerowie i doradcy). Przejmowanie wzorców radzieckich w
innych dziedzinach życia, także w gospodarce.
" Przebudowa tradycji i symboliki. Monopol partii/państwa w kulturze. Reinterpretacja
historii Polski (historii politycznej, ale i historii społeczeństwa i kultury) w kategoriach
klasowych. Przejmowanie (mniej konsekwentne niż w innych krajach regionu) wizualnej
symboliki wzorowanej na ZSRR. Socrealizm w sztuce. Przykłady z dziedziny
architektury.
" Próby podporządkowania państwu Kościoła katolickiego.
" Śmierć Stalina (III 1953) nie kończy stalinizmu, zmiany w Polsce dopiero w 1956 r.,
pochodna XX Zjazdu KPZR i  tajnego referatu Chruszczowa.
Przemiany gospodarcze 1944-1949
" Gospodarka wojenna 1944-1945.
" Reforma rolna 1944 r. Sytuacja wielkiej własności ziemskiej na poszczególnych
obszarach Rzeczypospolitej w czasie wojny. Zasady, zasięg terytorialny, spór o kształt
między PPR a PSL. Polityczne cele reformy. Sposób potraktowania b. właścicieli
ziemskich. Stosunek chłopów do reformy.
" Nacjonalizacja przemysłu. Duża rola przemysłu państwowego przed wojną. Sytuacja
przemysłu w czasie wojny: kontrola okupanta, zniknięcie właścicieli. Rozbudowa
przemysłu przez Niemców. Zniszczenia w ostatniej fazie wojny. Demontaż części
zakładów przez Armię Czerwoną. Spontaniczne aspekty nacjonalizacji.
"  Bitwa o handel (1944) i likwidacja prywatnego hurtu.
" Atrofia bankowości.
" Trzyletni plan odbudowy gospodarczej, rola Centralnego Urzędu Planowania (CUP).
" Spory o ustrój gospodarczy. PPS-u koncepcja modelu trójsektorowego: sektor prywatny,
spółdzielczy, państwowy.
Gospodarka w okresie stalinowskim
" Dyskusja o CUP w 1949 spór o metodę liczenia dochodu narodowego, o znaczenie
konsumpcji w planie  ale chodzi o wprowadzanie metod z ZSRR. Likwidacja CUP,
powstanie Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego. PKPG staje się de facto
centrum koordynacji, superministerstwem gospodarczym. Powstają ministerstwa
branżowe. Wykształca się nakazowo-rozdzielczego system gospodarczy.
" System nakazowy i częściowe racjonowanie artykułów konsumpcyjnych, państwowy
handel detaliczny ograniczają rynek.
" Reforma pieniężna niszczy zasoby oszczędności i obniża siłę nabywczą ludności. NBP
staje się superbankiem, elementem systemu nakazowego.
" Industrializacja. Plan 6-letni. Rozbudowa przemysłu ciężkiego, przede wszystkim
hutnictwa. Huta im. Lenina, Huta Warszawa. Cele industrializacji: podstawy przyszłego
rozwoju, zbrojenia (w związku z zimną wojną).
2
" Ocena industrializacji. Industrializacja jako jeden z najważniejszych elementów
komunistycznego projektu modernizacyjnego.  Fordyzm. Poziom uprzemysłowienia
przed wojną, rozbudowa przemysłu w latach 50-tych a póz
niejsze fazy uprzemysłowienia,
technologiczny poziom uprzemysłowienia. Uprzemysłowienie a poziom życia ludności:
normy, płace, ceny, poziom zaopatrzenia, dostępność dóbr.
" Rolnictwo. Rolnictwo a finansowanie uprzemysłowienia. Podporządkowanie rolnictwa
indywidualnego systemowi nakazowemu: polityka cen i dostawy obowiązkowe. Próba
kolektywizacji. PGR-y. Rolnictwo w poszczególnych regionach polskich, cechy
specyficzne ziem zachodnich.
" Sprzeczności i napięcia systemu nakazowego.
Zmiany społeczne
" Migracje wieś-miast.
" Stare i nowe miasta.
" Ziemie Odzyskane i osadnictwo.
" Kanały mobilności społecznej.
" Na ile system komunistyczny uzyskał akceptację?
Literatura: Szpak s. 230-241; Jezierski, Leszczyńska r. 11
3