Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 11:
Francja w XVIII w.: w stronę rewolucji
I. Polityka wewnętrzna w okresie panowania Ludwika XV
1. Po śmierci Ludwika XIV (1715) tron objął małoletni prawnuk króla Ludwik XV, zaś faktyczne
rządy przeszły w ręce regenta Filipa Orleańskiego
2. Regent pod naciskiem arystokracji początkowo przeprowadził szereg zmian w systemie
sprawowania władzy osłabiających pozycję władcy, jednak wykorzystując trudności finansowe
(gigantyczny dług 3 mld liwrów pozostawiony przez Ludwika XIV) oraz nieudolność nowych
władz zdominowanych przez arystokrację w 1718 r. przywrócił system panujący za Ludwika XIV;
jednocześnie do 1720 r. zdusił bunty organizowane przez pretendenta do tronu Filipa
hiszpańskiego (wnuka Ludwika XIV, który na mocy pokoju po wojnie o sukcesję hiszpańską
został odsunięty od dziedziczenia we Francji)
3. Filip Orleański zdusił również opozycję parlamentu paryskiego przywracając prawo zmuszenia
parlamentu do podpisania edyktów królewskich (bezpośrednio po śmierci Ludwika XIV
parlament odzyskał prawo odmowy rejestracji edyktów królewskich)
4. Ludwik XV objął rządy w 1723 r., jednak przez cały okres swego panowania nie sprawował ich
osobiście  na politykę państwa największy wpływ obok pierwszych ministrów miały metresy
królewskie i dworskie koterie; na straży spokoju wewnętrznego stała tajna policja z tzw.
 czarnym gabinetem kontrolującym prywatną korespondencję
5. Do końca lat dwudziestych w polityce wewnętrznej dominował ostry kurs wobec wszelkich
objawów opozycji wobec systemu absolutystycznego; szczególnie ostro rozprawiono się z
zamieszkami wywołanymi dewaluacją luidora (jego wartość spadła z 27 do 20 liwrów)
6. Pewne złagodzenie kursu nastąpiła wraz z objęciem funkcji pierwszego ministra przez kardynała
Fleury (zm. 1743); w tym okresie, w latach 1731-1747 wprowadzono sukcesywnie w życie nowo
opracowane, jednolite dla całego kraju, prawo cywilne
7. W 1748 r. po zakończeniu wojny o sukcesję austriacką w związku z fatalnym stanem skarbu
przeprowadzono próbę wprowadzenia nowego systemu podatkowego (tzw. dwudziestnicy
obciążającej równo wszystkich również uprzywilejowanych); nowe rozwiązanie wzbudziło
powszechny sprzeciw i w efekcie odwołanie reform
8. Konsekwencją nieudanych reform był konflikt (1753) pomiędzy dworem i wspierającymi go
arystokracją i hierarchia kościelną a parlamentami (m.in. paryskim, w Langwedocji, Gujennie,
Prowansji), co spowodowało paraliż wymiaru sprawiedliwości; ostatecznie spór został
załagodzony, ale nie zażegnany, pozostawiający pewną siłę parlamentom lokalnym, przede
wszystkim paryskiemu
9. W latach następnych w związku z wojną siedmioletnia dwór królewski ponownie prowadził próby
wprowadzenia reform podatkowych (ponownie próbowano wprowadzić dwudziestnicę), które
spotkały się z kolejnymi protestami parlamentów, szczególnie paryskiego; próba obalenia
wpływów parlamentu paryskiego w 1771 r. zakończyła się niepowodzeniem.
10. Ludwik XV zmarł w 1775 r. pozostawiając państwo w głębokim kryzysie finansowym, który
przeszedł w stadium chroniczne.
11. Kryzys nie był efektem zastoju gospodarczego (gospodarka francuska rozwijała się w XVIII w.
całkiem dobrze  zob. niżej); w XVIII w. rozwój gospodarczy nie był już jednak ściśle związany z
polityką monarchii, przeciwnie bardzo wysokie potrzeby finansowe monarchy (na cele militarne i
utrzymanie dworu) stały w sprzeczności z interesami mieszczaństwa  objawem tej sprzeczności
były konflikty pomiędzy królem a parlamentami.
