Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 1
Państwo, społeczeństwo i gospodarka we wczesnym Średniowieczu.
Przykład państwa Franków (V - IX w.).
I. Germańska wspólnota plemienna ( - V w.)
1. Germanie nie tworzyli większych struktur politycznych (poza nielicznymi wyjątkami  Markomanowie w I
w. n.e.), jedynie na czas wojen zawiązywali luz
ne związki plemienne pod wspólnym dowództwem
2. Wśród Germanów obowiązywała formalna równość wszystkich członków plemienia; decyzje podejmowano
na wiecach plemiennych
3. Plemiona germańskie zajmowały się ekstensywną uprawą roli (system odłogowy), przechodząc z czasem
od rodowej własności ziemi do indywidualnej
4. W związku z licznie prowadzonymi wojnami coraz większe znaczenie zaczęli odgrywać wodzowie i ich
otoczenie
5. Otoczenie wodzów z czasem przekształciło się w zawodową drużynę zbrojnych (obok niej cały czas
funkcjonowało pospolite ruszenie)
6. Członkowie drużyn bogacąc się na łupieżczych wyprawach zaczęli dominować wewnątrz plemion stopniowo
przekształcając się w odrębną,  szlachetną grupę społeczną
7. Przy periodycznych podziałach gruntów członkowie drużyny wykorzystując swoją uprzywilejowaną pozycję
uzyskiwali większe nadziały, nie pracowali również sami na ziemi osadzając na niej zdobytych w czasie
wojen niewolników
II. Państwo Franków za panowania dynastii Merowingów (VI  VII w.)
A. Konsolidacja państwa Franków przez Merowingów
1. W IV w. Frankowie Saliccy osiedlili się w granicach Imperium Rzymskiego w północno-zachodniej Galii,
pozostali (Ripuarscy) pozostali na prawym brzegu Renu
2. Pomimo przebywania na terytorium rzymskim Frankowie pozostali na niskim poziomie rozwoju: byli
poganami, przetrwało u nich wiele elementów systemu rodowego, dzielili się na wiele zwalczających się
plemion
3. W V w. powstało niewielkie państewko frankijskie wokół Tournai rządzone przez ród Merowingów
4. W 481 r. na tronie merowińskim zasiadł Chlodwig, który w ciągu trzydziestu lat swego panowania 
podbijając inne ludy germańskie oraz niszcząc plemienne państewka frankijskie  skupił władzę nad
większością terenów dawnej rzymskiej Galii
5. W 496 r. Chlodwig przyjął chrzest w obrządku katolickim, a sojusz z papiestwem był jedna z podstaw jego
polityki podbojów
6. Po śmierci Chlodwiga (511) jego synowie zdobyli większość pozostałych terenów dawnej Galii, w tym
przede wszystkim państwo Burgundów
B. System społeczny i polityczny w okresie panowania Merowingów
1. W efekcie podboju powstało państwo, w którym ze względu na skład etniczny i podłoże kulturowe można
wyróżnić dwie części: z przewagą ludności germańskiej (północ) oraz z przewagą ludności romańskiej
(południe  Akwitania i Burgundia)
2. Państwo (przede wszystkim nowe zdobycze, które stanowiły większość obszarów) było traktowane jako
własność dynastii (monarchia patrymonialna)
3. Władza królewska należała do dynastii i tylko dynastia miała prawo decydować o następstwie tronu (z tego
powodu już Chlodwig podzielił państwo pomiędzy swoich czterech synów)
4. Wiece, na których zgodnie z tradycją frankijską wszyscy wolni członkowie plemienia mogli decydować o
losach państwa czy o wyborze króla, wraz z umocnieniem się władzy centralnej przekształciły się w
przegląd wojskowy, zaś wybór króla w uroczyste podniesienie na tarczy dziedzica z rodu Merowingów
5. Władza centralna koncentrowała się na dworze królewskim; najwyższym urzędnikiem państwa był
majordomus nadzorujący prace pozostałych notabli zarówno dworskich jak państwowych
6. Administracja państwa opierała się na najmniejszych jednostkach z okresu rzymskiego  civitates, którymi
zarządzali namiestnicy (na obszarach romańskich zwani komesami, na germańskich grafami); namiestnicy
przewodniczyli również wiecom sądowym i dowodzili pospolitym ruszeniem, a za wykonywanie swych
funkcji otrzymywali część włości państwowych oraz trzecią część pobieranych opłat sądowych
7. Ustrój prawny państwa merowińskiego regulowało prawo salickie (spisane za Chlodwiga); zachowało się w
nim wiele zasad z systemu rodowego, np. sądowa współodpowiedzialność członków rodu czy dziedziczenie
nieruchomości wyłącznie w linii męskiej (zmienione dopiero pod koniec VI w.), jednak zniesiono m.in.
