Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 3:
Europa póz
nego średniowiecza
(XIV-XV)
I. Społeczeństwo średniowiecznej Europy (społeczeństwo stanowe)
1. Charakterystyczną cechą stosunków społecznych w średniowieczu było wyłonienie się wyodrębnionych
grup społecznych  stanów. Hierarchiczny porządek społeczny, mający swoje podstawy w nauczaniu
Kościoła, dzielił społeczeństwo na trzy grupy: tych, którzy się modlą (duchowni); tych, którzy walczą za
Boga i seniora (rycerstwo); tych, którzy pracują fizycznie (rolnicy i rzemieślnicy).
2. Ostatecznie w społeczeństwie średniowiecznym wykształciły się cztery stany:
a. duchowny;
b. rycerski (szlachecki);
c. mieszczański;
d. chłopski.
3. Kościół i stan duchowny.
a. Kościół był w średniowieczu nie tylko wielkim właścicielem ziemskim, ale instytucją władzy politycznej
b. Stan duchowny był otwarty, można było do niego wejść przez uzyskanie stosownego wykształcenia i
święceń, w praktyce jednak największe szansę miał w tej dziedzinie stan szlachecki
c. Duchowieństwo miało olbrzymi wpływ na życie społeczeństw poprzez formułowanie zasad moralnych,
którym podporządkowane było życie społeczne, w tym również zasady życia gospodarczego
d. Kościół był w dużej mierze twórcą cywilizacji średniowiecznej jako:
- nosiciel nowej kultury chrześcijańskiej; duchowni byli jedynymi ludz
mi
wykształconymi w warunkach powszechnego analfabetyzmu
- propagator reform gospodarczych (dobra kościelne były centrami nowoczesnego
rolnictwa, tu najwcześniej stosowano nowe metody uprawy roli, w klasztorach zaś
skupiali się wytrawni rzemieślnicy)
- organizator wielkich przedsięwzięć budowlanych (kościoły, katedry), które
spełniały rolę współczesnych robót publicznych; organizator handlu
(najwcześniejsze przywileje targowe otrzymywały klasztory i kościoły)
- organizator wielkich przedsięwzięć aktywizujących masy ludzi (krucjaty, pielgrzymki
do miejsc świętych).
4. Rycerstwo.
a. Rycerstwo było w średniowieczu przygotowywane do służby publicznej (wojskowej lub administracyjnej),
nie mogło natomiast oddawać się zajęciom produkcyjnym i handlowym pod rygorem utraty
szlachectwa.
b. Średniowieczne rycerstwo ukształtowało się w odrębny stan w okresie krucjat, które stworzyły
moralne ideały rycerza (etos rycerski): wierność Bogu i seniorowi, uczciwość, odwaga (stąd marzenie
rycerskie o walce z potworami, smokami), słowność.
c. Rycerstwo było też wzorem estetyki życia: chęci przygód (poszukiwali ich  wędrowni rycerze"),
bohaterstwa, sprawności fizycznej (demonstrowanej na turniejach rycerskich i w czasie wojen),
przepychu w strojach i konsumpcji, swoista cześć dla kobiet.
d.  Zawód rycerza zdobywało się od najmłodszych lat, analogicznie do kształcenia rzemieślnika (paz
-
giermek - rycerz pasowany, czyli otrzymujący od seniora, władcy pas rycerski).
e. Hermetyczność stanu rycerskiego w XI-XII w. spowodowała jedynie sporadyczne przypadki
przeniknięcia do niego przedstawicieli innych stanów (tzw. nobilitacja, nadawana za nadzwyczajne
zasługi na polu walki bądz
po prostu kupowana przez bogatego mieszczanina).
f. Rycerstwo musiało się  samofinansować (zamki, konie, wyposażenie, poczty, tabory), stąd ogromna
rola włości feudalnej jako podstawy ekonomicznej tej struktury polityczno-militarnej, a zarazem
wyjaśnienie decentralizacji politycznej. Póz
niej piechotę finansowano z podatków, wzrosła rola
scentralizowanej monarchii.
g. Militarna rola rycerstwa podupadła wraz z zastosowaniem nowych technik wojennych opartych
najpierw na łuku i kuszy, a następnie na broni palnej i sprawności plebejskiej piechoty.
5. Mieszczaństwo. Rozwój miast w Europie w XI-XIII w. przyniósł wzrost znaczenia mieszczaństwa; stan ten
był jednak wewnętrznie bardzo zróżnicowany: patrycjat, pospólstwo, plebs (zob. poprzedni wykład)
6. Chłopi. W poszczególnych krajach europejskich był to stan zróżnicowany majątkowo (chłopi pełnorolni,
zagrodnicy, chłopi bezrolni, najemnicy, rzemieślnicy wiejscy) i prawnie (chłopi wolni oraz poddani). Stan
ten tworzył podstawową grupę wytwórczą epoki feudalnej, obejmując 60-90% zaludnienia
poszczególnych obszarów. Przynależność do stanu chłopskiego zobowiązywała do pracy na ziemi
należącej do pana.