II. Oświecenie
A. Idee oświecenia
1. Podstawą filozofii oświeceniowej był racjonalizm, głoszący potęgę poznawczą rozumu;
oświeceniowy racjonalizm głosił, że z
ródłem wiedzy jest doświadczenie kontrolowane przez
rozum w celu weryfikacji prawdy; odrzucał całkowicie elementy wiary
2. Istotną cechą filozofii oświeceniowej był krytycyzm, odnosił się on zarówno do kwestii ściśle
filozoficznych i metodologicznych z krytyką pojęć na czele
3. Człowiek został uznany za twór i część przyrody, stąd wielu przedstawicieli filozofii
oświeceniowej stało się ateistami lub deistami, wierzącymi w istnienie Istoty Najwyższej, która
wszakże nie ingeruje w życie świata materialnego
4. Jedną z podstawowych cech obecnych w filozofii oświeceniowej był jej utylitaryzm, dążenie do
zmiany stosunków społecznych i ustrojowych, do poprawienia świata i ludzkości
5. Filozofia oświeceniowa narodziła się w Anglii wraz rozpowszechnianiem się tendencji
liberalnych na przełomie XVII i XVIII w., myślicielem, którego uznaje się za twórcę filozofii
oświeceniowej, był John Locke (1632-1704), niebagatelną rolę odegrali również jego
następcy  George Berkeley (1685-1753) i David Hume (1711-1776)
6. Jednak popularyzacja idei oświeceniowych dokonała się za sprawą myślicieli francuskich,
przede wszystkim Woltera (1694-1778), który sam nie stworzył żadnego systemu
1
filozoficznego, ale przyczynił się w największym stopniu do rozpropagowania myśli
oświeceniowych; Wolter był w tym sensie bardziej popularyzatorem  w swoich pismach,
powieściach, dramatach czy esejach piętnował to co oświecenie uważało za zabobon i
ciemnotę, atakował kler i religię itd.; jego celem było zreformowanie społeczeństwa, przy
czym wierzył bardziej w siłę sprawczą oświeconych monarchów niż w możliwości
przekształcenia istniejącego stanu rzeczy przez lud
7. Obok Woltera doniosła rolę w rozpropagowaniu idei oświeceniowych odegrali twórcy Wielkiej
Encyklopedii Francuskiej (m.in. Diderot, d Alembert); Diderot, główny twórca Encyklopedii,
ponad wszystko postawił przyrodę  tylko te fakty, które się w niej mieszczą są
rzeczywistością, Bóg  według Diderota - nie mieści się w ramach przyrody, zatem go nie ma;
odejście człowieka od przyrody spowodowało nieprawości społeczne: hierarchię, tyranię, brak
równości
8. Filozofia wieku oświecenia poza zarysowanymi na wstępie ogólnymi cechami wspólnymi była
dość zróżnicowana i każdy z ówczesnych myślicieli reprezentował często odmienny sposób
spojrzenia na otaczający go świat; w ramach tej epoki występowały obok siebie bardzo różne
postacie jak Wolter i Jan Jakub Rousseau
B. Myśl polityczno-ustrojowa
1. W okresie oświecenia narodziły się idee polityczno-ustrojowe, które odegrały i odgrywają
kluczową rolę w zrozumieniu przemian politycznych i społecznych w następnych stuleciach
2. Najważniejszą ideę ustrojową oświecenia przedstawił Charles de Montesquie (Monteskiusz,
1689-1755), odegrała ona niepoślednią rolę przy tworzeniu póz
niejszych systemów
konstytucyjnych:
a. gwarantem zabezpieczenia wolności człowieka jest trójpodział władzy państwowej na
ustawodawczą, sadowniczą i wykonawczą, przy czym każda z nich musi znajdować się
w innym ręku
b. władza ustawodawcza powinna stanowić prawa i kontrolować ich wykonanie, nie może
jednak sięgać po bezpośrednie zarządzanie lub orzekanie wyroków sądowych
c. władza wykonawcza musi być silna i samodzielna w działaniu a ograniczona jedynie
prawami i ustawami, których sama stanowić nie może
d. sędziowie powinni być w orzecznictwie niezawiśli, jednak rola ich sprowadzać się miała
do stosowania odpowiednich ustaw i przepisów, nie zaś do ich interpretowania
e. wolność w ujęciu Monteskiusza to prawne zabezpieczenie jednostki i zbiorowości przed
samowolą monarchów i magnatów, ale także przed ochlokracją (rządami motłochu) i
anarchią
f. Monteskiusz podkreślał również potrzebę wolności ekonomicznych  wolności handlu,