zemstę rodową zastępując ją wykupem.
8. Organizacja rodowa, ze względu na wędrówki plemion, była już wówczas w rozkładzie  w efekcie zastąpiła
ją organizacja sąsiedzka wsi regulująca stosunki między sąsiadami (np. w przypadku braku męskiego
dziedzica ziemia przechodziła w ręce wspólnoty sąsiedzkiej  zostało to zmienione dopiero pod koniec VI
w.)
9. Wsie germańskie były z reguły osadami wolnych chłopów, jednak zaczęły się w nich zaznaczać różnice
majątkowe pomiędzy członkami wspólnoty (zob. wyżej cz. I)
1
10. W okresie rządów dynastii merowińskiej rozpoczyna się stopniowa utrata znaczenia wolnych chłopów:
a. utrata znaczenia politycznego z powodu marginalizacji instytucji wieców plemiennych (zob. wyżej)
b. ruina gospodarstw wynikająca z konieczności uczestnictwa w wojnach przypadających z reguły w
okresie żniw
c. nacisk ze strony lokalnego możnowładztwa (zarówno świeckiego jak duchownego) pragnącego
przejąć grunty chłopskie
d. formą uzależnienia wolnych chłopów od dostojników kościelnych były tzw. prekaria (właściciel
oddawał swoją ziemię Kościołowi jako prekaria z prawem dożywotniego użytkowania w zamian za
opiekę oraz obietnicę nagrody w życiu pozagrobowym; innym typem prekarii były działki
nadawane przez Kościół w zamian za określone świadczenia; w obu przypadkach posiadacz prekarii
stawał się poddanym Kościoła)
11. W wyniku pojawiania się różnic majątkowych wewnątrz społeczności frankijskiej, ale w jeszcze większym
stopniu ze względu na politykę dynastii merowińskiej nastąpił wzrost znaczenia możnowładztwa (zarówno
frankijskiego jak dawnych rzymskich rodzin senatorskich) budującego swoją potęgę w znacznej mierze
kosztem dóbr królewskich, których Merowingowie pozbyli się niemal w całości.
12. Wielka własność ziemska została zorganizowana na zasadach poddańczo-pańszczyz
nianych:
a. ziemie wydzielano chłopom nie troszcząc się o ich stan prawny  w efekcie zaczęły zanikać różnice
między niewolnikami, kolonami i wolnymi
b. w zamian za (dziedziczone) prawo do korzystania z wydzielonych działek chłopi płacili czynsz w
naturze i obrabiali część pańskiej ziemi
c. chłopi musieli również pracować w określone dni we dworze  wykonując wszystkie niezbędne
rzeczy od płótna i sukna po wyroby garncarskie, narzędzia itd.  z założenia posiadłość
możnowładcy miała być całkowicie samowystarczalna
d. możnowładcy uzyskiwali często od królów immunitet w swoich posiadłościach; na mocy tego
prawa dobra były wyłączone spod kompetencji urzędników królewskich, a poddani zwolnieni od
służby wojskowej i innych obowiązków na rzecz państwa
13. Najwyższą warstwę społeczną w państwie Merowingów stanowili antrustionowie  część możnowładztwa
znajdująca się w najbliższym otoczeniu króla (pochodzili oni zarówno z rodów frankijskich jak i rzymskich,
które w przeważającej większości poparły Chlodwiga i jego następców podczas podboju dawnej Galii);
spośród tej warstwy rekrutowali się urzędnicy na dworze władcy, w tym najwyższy z nich, kontrolujący