1
II. Monarchie póz
nego średniowiecza
A. Anglia: pomiędzy silną monarchią i parlamentaryzmem
1. Henryk II Plantagenet i jego polityka w Anglii
a. W połowie XII w. doszło do wewnętrznych konfliktów w Anglii w związku z wygaśnięciem dynastii Wilhelma
Zdobywcy; w efekcie miejscowi możnowładcy przejęli część instytucji gwarantujących dotychczas silną
pozycję monarchy (m.in. urząd szeryfa dostał się w ręce lokalnych feudałów, a zbierane przez niego podatki
nabrały charakteru renty dowolnie odstępowanej)
b. Henryk II (1154-1189) założyciel dynastii Plantagenetów w Anglii wykorzystując tradycję silnej władzy
królewskiej doprowadził do ponownej konsolidacji państwa:
- przywrócił znaczenie urzędowi szeryfa
- przeprowadził reformę podatkową, m.in. zamienił obowiązek zbrojnej służby rycerskiej
na podatek zwany tarczowym, z czasem rozszerzając go na dobra duchowne (Henryk
zrezygnował z armii rycerskiej, która po upływie okresu służby przerywała prowadzenie
wojny; król starał się zastępić ją armią najemną)
- nad skarbowością państwa czuwał specjalny trybunał zwany  Szachownicą (istniejący
już za dynastii normandzkiej), który zajmował się kontrolą wpływów podatkowych i
pociągał do odpowiedzialności podatników winnych zaniedbań podatkowych oraz
urzędników, którzy popełnili nadużycia
- zreformowano sądownictwo dążąc do przywrócenia jednego prawa dla wszystkich
(Common Law)  w czasie rządów poprzedników Henryka duża część sądów z
królewskich stała się patrymonialna  ideą króla (pod wpływem prawa rzymskiego) było,
by każdy wolny miał prawo ubiegać się sprawiedliwości u króla;
- powstał Główny Sąd Królewski (sąd apelacyjny), a po hrabstwach rozjeżdżali się
królewscy sędziowie wędrowni sadzący według jednolitych zasad
- sędziowie wędrowni zerwali ze zwyczajem sądów bożych, zamiast tego wprowadzili do
sądów przysięgłych; członkiem takiego kolegium mógł być każdy wolny
c. Jednym z ważniejszych elementów polityki Henryka II miała być sakralizacja osoby monarchy (na wzór
francuskich Kapetyngów) oraz zabezpieczenie sukcesji dla nowej dynastii (koronacja najstarszego syna w
1170 r., który jednak stanął przeciwko ojcu w sojuszu z opozycją feudalną, po jego śmierci ojciec nie
powtórzył już tego samego błędu w stosunku do pozostałych synów)
d. Henryk II próbował podporządkować sobie duchowieństwo angielskie (m.in. ograniczył kompetencje sądów
kościelnych, nakazał klerowi odpowiadać w sprawach karnych przed sądami świeckimi, umocnił swój wpływ
na elekcję biskupów i opatów); zabójstwo arcybiskupa Canterbury Tomasza Becketa (o zachęcanie do
mordu oskarżano Henryka II) zjednoczyło opozycję kleru i możnowładztwa, co zmusiło króla do ponownego
rozszerzenia kompetencji sądów duchownych
e. Jednym z celów działań Henryka było uzyskanie dominacji we Francji (Plantagenetowie posiadali we Francji
posiadłości zajmujące niemal połowę królestwa, m.in. największą dzielnicę Akwitanię) i w perspektywie
zdobycie dla dynastii korony francuskiej
2. Jan bez Ziemii i Magna Charta Libertatum (1215)
a. Po śmierci Henryka II na tron wstąpił Ryszard Lwie Serce, który połowę (1189-1194) swego panowania
spędził na wyprawie krzyżowej i w niewoli austriackiej
b. Po śmierci Ryszarda tron objął jego brat Jan bez Ziemi (1199-1216)
c. W pierwszych latach XIII w. Jan stracił większość posiadłości we Francji na rzecz króla Filipa Augusta (m.in.
Normandię pozostająca od czasów Wilhelma Zdobywcy pod władaniem królów angielskich); próba
odzyskania posiadłości francuskich przez Jana w sojuszu z cesarzem Ottonem VI Welfem zakończyła się
klęską Ottona pod Bouvines (1214)
d. Klęski Jana na kontynencie były związane z nieudolną polityką w Anglii, która doprowadziła do buntu
większości stanów królestwa i osłabienia pozycji korony, w efekcie Jan został zmuszony do podpisania
Wielkiej Karty Swobód (Magna Charta Libertatum), która w tradycji brytyjskiej była uznawana za
pierwszy krok w kierunku parlamentaryzmu
e. W Wielkiej Karcie Swobód zawarte były m.in. zapisy zakazujące więzienia lub karania jakiegokolwiek
wolnego człowieka bez wyroku sądowego; uzależniono nakładanie podatków (m.in. tarczowego) od zgody
wielkiej rady baronów i biskupów; na straży postanowień Wielkiej Karty miała stać rada złożona z 25
baronów, której zadaniem było pilnowanie przestrzegania postanowień Karty; w razie gdyby król złamał
ustanowione prawo, rada mogła odwołać się do całego społeczeństwa i zorganizować opór przeciw
monarsze; decyzje tej delegacji zapadały większością głosów
3. Szymon de Montfort i początki parlamentu
a. Następca Jana Henryk III prowadził politykę zmierzającą do odzyskania ziem utraconych we Francji; liczne
kampanie wojenne prowadzone przez króla były finansowane przez społeczeństwo obciążane coraz
wyższymi podatkami (początkowo uchwalanymi za zgodą wielkiej rady, chociaż polityka fiskalna króla
wywoływała coraz większą opozycję ze strony możnowładztwa i duchowieństwa)
b. W 1258 r. wielka rada, którą zaczęto już nazywać parlamentem, odrzuciła nowy podatek królewski, a
baronowie pod przywództwem Szymona de Montfort zbrojnie udali się pod siedzibę królewską; Henryk III
został zmuszony do przyjęcia postulatów opozycji  wybrana w połowie przez króla i w połowie przez
baronów komisja dwudziestu czterech uchwaliła tzw. prowizje oksfordzkie, w których znalazło się m.in.