przemysłu, inicjatywy
g. według Monteskiusza istotne było zagwarantowanie przez prawo wolności druku, słowa
i zgromadzeń
3. Drugą niezwykle ważną postacią, której twórczość wywarła silny wpływ na narastające nastroje
rewolucyjne w ówczesnej Francji, był Jan Jakub Rousseau (1712-1778):
a. Każdy człowiek rodzi się wolny i równy innym ludziom  powyższe stwierdzenie
stanowiło przełom w podejściu ludzi do zjawisk społecznych
b. według Rousseau każdy ustrój społeczny był złem jako dzieło człowieka przeciwne
naturze
c. największym złem ustroju społecznego jest fakt, iż rodzi on nierówność między ludz
mi,
ponieważ  gdy powstała własność  społeczeństwo podzieliło się na posiadających i
nieposiadających, na panów i poddanych
d. państwo powstało jako wyraz umowy społecznej w celu utrwalenia podziałów i
utrwalenia pokoju
e. ze względu na to, że powrót do dawnych, naturalnych form bytowania człowieka stał
się niemożliwy należy przywrócić umowie społecznej właściwy sens:
- z
ródłem władzy jest naród, lud; żadna jednostka nie może uzurpować sobie
władzy nad innymi;
- podstawowym zadaniem władzy, pochodzącej stąd, iż każdy człowiek we
własnym interesie dobrowolnie zrzeka się na jej rzecz pewnych części swej
niczym nie ograniczonej wolności na zasadzie umowy, jest zabezpieczenie
wolności i równości obywatelskiej;
- wolność człowieka posiada jedno ograniczenie konieczność nieszkodzenia innym,
na straży tego powinna stać władza;
- jeśli władza działa niezgodnie z umową społeczną należy ją obalić
C. Nowe doktryny ekonomiczne
1. Fizjokratyzm  był doktryną stworzoną w drugiej połowie XVIII w. we Francji przez Francois
Quesnay a (1694-1774) i grupę myślicieli wśród których był póz
niejszy minister Ludwika XVI
Anne Robert Turgot:
a. Fizjokraci wyprowadzili swą teorię ekonomiczną z prawa natury, do którego należą
m.in. wolność osobista, interes osobisty jako podstawowy motor działania człowieka,
swoboda inicjatywy
2
b. Według tej teorii podstawę stosunków społecznych powinna stanowić własność
prywatna chroniona przez państwo (najlepiej monarchię konstytucyjną, której byli
zwolennikami)
c. Rozwój gospodarczy kraju jest możliwy wtedy gdy w procesie produkcji powstają
nadwyżki konieczne dla inwestycji i dla dostarczenia środków utrzymania ludziom nie
pracującym produkcyjnie; zdaniem fizjokratów nadwyżki takie powstają tylko w
rolnictwie, a zatem praca na roli jako jedyna była pracą produkcyjną,
d. Ponieważ jednak małe gospodarstwa dostarczają niewielkich nadwyżek, fizjokraci byli
zwolennikami wielkiej własności ziemskiej
e. Społeczeństwo według fizjokratów dzieliło się na trzy klasy społeczne: wielkich
właścicieli ziemskich, rolników uprawiających ziemie metodami intensywnymi oraz
klasę jałową, do której zaliczono wszystkich pozostałych  kupców, rzemieślników 
fizjokraci uważali ich pracę za pożyteczną, jednak nieprodukcyjną, nie tworzącą
nowych wartości, lecz jedynie przetwórczą
f. Fizjokraci byli zwolennikami wolnej konkurencji, przeciwstawiali się polityce
protekcjonizmu, tworzeniu monopoli, uciskowi; ich zdaniem powinien być jeden
podatek, od czystego produktu
2. Adam Smith i początki Ekonomii Politycznej
a. twórcą nowożytnej ekonomii był angielski myśliciel Adam Smith
b. Według Smitha główną przesłanką rozwoju sił wytwórczych w Anglii stanowił nowy
podział pracy wynikający ze zmienionych form organizacji produkcji, akumulacja
kapitału oraz inwestowanie kapitałów w rozbudowę nowych stanowisk pracy
c. Smith jako pierwszy sformułował tzw. prawo wartości mówiące, że wartość
wytworzonych towarów jest zależna od pracy włożonej w procesie produkcji w ich
wykonanie
d. O bogactwie narodów decyduje nie ilość kruszców, jak sądzili merkantyliści, lecz masa
towarowa wytworzona zarówno przez rolnictwo jak i przez przemysł
e. Według Smitha życie gospodarcze kraju nie wymaga ingerencji państwa. Produkcja i