pozostałych majordomus
III. Państwo Franków pod panowaniem dynastii Karolingów
A. Dominacja majordomów i objęcie tronu przez Karolingów.
1. Na przełomie VI i VII w. w wyniku walk wewnętrznych i podziału państwa następuje osłabienie dynastii
Merowingów i przejęcie faktycznej władzy przez majordomów
2. Umocnienie dominacji majordomów (którzy stają się funkcją dzidziczną) ma miejsce w pierwszej połowie
VIII w za Pepina (zm. 714) i jego syna Karola Młota (zm. 741), którzy ponownie jednoczą państwo
Franków (łącząc w swoim ręku urzędy majordomów w różnych królestwach)
3. Karol po śmierci króla Teodoryka IV (737) nie powołał na tron kolejnego monarchy sprawując
samodzielnie rządy
4. W celu wzmocnienia swojej władzy Karol wprowadził wzorowany na kościelnych prekariach system
beneficjów będący zalążkiem ustroju lennego; beneficja (nadania ziemskie) były oferowane zaufanym
osobom, które związawszy się specjalną przysięgą wierności zobowiązane były do konnej służby wojennej
z własnym ekwipunkiem.
5. W wyniku wprowadzenia na dużą skalę systemu beneficjów zaczął zmieniać się charakter armii, w której
większe znaczenie zaczęło odgrywać ciężkozbrojne konne rycerstwo.
6. W 741 r. Karol Młot umierając podzielił państwo frankijskie (tak jakby był królem) pomiędzy dwóch synów
Pepina i Karlomana
7. W 747 r. Karloman wstępuje do klasztoru i Pepin pozostaje jedynym majordomem w państwie; formalnie
królem jest Childeryk III, którego bracia osadzili na tronie po śmierci ojca
8. W 751 r. Pepin wykorzystuje konflikty w Italii wchodząc w sojusz z papieżami Zachariaszem a następnie
Stefanem III zagrożonymi przez Longobardów; w zamian za pomoc przeciw Longobardom i ustanowienie
państwa kościelnego Zachariasz opowiada się za przejęciem tronu przez Pepina (Childeryk został zesłany
do klasztoru)
9. Pepin koronując się dokonał sakralizacji swojej władzy naśladując biblijną ceremonię namaszczenia królów
izraelskich; w ten sposób Pepin został postawiony wyżej niż dawni, podnoszeni na tarczy, królowie
germańscy, władza jego była uświęcona i wystąpienie przeciwko niemu oznaczałoby świętokradztwo
B. Karol Wielki i powstanie cesarstwa
1. W 768 r. umierając Pepin podzielił państwo pomiędzy dwóch synów Karola i Karlomana. W 771 r. umiera
Karloman i całe państwo frankijskie dostaje się we władanie Karola.
2. W trakcie swego panowania (zm. 814 r.) Karol opanował lub uzależnił m.in. Longobardię (774), Bawarię
(788), Saksonię (772-804) oraz za Pirenejami część dzisiejszego terytorium Hiszpanii z Barceloną, gdzie
utworzono Marchię Hiszpańska (797-811)  pod koniec panowania Karola państwo frankijskie osiągnęło
maksimum swego terytorium, a autorytet władcy obejmował całe terytorium zachodniego chrzescijaństwa
2
3. Ostatecznym umocnieniem władzy Karola nad Zachodem miało być odnowienie cesarstwa  koncepcja
promowana przez doradców króla; według tego pomysłu koronacja miała doprowadzić do odrodzenia
Imperium Romanum, stąd istotne było by koronacja została uznana przez Bizancjum (ponoć Karol był
skłonny poślubić cesarzową Irenę rządząca wówczas na Wschodzie)
4. Połączenie małżeństwem władców Wschodu i Zachodu uderzyło by w interesy papiestwa, z tego powodu
Papież Leon III podczas wizyty Karola w Rzymie w 800 r. z własnej inicjatywy koronował go na cesarza,
nim jeszcze doszło do negocjacji z Bizancjum
5. W efekcie tak przeprowadzonej koronacji Karol był uznawany na Wschodzie za uzurpatora (do ugody, w
której cesarz Wschodu uznał Karola za cesarza Zachodu doszło dopiero w 812 r.)