2
postanowienie o powołaniu rady piętnastu, kontrolującej w porozumieniu z królem całą administrację
państwową; niezależnie od rady trzy razy do roku miał się zbierać parlament (składający się dla
oszczędności jedynie z 12 członków), mający za zadanie omawiać aktualne sprawy z członkami rady
c. Rada piętnastu (działając pod faktycznym przywództwem de Montforta) przejęła rządy w państwie, m.in.
wymieniając poważną część administracji i przejmując inicjatywę w polityce zagranicznej
d. Kontrolerzy powołani przez radę sprawdzali w całym kraju działalność urzędników, ujawniając szereg
nadużyć (przede wszystkim szeryfów) i zbierając skargi  ich działalność doprowadziła do tego, że bunt
zainicjowany przez baronów rozlał się na całe społeczeństwo, przy czym na czoło tego ruchu wysunęło się
drobne rycerstwo
e. Na czele tego ruchu stanął de Montfort; z jego inicjatywy posiadłości wielkich seniorów zostały poddane
jurysdykcji królewskiej, a w prowizjach westminsterskich (1259) zwiększono kompetencje rady piętnastu i
parlamentu oraz powołano analogiczne rady urzędujące przy szeryfach, złożone z czterech członków warstw
średnich i mające prawo wyboru szeryfa
f. Reformy de Montforta wzbudziły niezadowolenie baronów i króla, który uzyskał unieważnienie prowizji
westminsterskich przez papieża; w bitwie pomiędzy siłami wiernymi Henrykowi III a wojskami de Montforta
(14 V 1264), zwyciężyły te drugie (król dostał się do niewoli); w efekcie de Montfort przejął całą władzę w
państwie
g. Starając się uzyskać jak największe poparcie de Montfort zwołał w 1264 r. parlament, w którym obok
baronów i prałatów zasiedli przedstawiciele drobnego rycerstwa (po dwóch z hrabstwa) i większych miast.
Parlament ten stał się punktem wyjścia dla istniejącego dziś angielskiego ciała ustawodawczego
h. Porażka i śmierć Szymona de Montfort (1265) doprowadziła do cofnięcia większości zmian wprowadzonych
za jego rządów, jednak w 1295 r. Edward I ponownie zwołał parlament złożony  tak jak za de Montforta 
obok baronów również z niższego rycerstwa, niższego kleru oraz przedstawicieli miast; w 1297 r. w związku
z koniecznością nałożenia wysokich podatków, Edward I, by pozyskać poparcie dla swej polityki, zdecydował
się uznać konieczność zgody parlamentu na nakładanie podatków
i. Stopniowo rósł udział parlamentu w ustawodawstwie, ale jednocześnie nasilały się różnice między dążeniami
baronów i wyższego duchowieństwa (tj. lordów) a przedstawicielami miast i niższej szlachty, którzy
ostatecznie za Edwarda III (1327-1377) utworzą obradującą osobno Izbę Gmin.
j. W XIV w. parlament dwukrotnie zatwierdził detronizacje królów ( pomazańców Bożych )  Edwarda II w
1327 r. oraz Ryszarda II w 1399 r.  co ukazuje wzrost znaczenia ciała ustawodawczego w Anglii, do
którego o zatwierdzenie tych zmian zwracali się zwycięscy pretendenci (Edward III wraz z matką Izabelą w
1327 r. oraz Henryk IV Lancaster w 1399 r.)
4. Wojny domowe i wyniszczenie starej szlachty
a. Od początku XV w. aż po lata osiemdziesiąte tego stulecia Anglia była terenem wojen domowych
wywołanych przez rywalizację dwóch walczących o tron odłamów dynastii Plantagenetów  Lancasterów i
Yorków; konflikt nasilił się szczególnie po klęskach w wojnie z Francją w połowie XV w.
b. Charakterystyczną cechą tych wojen był zwyczaj  wycinania jeńców na polu bitwy (rozpowszechnienie się
tego procederu pokazuje upadek etosu i kultury rycerskiej w póz
nym średniowieczu); zwyczaj ten łącznie z
systematycznym mordowaniem przeciwników w lochach więziennych doprowadził do niemal całkowitego
wyginięcia starej szlachty (nobility); jej miejsce zaczęła zajmować  nowa szlachta (gentry) wywodząca się
z drobnego rycerstwa, mieszczan i wolnych chłopów, którzy tytuły zdobywali na polach bitew
c. Wojny domowe skończyły się w 1485 r. przejęciem tronu przez Henryka VII założyciela nowej dynastii
Tudorów, który zamordował  zgodnie ze wzmiankowanym wyżej zwyczajem  osadzonego wcześniej w
więzieniu ostatniego męskiego potomka rodu Plantagenetów
B. Francja: droga w stronę absolutyzmu
1. Ludwik IX Święty i legiści
a. Pierwszym monarchą z dynastii Kapetyngów, który dokonał wzmocnienia pozycji króla w państwie poprzez
ograniczenie wpływów lenników był rządzący w pierwszej połowie XIII w. Filip August (m.in. poprzez
rozszerzenie domeny królewskiej)
b. Systematyczną pracę nad wzmocnieniem pozycji monarchy i usprawnieniem państwa podjął Ludwik IX
Święty
c. Ludwik nałożył bardzo wysokie opłaty za dziedziczenie lenn, a jego urzędnicy jeżdżący po całym kraju
wyszukiwali wszystkie możliwe prerogatywy monarchy wobec ziem jego wasali
d. Ludwik rozszerzył obowiązywanie rozporządzeń królewskich (ordonansów) na cały kraj (dotychczas miały
one zastosowanie jedynie do domeny królewskiej)
e. Król ukrócił wojny prywatne i rozbójnictwo, by w 1258 r. wydać całkowity zakaz wojen prywatnych i
samodzielnego dochodzenia sprawiedliwości poza drogą sądową; zostały również zakazane sądy boże
f. Za Ludwika IX został również rozbudowany nowy aparat administracyjny oparty na ludziach z niższych
warstw (przede wszystkim drobnego rycerstwa i mieszczaństwa); podstawową rolę przy organizacji struktur
urzędniczych odegrali legiści  wykształceni prawnicy przenoszący na grunt francuski zasady prawa
rzymskiego
g. Z instytucji dworskich wyodrębniła się Izba Rachunkowa oraz sąd królewski zwany parlamentem,
przyjmujący apelację z sądów niższej instancji
h. Interesów królewskich w lokalnych dzielnicach strzegli bailifowie, którzy podkopywali pozycję miejscowego
możnowładztwa; bailifowie mieli zakazane nabywanie dóbr na terenie podległej im dzielnicy i wchodzenie w
małżeństwa z mieszkankami tych prowincji, aby w ten sposób unikać bliższych związków z miejscową
arystokracją
3
2. Filip IV Piękny i Stany Generalne
a. Zmiany wprowadzone przez wnuka Ludwika IX Filipa IV Pięknego wiązały się z konfliktem z papiestwem
prowadzącym do otwartej wojny i przeniesienia siedziby papieża do Awinionu
b. W 1296 r. Filip nałożył na duchowieństwo francuskie podatki na rzecz państwa, co wywołało protest papieża
i zapoczątkowało konflikt, którego następnym etapem był zakaz wywozu kruszców z Francji uderzający
bezpośrednio w kurie rzymską
c. W 1302 r., gdy papież wezwał Filipa na synod mający zając się sprawami Francji, król zwołał do Paryża
zgromadzenie przedstawicieli duchowieństwa, rycerstwa i mieszczan, które potępiło fiskalizm papieski i
pretensje kurii rzymskiej do zwierzchnictwa nad Francją. Zgromadzenie to uważa się zwykle za początek
francuskiej reprezentacji społeczeństwa, tzw. Stany Generalne.