wymiana wykazują tendencję do utrzymywania stałej równowagi, wolna konkurencja
stanowi istotny czynnik tej autoregulacji
f. Społeczeństwem powinna rządzić wolna gra sił ekonomicznych, zabezpieczająca
harmonijny rozwój społeczeństwa i interes jednostek
III. Gospodarka francuska XVIII w.
A. Rolnictwo
1. Rolnictwo francuskie w XVIII w. było mieszaniną dawnych elementów mających swoje korzenie
jeszcze w systemie feudalnym oraz rozwiązań nowych zapoczątkowanych w rolnictwie
niderlandzkim i angielskim
2. Poddaństwo osobiste chłopów na wsi francuskiej właściwie już nie istniało, chłopi w znacznej
części byli dzierżawcami, jednak obok świadczeń finansowych chłop-dzierżawca był zobowiązany
do niektórych świadczeń rzeczowych
3. Przetrwały również z okresu średniowiecza rozmaite serwituty (grunta gminne, prawa wypasu,
zbioru suszu i runa leśnego, połowu ryb itd.)
4. W XVIII w. upowszechniły się w Europie Zachodniej, w tym we Francji, nowe techniki upraw
(płodozmian); w większym niż wcześniej stopniu korzystano z nawożenia, co wiązało się z
rozwojem hodowli
5. W XVIII w. rozpowszechniła się uprawa ziemniaka
6. Zaczęto stosować nowocześniejsze narzędzia do uprawy pól m.in. lżejszy pług do głębokiej orki
7. W XVIII w. nastąpił zdecydowany wzrost wydajności produkcji rolnej z hektara  we Francji
wynosił on 6 ziaren z jednego (było to jednak zdecydowanie słabsze osiągnięcie niż w tym
samym czasie w rolnictwie angielskim  10 ziaren z jednego; w Polsce 4 ziarna z jednego)
B. Wytwórczość i handel
1. W latach trzydziestych XVIII w. generalny kontroler finansów Orry de Fulvy usiłował wskrzesić
merkantylistyczną politykę Colberta
2. Powstały nowe scentralizowane manufaktury królewskie produkujące artykuły tekstylne i papier
 rozlokowane je w okolicach Tours, Argenton i Angouleme
3. Wybudowano sieć dróg łączących poszczególne ośrodki przemysłowe i handlowe
4. Niezależnie od polityki państwa w XVIII w. Lyon wyrósł na wielki ośrodek jedwabnictwa; rozwój
przedsiębiorstw włókienniczych w coraz większym stopniu był związany z masowym odbiorcą 
wielkie zakłady włókiennicze rozwinęły produkcje lekkich tkanin drukowanych z przeznaczeniem
dla uboższej ludności i na eksport
5. Obok włókiennictwa w XVIII w. we Francji zaczęło się rozwijać wydobycie węgla oraz przemysł
żelazny i stalowy  ważnym bodz
cem dla rozwoju tych gałęzi były potrzeby armii
6. W latach 1728  1746 Francja zwiększyła czterokrotnie swoje obroty w handlu zagranicznym; w
tym czasie szybko rozwijały się porty atlantycki np. Bordeux czy Dunkierka
7. Nierozważna polityka władców Francji doprowadziła jednak do utraty części wpływów w
koloniach  Kanada, Luizjana, faktorie indyjskie
3
C. Finanse  system Johna Lawa
1. Rozwój handlu, ujemny bilans handlowy z Azją, liczne wojny spowodowały trudności płatnicze
wielu krajów europejskich; aby zaradzić tym trudnościom banki niektórych państw europejskich
zaczęły wypuszczać pieniądze papierowe; W Anglii początkowo banknot był równoważnikiem
określonej ilości kruszcu, z biegiem czasu jednak ilość wypuszczanych biletów zaczęła
przewyższać swą nominalną wartością walory znajdujące się w dyspozycji Banku Anglii; ze
względu na zaufanie jakim cieszył się Bank Anglii równowaga rynkowa nie została zachwiana a
funt papierowy nie przeżywał żadnych dramatycznych wstrząsów
2. We Francji trudności finansowe regencji po śmierci Ludwika XIV skłoniły władze do wydania
zgody dla szkockiego finansisty i spekulanta Johna Law na otwarcie prywatnego banku mającego
prawo wypuszczania pieniędzy papierowych (1716)
3. Według Johna Law pieniądz papierowy miał się stać obok bilonu głównym środkiem płatniczym
na rynku wewnętrznym, zaś zgromadzone w ten sposób zasoby kruszcowe powinny być
zainwestowane w przedsięwzięcia handlowo-produkcyjne, organizowane na zasadzie monopolu
państwowego; właścicielom kapitałów, powierzonych bankowi, Law gwarantował procenty
4. Wprowadzenie w życie tego systemu przyniosło początkowo poważne sukcesy  pieniądz
papierowy był poszukiwany i ceniony, zwłaszcza że w 1718 r. bank Lawa został uznany za bank
królewski, a pieniądz papierowy dopuszczony do rozrachunków fiskalnych
5. Law wypuścił również akcje Kompanii Zachodnioindyjskiej, wykupił akcje innych kompanii i
utworzył potężną Kompanie Indyjską; akcje jej były w cenie i przynosiły wysokie dywidendy
6. Działalność Lawa na tym polu spowodowała ożywienie gospodarki francuskiej, szczególnie w
zakresie handlu z koloniami; w 1720 r. Law osiągnął szczyt swojej kariery  został mianowany
generalnym kontrolerem finansów.