6. Koronacja Karola przez papieża otwierała również na przyszłość kwestię zwierzchności władzy papieskiej
nad cesarską (konflikt który rozgorzeje z całą siłą po dwóch stuleciach); aby osłabić to wrażenie w 813 r.
Karol osobiście koronował na cesarza swojego syna Ludwika podkreślając niezależność władzy cesarskiej
od papieskiej
7. Po śmierci Karola i jego syna Ludwika Pobożnego (840) państwo frankijskie rozpadło się na trzy części
rządzone przez synów Ludwika, co zostało potwierdzone układem w Verdun (842); na mocy traktatu Karol
A
ysy otrzymał tereny o przewadze ludności romańskiej  królestwo zachodniofrankijskie (póz
niejsza
Francja), Ludwik otrzymał tereny na wschodzie o przewadze ludności germańskiej (póz
niejsze Niemcy),
zaś najstarszy Lotar I obok godności cesarskiej Włochy oraz wydłużony pas ziemi od Morza Północnego do
Śródziemnego znajdujący się pomiędzy włościami pozostałych dwóch braci
8. Podział dokonany w Verdun okazał się dość trwały, z wyjątkiem państwa Lotara, które po śmierci cesarza
rozpadło się na mniejsze jednostki, a te w następnych latach zostały włączone do Francji lub Niemiec bądz

wiodły niezależny byt polityczny
C. System polityczny i społeczny państwa karolińskiego
1. Aparat państwowy w okresie karolińskim nie zmienił się zasadniczo w porównaniu z okresem
merowińskim, jedynie funkcja majordoma została podzielona pomiędzy kilku urzędników
2. Administracja lokalna była nadal kierowana przez grafów-hrabiów, w niektórych przypadkach kilka hrabstw
łączono w większe jednostki, na których czele stali duksowie (póz
niejsi książęta)
3. Na zdobytych pograniczach, szczególnie w regionach zagrożonych atakiem ze strony sąsiadów, zakładano
marchie, na czele których stali margrabiowie; margrabia miał większe kompetencje w zakresie wojskowym
i mógł toczyć na własną rękę wojny pograniczne z sąsiadującymi plemionami
4. Hrabiowie i margrabiowie otrzymywali jako beneficjum część dóbr królewskich w użytkowanie; w wypadku
wieloletniego (dożywotniego) sprawowania funkcji miejscowy namiestnik zbliżał się do miejscowego
możnowładztwa i zaczynał reprezentować jego interesy a nie cesarskie
5. Karol Wielki stworzył system kontrolny administracji (okręgi kontrolne), jednak nie zapobiegło to
rozkładowi systemu administracyjnego
6. System wojskowy opierał się jeszcze na piechocie złożonej z wolnych chłopów, jednak coraz większe
znaczenie uzyskiwała ciężka jazda
7. W dalszym ciągu osłabiała się pozycja wolnych chłopów, m.in. poprzez rozpowszechnienie instytucji
komendacji, czyli oddawanie się pod opiekę możnym (instytucja podobna do jednej z form kościelnych
prekariów czy też póz
norzymskiego patrocinium); rozpowszechnienie komendacji nie zapobiegły liczne
rozporządzenia Karola Wielkiego
8. Najpotężniejsi możnowładcy, idąc w ślady królów, zaczęli tworzyć własny system beneficjalny, nadając
ziemię ludziom (tzw. wasalom) w zamian za zobowiązanie służby wojskowej; w pewnym stopniu
proceder ten został zalegalizowany przez Karola, który uczynił panów odpowiedzialnymi za służbę
wojskową ich wasali
IV. Gospodarka Europy Zachodniej we wczesnym średniowieczu
A. Gospodarka wiejska
1. Upadek imperium rzymskiego przetrwały liczne dobra latyfundialne, czy to pozostając własnością dawnych
właścicieli, czy też przechodząc w ręce kościoła lub germańskich wodzów; większość terenów
latyfundialnych została rozdzielona pomiędzy dawnych kolonów lub nowych osadników, przy czym oprócz
płacenia daniny w naturze na rzecz właściciela, byli oni zobowiązani do szeregu prac na rzecz pana (zob.