d. Kilkanaście lat póz
niej (1317), już po śmierci Filipa, Stany Generalne odegrały jeszcze raz istotną rolę,
odrzucając sukcesję kobiet na tronie francuskim, a przyjmując  prawo salickie , przewidujące dziedziczenie
wyłącznie w linii męskiej (co zamknęło królom Anglii drogę do tronu francuskiego po wygaśnięciu głównej
linii Kapetyngów)
3. Powrót do monarchii feudalnej i Wojna Stuletnia
a. Po wygaśnięciu głównej linii Kapetyngów rządy we Francji objęła dynastia Walezjuszy
b. Pierwsi władcy z tej dynastii powrócili do rozdawnictwa domeny królewskiej wśród swoich najbliższych
zauszników; z otoczenia monarchów usunięto legistów a pierwszoplanową rolę zaczęli ponownie odgrywać
wielcy panowie feudalni; porażki w wojnie z Anglią doprowadziły do dalszego osłabienia królestwa (początek
konfliktu w 1337 r.)
c. próbę odnowienia siły monarchii podjął Karol V (1356-1364 jako następca tronu, 1364-1380 jako król);
przede wszystkim król doprowadził do likwidacji plagi band wojskowych grabiących kraj
d. Wysiłki Karola V zostały zaprzepaszczone po jego śmierci; wobec szaleństwa Karola VI (1380-1422) rządy
sprawowali regenci, a politykę państwa opanowała niszcząca walka stronnictw dworskich, która przerodziła
się w wojnę domową (1413)
e. W wojnę domową we Francji wmieszali się Anglicy, co otwiera ostatni etap wojny stuletniej zakończonej
ostatecznie w 1453 r.  w tym czasie Karol VII (syn Karola VI, koronowany w 1429 r.) przyłączył do Francji
niemal wszystkie tereny należące wcześniej do króla Anglii (przy Anglii pozostało jedynie Calais do 1558 r.);
dzieło zjednoczenia królestwa Francji dokończyli syn i wnuk Karola VII  Ludwik XI (1461-1483) i Karol VIII
(1483-1498)  likwidując pozostałe w granicach państwa niezależne państewka feudalne
4. Reformy Karola VII i Ludwika XI  powrót do silnej monarchii
a. Karol VII a następnie Ludwik XI nawiązali do rozwiązań wprowadzanych przez Ludwika IX i Filipa IV na
przełomie XIII i XIV w.
b. Podstawowym celem obu władców była walka z partykularyzmem lokalnych książąt i rozszerzanie domeny
koronnej, w efekcie tej polityki Francja stała się państwem zwartym i jednolitym
c. Wzmocniona została władza królewska oparta na płatnej kadrze urzędników państwowych i skarbowych,
często pochodzących z drobnego rycerstwa i mieszczaństwa
d. Uchwalone jeszcze w XIV w. przez Stany Generalne podatki bezpośrednie przeobraziły się w stałe obciążenie
ludności, podobnie jak dokuczliwe podatki pośrednie (np. podatek od soli)
e. Dzięki sprawnemu systemowi podatkowemu armię rycerską zastąpiono stałą siłą zbrojną
f. Karol VII umocnił swoją pozycję wobec kościoła znosząc nominacje papieskie na stanowiska kościelne,
opłaty dla kurii rzymskiej, zlikwidował apelacje do Rzymu i wreszcie ustanowił autonomię  kościoła
gallikańskiego , dając poważne prerogatywy monarchom francuskim
C. Monarchie póz
nego średniowiecza
1. Od XIII w. w Europie Zachodniej zaczęły następować przemiany w systemie politycznym przekształcające
dotychczasowy system monarchii lennej
2. W tym okresie można zauważyć dążenie do wzmocnienia pozycji monarchy poprzez osłabienie uprawnień jego
wasali; ważną podstawą dla tego dążenia było wywodzenie silnej pozycji monarchy z tradycji prawa
rzymskiego
3. Królowie dążyli do zjednoczenia swoich państw poprzez likwidację odrębności włości feudalnych i poddania ich
władzy centrum; w efekcie prowadziło to do ujednolicenia państwa
4. W swojej działalności monarchowie opierali się na niższych grupach społecznych, przede wszystkim
mieszczaństwie i drobnym rycerstwie
5. W tym okresie w części krajów powstawały reprezentacje stanowe (Stany Generalne we Francji, w Polsce
zgromadzenie stanowe pojawiło się póz
niej  Sejm, w zasadzie nie uczestniczyli w nim mieszczanie ze
względu na słabość tej grupy społecznej) współuczestniczące w sprawowaniu władzy; ze względu na
uczestnictwo tych instytucji w sprawowaniu władzy system ten określa się jako monarchię stanową  zanikają
tu osobiste więzy pionowe pomiędzy monarchą a feudałami.