7. Pod koniec 1720 r. nastąpił krach systemu Lawa  ludzie w panice wymieniali banknoty na złoto,
jednak bank posiadał w swoich depozytach jedynie 700 mln liwrów, podczas gdy Law wypuścił
na rynek banknotów za 3 mld liwrów.
8. Krach systemu Lawa doprowadził do kryzysu gospodarki francuskiej pociągając za sobą liczne
bankructwa; z powodu załamania się systemu Lawa na długie lata zostało podważone we Francji
zaufanie do pieniądza papierowego.
IV. Polityka wewnętrzna za Ludwika XVI
1. Po wstąpieniu na tron Ludwik XVI przedsięwziął próbę unowocześnienia państwa powołując na
kluczowe stanowiska w państwie ekipę reformatorów
2. Minister Domu Królewskiego Lamoignon de Malesherbes osłabił działanie cenzury prewencyjnej,
zarzucił politykę osadzania ludzi w więzieniach na mocy polecenia królewskiego, bez wyroku
sądowego
3. Minister wojny, hrabia de Saint-German przeprowadził reformę armii zwiększając jej stan
osobowy, reorganizując piechotę; minister szczególną uwagę zwrócił na kształcenie kadry
oficerskiej
4. Najważniejszy projekt reform przedstawił generalny kontroler finansów Turgot (oparł się w nim
na zasadach proponowanych przez fizjokratyzm)
a. Ograniczył wydatki dworu królewskiego
b. Edyktem z 1774 r. wprowadził wolny obrót zbożem, a w następnych latach
rozciągnięto tą zasadę na oliwę, zwierzęta gospodarskie i wino
c. Zniesiono daniny w naturze oraz resztki świadczeń pańszczyz
nianych w dobrach
królewskich
d. Turgot zamierzał przeprowadzić reformę podatkową zastępując liczne obciążenia
spoczywające głównie na barkach chłopów jednolitym podatkiem generalnym, którym
byliby obciążeni mniej więcej równo wszyscy
e. Zamierzając stworzyć wolny rynek pracy Turgot zniósł cechy i gildie
f. Dążył do skasowania wszystkich ceł wewnętrznych
g. Turgot planował reformę administracyjną  w miejsce dawnych prowincji proponował
wprowadzić jednolity podział kraju na departamenty; postulował utworzenie organów
reprezentacyjno-administracyjnych w postaci zgromadzeń prowincjonalnych; delegaci
tych zgromadzeń mieliby stanowić zgromadzenie narodowe przy królu
5. Zarówno wprowadzone reformy jak przedstawione projekty wzbudziły ostry sprzeciw przede
wszystkim arystokracji, ale również parlamentu paryskiego; pod wpływem opozycji Ludwik XVI
zdymisjonował w maju 1776 Turgota, a większość jego reform w tym podatkowa została
zarzucona
6. Brak dalszych reform prowadził do dalszego powiększania długu państwowego, którego nie dało
się spłacić nowymi podatkami ani jednorazowymi daninami; dodatkowo udział w wojnie z Anglią
jeszcze pogarszał stan finansów
7. W 1887 r. powstał projekt powrotu do reform Turgota, który spotkał się z ostra opozycją
zwołanego przy tej okazji Zgromadzenia Notabli; król wszedł w ostry spór z parlamentem
paryskim ze względu na opór tego ostatniego przed nałożeniem nowych podatków; 3 maja 1788
r. parlament zażądał od króla poszanowania praw oraz zwołania Stanów Generalnych, które
zebrały się w następnym roku po stukilkudziesięcioletniej przerwie
4