wyżej), co było związane ze spadkiem liczebności niewolnej służby
2. Obok latyfundiów istniały wsie wolnych chłopów, obciążone jedynie obowiązkami w stosunku do państwa,
przede wszystkim były to opisywane wyżej wsie germańskie i w większości znajdowały się na terenach
zamieszkiwanych przez ludność germańską, zdecydowanie rzadziej można je było spotkać na obszarze z
przewaga ludności romańskiej; we wsiach obok gruntów należących do poszczególnych chłopów
znajdowały się ziemie wspólne tzw. almenda, użytkowana z reguły jako pastwisko
3. Obie formy własności współistniały aż do końca pierwszego tysiąclecia, tyle że zmieniały się ich proporcje
ilościowe na korzyść wielkiej własności, tak że na początku II tysiąclecia n.e. gospodarstwa wolnych
chłopów były już rzadkością
4. Podstawą gospodarki rolnej było gospodarstwo chłopskie (czy w ramach wielkiej własności, czy we wsiach
wolnych chłopów) złożone z zagrody, ogrodu, pola; do tego dochodziły uprawnienia do użytkowania
wspólnych dóbr, przede wszystkim pastwisk
3
5. Gospodarstwo własne pana (curtis), choć nieraz pokaz
nych rozmiarów, nie odgrywało tak istotnej roli w
gospodarce wiejskiej i było uzależnione od istnienia gospodarstw chłopskich, które dostarczały siły
roboczej na pańskie grunty
6. We wczesnym średniowieczu dominowała w rolnictwie gospodarka odłogowa (typowa dla wsi wolnych
chłopów); wraz z uspokojeniem sytuacji politycznej zaczęły pojawiać się na większą skalę udogodnienia
techniczne (częściej stosowano pługi, zaczęto używać młynów wodnych); w VIII w. pojawiają się pierwsze
wzmianki o stosowaniu trójpolówki
B. Upadek miast i handlu (zamieranie gospodarki towarowej i powrót do gospodarki naturalnej na Zachodzie)
1. W przeciągu V-VII w. wyludniają się miasta na terytorium dawnego zachodniego cesarstwa rzymskiego;
jest to skutek ciągłych wojen, epidemii itd.
2. Znaczący wpływ na zamieranie życia miejskiego miała migracja zamożniejszych warstw społeczeństwa do
rezydencji wiejskich, co ograniczyło zapotrzebowanie na usługi ludzi pracujących na rzecz tych warstw (np.