6. Ujednolicenie monarchii związane było z wprowadzeniem nowego aparatu urzędniczego zależnego wyłącznie
od władzy centralnej, wywodzącego się z reguły z niższych warstw społecznych; w ramach tych działań
starano się uporządkować system podatkowy i administrację skarbową  można to traktować jako początki
tworzenia nowoczesnej administracji.
7. Ważnym elementem zmian systemowych było powolne odchodzenie od armii rycerskich typu lennego i
powoływanie w ich miejsce wojska stałego lub (częściej) zaciężnego (szczególnie w XV w.)  podobnie jak w
przypadku administracji można to interpretować jako początek kształtowania się nowoczesnych sił zbrojnych
4
8. Monarchowie starali się ujednolicić sądownictwo eliminując sądy lenne i ograniczając kompetencje sadów
duchownych; w procesie tym ważną rolę odgrywali prawnicy odwołujący się do tradycji prawa rzymskiego (np.
we Francji legiści)
9. Drogi ewolucji tego systemu w różnych krajach nie były takie same, z czasem doprowadzą do powstania
monarchii absolutnej (Francja) i monarchii z silną pozycją parlamentu (Anglia), zaś w Polsce do monarchii z
dominacją Sejmu
III. Gospodarka schyłku średniowiecza
A. Kryzys w rolnictwie w XIV w.
1.Ekstensywny rozwój rolnictwa (szczególnie w włościach panów feudalnych) nie prowadził do poprawy jego
wydajności, a spowodował wyjałowienie gleb, a w konsekwencji zmniejszenie plonów
2.Wzrost liczby ludności w XIII w., a co za tym idzie zapotrzebowania na zboże prowadził do zajmowania pod
uprawę coraz gorszych gleb nie nadających się pod intensywna uprawę; karczunek coraz większej ilości lasów
zmieniał mikroklimat, a zamiana pastwisk i łąk na pola uprawne ograniczała hodowlę i możliwości nawożenia
3.W XIII w. wraz ze wzrostem gęstości zaludnienia nadwyżka ludności z krajów najwyżej rozwiniętych
gospodarczo musiała szukać nowych siedzib (Niemcy w Europie Wschodniej  zob. poprzedni wykład, Francuzi w
Hiszpanii oraz w jakimś stopniu na terenach Bliskiego Wschodu zajętych w czasie krucjat; Anglicy w południowej
Szkocji); inną możliwością była przeprowadzka ze wsi do miast
4.Wysokie zapotrzebowanie na zboże wynikające z zwiększenia liczby ludności (do XIII w.) oraz szybkiego
rozwoju miast nie mogło być zaspokojone ze względu na niedostateczny rozwój rynku (zarówno rynki regionalne
 krajowe, jak rynek ponadregionalny  kontynentalny dopiero powstawały i nie były w stanie wyrównać
dysproporcji w dostępie do żywności); w efekcie częste były plagi głodu, przy jednoczesnych wysokich plonach
w innych regionach kontynentu, jednocześnie niedożywienie obniżało odporność na choroby i można je widzieć
jako jedną z przyczyn olbrzymiej skali czternastowiecznych epidemii
5.Fale głodu powiększały jeszcze zaludnienie miast, w których szukali schronienia ludzie z poszkodowanych
terenów, w konsekwencji zmieniała się struktura społeczna  rosły szeregi plebsu miejskiego  żebraków,
włóczęgów
6.Epidemie drugiej połowy XIV w. (nie tylko  Czarna Śmierć ) spustoszyły niemal cały kontynent (najmniej
poszkodowana wyszła z zarazy Europa Wschodnia m.in. Polska)  wiele wsi całkowicie opustoszało, a chłopi
uprawiający dotychczas gorsze ziemie zasiedlili niezamieszkałe wsie o lepszych glebach
7.Kryzys rolnictwa dotknął w pierwszej kolejności właścicieli wielkich posiadłości ziemskich związanych z rynkiem
zbożowym  w wyniku spadku liczby ludności (po zarazach) spadły ceny zboża, a wzrosły płace robotników
rolnych (których liczba spadła); spadek cen zboża uderzył również w tych panów feudalnych, którzy utrzymali
rentę w naturze w nadziei łatwego spieniężenia produktów na rynku miejskim; znaczny spadek dochodów
dotknął również właścicieli, którzy przeszli w całości na oczynszowanie, ponieważ kryzys dotknął również system
monetarny ze względu na zaniżanie zawartości kruszcu w monetach przez władców (Filip IV Piękny we Francji,
Edward I i Edward III w Anglii); proceder ten prowadził do dewaluacji pieniądza.
8.Lepiej przetrwały kryzysową sytuację gospodarstwa chłopskie, uprawiane intensywniej (a zatem wydajniej), a
zarazem mające możliwość łatwiejszego przystosowania się do zmieniającego się rynku
9.Kryzys rolnictwa XIV w. dał jednak początek wielkiej kariery hodowli owiec w Anglii  od XV w. opustoszałe
tereny o gorszych glebach zostały tam zajęte pod pastwiska; z zajmowaniem opustoszałych gruntów pod
pastwiska wiąże się termin  grodzenie , czyli ogradzanie terenów pastwisk jednego właściciela  istotne jest
tutaj zwrócenie uwagi na wykształcanie się nowego rozumienia praw własności, zbliżonego do dzisiejszego a tak
różnego od własności podzielonej charakterystycznej dla systemu lennego (najdalej posuniętą własność
podzieloną można zaobserwować w przypadku pastwisk i łąk będących wspólną własnością całej wsi, np.
almenda  zob. wykład 1); grodzenia gruntów pod pastwiska nabierają znaczenia pod koniec XV w., a
szczególnie w XVI w., dotyczą one jednak terenów w płd-wsch Anglii, zmiany na pozostałych ziemiach królestwa
zaczęły się dopiero w połowie XVII w.