rzemieślnicy), a w konsekwencji kurczenie się tych grup zawodowych w miastach
3. W zdecydowanej większości dawnych miast rzymskich urządzenia niezbędne do funkcjonowania dużych
skupisk ludzkich (akwedukty, termy, budowle publiczne) popadły w ruinę
4. Możnowładcy dążyli do samowystarczalności swoich posiadłości, podobnie postępowali chłopi, w efekcie
drastycznie spadł popyt na dobra produkowane w miastach, co spowodowało upadek rzemiosła oraz
zanikanie zawodu kupca
5. Na zamieranie handlu w Europie Zachodniej istotny wpływ miała również ruina rzymskiej sieci drogowej,
której po upadku scentralizowanego Imperium nie miał kto konserwować
6. Jedną z charakterystycznych cech wczesnego średniowiecza na Zachodzie  będącą efektem nawrotu do
gospodarki naturalnej  jest upadek systemu pieniężnego: początkowo w obiegu były dawne monety
rzymskie oraz pieniądz bizantyjski, który był również imitowany przez władców germańskich; z czasem
pojawiły się monety królów germańskich, jednak władcy udzielali prawa bicia monet w ramach
immunitetów różnym osobom i instytucjom kościelnym, co wprowadziło całkowity chaos monetarny;
ewentualne tragiczne skutki takiej polityki wyeliminował kurczący się zakres wykorzystywania pieniądza w
życiu gospodarczym
7. Przez pewien czas funkcjonował dalekosiężny handel śródziemnomorski, szczególnie po podbiciu znacznej
części wybrzeża przez Bizancjum w VI w.
8. Handel śródziemnomorski został opanowany przez kupców ze Wschodu  niemal nie występują w tym
zawodzie ludzie wywodzący się z zachodniej części dawnego Imperium, co jest jeszcze jednym
świadectwem upadku gospodarczego tej części kontynentu;
9. Handel dalekosiężny z krajami Zachodu opierał się na dowozie towarów luksusowych na potrzeby władców
i możnych; towarem, który obok kruszców najczęściej oferowano kupcom ze Wschodu byli niewolnicy
10. Wraz z podbojem większości wybrzeży śródziemnomorskich przez Arabów w VII w. handel
śródziemnomorski stopniowo zamiera (choć utrzymuje się wciąż na dość wysokim poziomie handel
niewolnikami potrzebnymi m.in. do zaludnienia haremów, ale również do służby w wojsku)
11. Charakterystyczną cechą okresu wczesne średniowiecza jest stopniowe zamieranie gospodarki towarowo-
pieniężnej i powrót do gospodarki naturalnej; przejawia się to w niemal całkowitym zaniku rynków (nawet
lokalnych) i powszechnym dążeniu do samowystarczalności zarówno w wielkich gospodarstwach
latyfundialnych jak i w gospodarstwach chłopskich; konsekwencją tego zjawiska jest zamieranie, czy wręcz
znikanie miast, czego przykładem mogą być losy dawnej metropolii  Rzymu.
C. Zalążki wymiany nowego typu: początki odradzania się gospodarki towarowej
1. Wraz z rozwojem nowych państw germańskich, przede wszystkim państwa frankijskiego, pojawiają się
jednak pierwsze oznaki nowego handlu i wyłaniają się nowe ośrodki miejskie, z reguły nie będące
kontynuacją dawnych centrów rzymskich
2. Nowe ośrodki powstawały przy siedzibach władcy lub lokalnych namiestników, wokół których gromadziły
się większe grupy rzemieślników i kupców obsługujących dwór (przykładem takiego ośrodka może być
stolica Karola Wielkiego  Akwizgran)
3. Jeszcze ważniejszą rolę w odradzaniu się handlu odegrały ośrodki powstające przy klasztorach będących
centrami kultu; gromadząc nie tylko okoliczną ludność z okazji świąt religijnych stały się dogodnym
miejscem dla odradzania się lokalnego handlu i rozwoju rzemiosła; z czasem w wielu z tych ośrodków
zaczęto organizować periodyczne targi, a świętość miejsca miała chronić handlujących przed oszustwem i
rozbojem
4. Jako siedziby władz kościelnych przetrwały również niektóre dawne miasta rzymskie skupiające na swoim
terenie grupy rzemieślników i kupców zaopatrujących biskupów w przedmioty niezbędne do sprawowania
kultu
5. Rozwojowi tego nowego handlu sprzyjała stabilizacja systemu pieniężnego wprowadzona reformą
monetarną Karola Wielkiego
6. Ważną rolę w powolnym wzroście wymiany handlowej odegrali Żydzi, zajmujący się z reguły handlem
wędrownym, a mający poprzez diasporę kontakty we wszystkich zakątkach ówczesnego świata
4