B. Zmiany społeczne i powstania chłopskie
1.Spadek dochodów z renty feudalnej lub posiadłości doprowadził do degradacji znaczną część rycerstwa,
szczególnie drobniejszego; doprowadziło to do powstawania grup rycerzy-rabusiów grasujących po krajach
zachodniej Europy (najwcześniej takie bandy pojawiły się w Niemczech jeszcze w XIII w., we Francji w XIV w., a
w Anglii były szczególnie dokuczliwe w XV w. podczas wojen domowych); innym sposobem poprawy egzystencji
dla rycerstwa był udział w kampaniach wojennych w nadziei zdobycia łupów lub nadań ziemskich w wypadku
zwycięstwa (rycerstwo angielskie z takimi nadziejami udawało się do Francji przy okazji kolejnych ekspedycji
królewskich w czasie wojny stuletniej, a po zakończeniu wojny stuletniej i utracie posiadłości francuskich
podobną rolę odegrały wojny domowe)
2.Znaczna część możnowładztwa duchownego i świeckiego próbowała powiększyć swoje dochody podwyższając
obciążenia chłopów, jednak spowodowało to plagę ucieczek chłopów, którzy bez trudu mogli znalez
ć nowe
gospodarstwa na opustoszałych terenach
3.Sytuacja chłopów pogorszyła się najmniej  niskie ceny zboża pozwoliły im podnieść konsumpcję (choć
trudności na rynku dotknęły również gospodarstwa chłopskie), jednocześnie wahania koniunktury i
zdecydowanie większa elastyczność ich ekonomiki pozwoliła im na wykorzystywanie okazji na rynku i
uzyskiwanie przyzwoitych dochodów
4.Próby podwyższania obciążeń chłopskich i zaostrzenia poddaństwa oraz panoszące się bandy rabusiów
rycerskich lub wojskowych sprowokowały wybuch licznych powstań chłopskich w drugiej połowie XIV i XV w.,
5
przede wszystkim we Francji (np. żakeria w połowie XIV w.) i Anglii; powstańcy z reguły nie mieli żadnego
programu, a ich celem była zemsta na znienawidzonych panach feudalnych, wszystkie powstania chłopskie
zostały surowo stłumione
5.Kryzys w rolnictwie i towarzyszące mu zmiany społeczne (umocnienie pozycji chłopów i ich większa mobilność,
powstania chłopskie, jak również degradacja znacznej części rycerstwa) spowodowały zanik poddaństwa
osobistego w Zachodniej Europie, jak również (wbrew okresowym naciskom ze strony feudałów) przyśpieszenie
przechodzenia na rentę pieniężną
C. Sytuacja miast i kryzys rzemiosła
1.Kryzys w rolnictwie wywarł głęboki wpływ na sytuację ówczesnych miast
2.Epidemie drugiej połowy XIV w. jeszcze silniej niż wieś spustoszyły miasta; napływ uciekinierów ze wsi nie mógł
w całości zrównoważyć zaistniałych strat
3.Nastąpiło skurczenie się rynków i tendencja do ograniczania produkcji, spadkowi nie zapobiegła korzystniejsza
dla produktów miejskich w porównaniu z płodami rolnymi relacja cen, ponieważ niskie ceny produktów wiejskich
ograniczyły popyt ze strony przede wszystkim właścicieli ziemskich odbiorców produktów luksusowych, a także
chłopów, którzy często wracali do produkcji domowej
4.Próby przeciwdziałania kryzysowi ze strony cechów rzemieślniczych ograniczyły się do zaostrzenia przepisów
ograniczających konkurencję  skrupulatne egzekwowanie monopolu sprzedaży i produkcji oraz utrudniania w
dostępie do zawodu nowym ludziom  wykorzystywanie cechowego monopolu nauki zawodu poprzez wydłużanie
ponad miarę okresu potrzebnego do uzyskania dyplomu mistrzowskiego (zob. poprzedni wykład)
5.Czeladnicy, ze względu na restrykcje cechowe uniemożliwiające im dostęp do zawodu, stali się jedną z
liczniejszych i najbardziej niezadowolonych grup społecznych  buntując się przeciw istniejącym stosunkom
odwoływali się do strajków i bojkotów zakładali również własne organizacje samopomocowe
6.Inną konsekwencją polityki cechów rzemieślniczych było powstawanie poza murami miast osiedli tzw. partaczy,
tj. wytwórców produkujących poza korporacją, na których nie ciążyły ograniczenia ustanawiane przez cechy
7.Kryzys rzemiosła nie ominął sukiennictwa flandryjskiego zorganizowanego przez wielkich kupców w formę
nakładu  w wyniku wystąpień rzemieślniczych nastąpiły pewne przemiany w produkcji (choć nie naruszono
samego nakładczego systemu produkcji)  w miejsce luksusowych gatunków zaczęto produkować sukno średnie
i gorsze, które znajdowało się w zasięgu możliwości finansowych nie tylko bogatszej ludności, ale również
chłopów; jako organizatorzy produkcji obok bogatego kupiectwa zaczęli występować najbogatsi rzemieślnicy,
kierujący wystąpieniami w miastach flandryjskich; nastąpiło przesunięcie centrów produkcji, rozwinęły się
również nowe ośrodki (przede wszystkim w Holandii), które stopniowo w XV w. zdominowały produkcję sukna
8.Nowym centrum produkcji sukna w XV w. stała się Anglia bazująca na własnym surowcu pochodzącym z coraz
większej hodowli owiec
9.Kupcy podobnie jak rzemieślnicy bojąc się konkurencji zaczęli w większym stopniu niż wcześniej wykorzystywać
system przywilejów uniemożliwiających konkurencję zewnętrzną (zob. poprzedni wykład); polityka polegająca
na mnożących się rozporządzeniach ograniczających swobodę transakcji była obecna niemal we wszystkich
miastach tego okresu
D. Przesunięcie centrów handlowych  powstawanie rynków ponadregionalnych
1. W wyniku przemian zachodzących w XIV w. centra handlowe uległy przemieszczeniu; w XIV stuleciu czołowym
ośrodkiem handlu stała się Brugia (w XV w. w związku z zamulaniem się portu miejsce Brugii zajęła Antwerpia),
w której spotykali się kupcy z dwóch stref handlu ponadregionalnego  handlowcy z północnych Włoch, cały czas
odgrywający pierwszorzędną rolę w handlu śródziemnomorskim i kupcy należący do Związku Hanzeatyckiego,
który opanował nową szybko rozwijająca się strefę handlu na północy
2. Związek Hanzeatycki
a. Hanza była luz
ną wspólnotą patrycjatu kupieckiego miast nadbałtyckich i północno niemieckich; początkowo
powstała jako związek kupców (XIII w.), by w XIV w. przekształcić się w związek miast;
b. Na czele Hanzy stał Hansetag (zjazd wszystkich miast), który podejmował decyzje odnośnie całego związku,
jednak zjazdy ogólne zbierały się bardzo rzadko i najczęściej nie były w stanie podjąć żadnych decyzji ze
względu na brak kworum
c. Faktycznie przywódczą rolę w Hanzie odgrywała Lubeka, największy wówczas port na Bałtyku
d. Metodą działania Hanzy było uzyskiwanie szczególnych przywilejów od władców z krajów leżących nad
Bałtykiem i Morzem Północnym (jednym z najbardziej drastycznych przykładów było narzucenie przez
związek swoich warunków Norwegii uzależnionej od hanzeatyckich dostaw zboża), w ten sposób związek
uzyskał faktyczny monopol w handlu pomiędzy wybrzeżami Bałtyku i Europą Zachodnią
e. Podstawowymi towarami w handlu hanzeatyckim były śledzie, futra, zboże przewożone z północy i wschodu
na zachód oraz sól i sukno przywożone z zachodu na wschód; zasadnicze znaczenie dla tego handlu miały
cztery wielkie kantory: w Londynie, Brugii, Bergen i Nowogrodzie Wielkim
f. Hanza w razie potrzeby była gotowa używać siły zbrojnej dla zabezpieczenia swych interesów  najczęściej
do konfliktów dochodziło z królami Danii odnośnie polityki monarchów wobec cieśnin duńskich (Hanzeatom
zależało, aby utrudnić dostęp do Bałtyku konkurentom, przede wszystkim Holendrom, a póz
niej również
Anglikom)
g. Szczyt potęgi Hanzy przypada na XIV i początek XV w., po tym okresie szczególnie od drugiej połowy XV w.
coraz większe znaczenie w handlu strefy bałtyckiej zaczynają odgrywać Holendrzy przede wszystkim kupcy z
Amsterdamu, którzy wiążą swoje interesy z największym portem hanzeatyckim w Prusach  Gdańskiem
( mariaż Gdańska i Amsterdamu przetrwa następne dwieście lat i będzie podstawą handlu zbożowego w
strefie bałtyckiej)
6
h. Hanza formalnie przetrwała do połowy XVII w., jednak jej znaczenie w handlu bałtyckim upadło na
przełomie XV i XVI w. i było związane ze zmianami w charakterze wymiany  przejściem od handlu
drobnotowarowego, w którym dominowali Hanzeaci dysponujący stosunkowo małymi statkami do handlu na
masową skalę, w którym specjalizowali się Holendrzy z nowym centrum światowego handlu Amsterdamem
(XVI-XVII w.)
3. Miasta włoskie i zmiany w handlu śródziemnomorskim
a. Miasta północno włoskie w ciągu XIV i XV w. zaczęły się przekształcać z oligarchicznych republik miejskich w
państwa rządzone przez lokalnych dynastie (często nie przyjmujące żadnego tytułu); największą karierę
wśród tych nowych dynastii zrobili władcy Mediolanu  rodzina Viscontich i chyba jeszcze słynniejsi
Medyceusze, którzy w połowie XV w. przejęli władzę we Florencji obsadzając najwyższe stanowisko w
mieście  chorążego sprawiedliwości (gonfaloniera); Medyceusze (zwłaszcza Wawrzyniec Wspaniały)
doprowadzili na przełomie XV i XVI w. państwo florenckie do szczytu jego świetności
b. Jedynym wielkim miastem włoskim, które pozostało przy wcześniejszym ustroju republiki oligarchicznej była
Wenecja
c. Wielkie rody rządzące miastami włoskimi w XV w. odegrały kluczową rolę przy narodzinach nowego prądu w
kulturze europejskiej  renesansu, odwołującego się do tradycji kultury antycznej (dziedzictwo kultury
rzymskiej było we Włoszech przeciwstawiane  barbarzyńskiemu zdaniem mieszkańców Italii gotykowi;
niechęć ta była w dużej mierze spowodowana wcześniejszymi najazdami niemieckich cesarzy, którym
towarzyszyły rabunki i ucisk fiskalny)
d. W handlu śródziemnomorskim XIV w. w dalszym ciągu dominowały rywalizujące ze sobą dwie wielkie
republiki miejskie  Wenecja i Genua
e. Trudności w obrocie ze Wschodem wystąpiły wraz z upadkiem panowania mongolskiego w Chinach oraz
utratą resztek posiadłości chrześcijańskich na Bliskim Wschodzie
f. Konflikt pomiędzy Wenecją i Genuą rozstrzygnął się ostatecznie w 1381 r. w bitwie morskiej pod Chioggią,
w której Wenecja zniszczyła flotę genueńską; Genua utraciła swoje znaczenie, tracąc również swoje
posiadłości zamorskie na rzecz Turków (ostatnie Kaffę i Sudak na Krymie w 1475 r.)
g. Zwycięstwo Wenecji nie przywróciło w pełni potęgi handlowej miastu, które trwało przy starych szlakach
handlowych i metodach wymiany nie umiejąc przystosować do zmieniających się warunków; ostateczny cios
handlowi lewantyńskiemu zadały portugalskie odkrycia nowej drogi na Wschód wokół Afryki.
h. Konflikt Genui i Wenecji wykorzystała w XV w. Florencja, dotychczas znana przede wszystkim jako centrum
finansowe; zakładając port w Livorno opanowała w pierwszej kolejności handel z krajami zachodniej Europy
(importowano na dużą skalę niewykończone angielskie i flamandzkie sukna, które otrzymywały ostateczną
obróbkę w zakładach Florencji); następnie kupcy z Livorno weszli również na rynek wschodni.
IV. Zmiany demograficzne w Średniowiecznej Europie
Populacja Europy (w milionach) w okresie średniowiecza (500-1470)
obszar/lata 500 650 1000 1340 1470
Południowa Europa (Grecja, Bałkany, Włochy, Płw. Iberyjski) 13 9 17 25 19
Europa Zach. (Francja, Wlk. Brytania, Niemcy, Skandynawia) 9 5,5 12 35,5 22,5
Europa Wschodnia (Ruś, Polska, Litwa, Węgry) 5,5 3,5 9,5 13 9,5
Europa 27,5 18 38,5 73,5 50
Dane na podstawie: Carlo M. Cipolla (ed.), Ecomomic History of Europe: The Middle Ages, London 1972, s. 36
A. Wyludniona Europa Wczesnego Średniowiecza
1. W V w. nastąpiło znaczne zmniejszenie liczby ludności na całym terytorium dawnego Cesarstwa, przy czym
zdecydowanie większy (procentowo) spadek można zaobserwować w części zachodniej; głównej przyczyny
tego stanu rzeczy można się dopatrywać w niszczycielskich najazdach plemion germańskich oraz Hunów (obie
części byłego Imperium) oraz ogólnym chaosie politycznym i gospodarczym (część zachodnia)
2. W okresie od 500 do 650 r. można mówić o dwóch podokresach: w pierwszym pięćdziesięcioleciu nastąpił
powolny wzrost liczby ludności związany z restauracją cesarstwa przez Justyniana, przez następne sto lat
populacja znacznie spadała przede wszystkim z powodu występujących plag
3. W kolejnym okresie (650  1000) najpierw nastąpił wzrost liczby ludności tak że odzyskała ona wielkość z
okresu przed plagami (do 800 r.); trudno natomiast powiedzieć coś bliższego o okresie IX i pierwszej połowie
X w., najprawdopodobniej wzrost ludności był wówczas słabszy do czego mogły się przyczyniać niszczycielskie
najazdy Normanów ze Skandynawii i Węgrów ze Wschodniej Europy
B. Boom demograficzny  Złotego Wieku
1. Największy wzrost populacji w Europie nastąpił w drugim okresie Średniowiecza, rozpoczął się ok. 950 r.
we Włoszech i nieco póz
niej w Europie Zachodniej (sytuacja we wschodniej części kontynentu jest w tej
materii nie do końca jasna);
2. Szczególnie szybki wzrost ludności nastąpił w całej Europie Zachodniej (choć na pierwsze miejsce
wysuwają się północne Włochy) pomiędzy 1150 i 1300 r.; w tym okresie pojawiają się pierwsze większe
miasta w Europie Zachodniej liczące ponad 30 tys. mieszkańców (oczywiście w północnych Włoszech były
wcześniejsze i liczniejsze ośrodki post-rzymskie lub bizantyjskie, np. Wenecja).
7
3. W Europie Wschodniej wzrost ludności był wolniejszy co można wiązać m.in. z najazdem i okupacją
mongolską w XIII w.; jednak część terenów Europy Wschodniej od Czech przez Śląsk, Małopolskę,
Słowację po Transylwanię była w XIII w. obszarem szybkiego wzrostu gospodarczego, czemu musiał
towarzyszyć szybki wzrost populacji.
4. W okresie  Złotego Wieku (XI-XIII w.) populacja Europy wzrosła do ok. 75 mln, a więc niemal
dwukrotnie.
C. Zapaść demograficzna póz
nego Średniowiecza
1. Na początku XIV w. zaczyna się tzw. Mała Epoka Lodowa, która trwała przez całe XIV i XV stulecie,
charakteryzując się generalnym obniżeniem temperatury na kontynencie; w efekcie ochłodzenia klimatu w
pierwszej połowie XIV w. można zaobserwować bardzo powolny wzrost liczby ludności szczególnie na
północy kontynentu i w wyżej położonych regionach (mniejsza liczba zawieranych małżeństw)
2. Nadwyżka ludności w niektórych regionach (północne Włochy, niektóre regiony Anglii), a jednocześnie
problemy z dostawami zboża powodowały występowanie plag głodowych zwiększających śmiertelność
(zob. wyżej)
3. Największy spadek populacji Europy w tym okresie spowodowała jednak zaraza z połowy XIV w. ( Czarna
Śmierć 1347-1351) i powtarzające się zarazy w drugiej połowie stulecia;  Czarna Śmierć zmniejszyła
populację Europy o około 25%, o następne 20% zaraza z 1385 r., a następujące po niej plagi z końca
wieku o kolejne kilka procent; zarazami stosunkowo mniej zostały dotknięte wschodnie tereny
kontynentu, w tym Polska
4. Na spadek liczby ludności musiały mieć również wpływ krwawe wojny toczone w drugiej połowie XIV i w
XV w. (Wojna Stuletnia, wojny domowe w Anglii), ale w porównaniu do zaraz miały one niewielkie
znaczenie
5. Najprawdopodobniej okres pomiędzy 1400 a 1460 r. był czasem powolnego odbudowywania populacji
kontynentu.
6. W historiografii funkcjonuje pojęcie  kryzysu XIV stulecia mające związek ze zmianami demograficznymi i
będącymi ich konsekwencją przeobrażeniami ekonomicznymi: ludność wzrasta aż do granic możliwości
 społecznego ekosystemu (do końca XIII w.), naruszona zostaje równowaga, następuje kryzys (XIV
stulecie), który ją przywraca.
8