Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 9:
Powstanie pierwszej gospodarki przemysłowej.
Anglia w XVI-XVIII w.
(cz. I)
I. Polityka państwa  finanse publiczne
1. Sytuacja królów angielskich w kwestii dochodów z tytułu podatków była trudna, gdyż
nakładanie podatków było uzależnione od zgody silnego parlamentu; w XVI w. Tudorowie
musieli się liczyć z opinią Izby Gmin ze względu na potrzebę poparcia ze strony gentry i
bogatego mieszczaństwa w konflikcie najpierw z starą arystokracją ziemską (Henryk VII), a
następnie z papiestwem i Hiszpanią (Henryk VIII i Elżbieta I)
2. Niewystarczające dochody z podatków władcy z dynastii Tudorów (przede wszystkim Henryk
VII i Henryk VIII) uzupełniali prowadząc politykę konfiskat dóbr ziemskich swoich
przeciwników.
a. Henryka VII po zdobyciu władzy przeprowadził szereg konfiskat posiadłości należących do
jego przeciwników pochodzących ze starej arystokracji ziemskiej; póz
niej ponawiał te
działania przy okazji tłumienia uzurpacji i powstań.
b. Największe konfiskaty przeprowadzone przez Henryka VIII były związane z przejęciem dóbr
zakonnych w latach trzydziestych XVI w.  posiadłości zakonne zostały w większości
sprzedane a uzyskane kwoty zasiliły skarb królewski.
3. Inny sposób ominięcia parlamentu próbował zastosować Karol I Stuart próbując zbudować
monarchię absolutną w latach 1629  1640; król potrzebując środków na stałą armię,
administrację i reformę kościoła nakładał podatki bez zgody parlamentu; stało się to jedną z
przyczyn wybuchu rewolucji angielskiej (zob. poprzedni wykład)
4. Jeszcze inny sposób uzyskania przez monarchę dochodów z pominięciem parlamentu próbował
stosować Karol II Stuart  rząd królewski spowodował  zablokowanie skarbu państwa,
przeznaczając dochody na niepopularną wojnę z Holandia zamiast na spłatę zadłużenia
5. Ze względu na złe doświadczenia z monarchami z dynastii Stuartów, ale również z powodu
przejęcia przez parlament dominującej pozycji w państwie, po osadzeniu na tronie
Wilhelma i Marii, parlament przejął bezpośrednią kontrolę nad finansami rządowymi i
w 1693 r. formalnie oddzielono długi państwowe od osobistych długów króla
6. W wyniku tej zmiany parlament mógł znacznie zredukować koszty związane z zadłużeniem
państwowym i w ten sposób umożliwił wykorzystanie kapitału na prywatne inwestycje.
7. Akumulacji kapitału sprzyjał również wsteczny system podatkowy - proporcjonalnie bardziej
obciążał niżej zarabiających niż bogatszych
8. Bank Anglii i jego rola w gospodarce brytyjskiej
a. Po restauracji Stuartów rozwinęła się w Anglii bankowość w oparciu o firmy jubilerskie
przyjmujące depozyty, wypuszczające banknoty i udzielające kredytów (zob. wykł. 5)
b. Uporządkowanie systemu finansowego w Anglii wiązało się z założeniem Banku Anglii w
1694 r., który był spółką akcyjną z udziałem państwa  był to pierwszy nowoczesny bank
przyjmujący depozyty, prowadzący rachunki bieżące oraz handel kruszcami; kwity Banku
Anglii (banknoty) stały się uznawanym środkiem płatniczym
c. Bank Anglii posiadał monopol na zakładanie stowarzyszeń kredytowych, zmusiło to
prywatnych bankierów do zaniechania emisji banknotów, pełnili oni dalej funkcje banków
depozytowych, akceptujących czeki i dyskontujących weksle.
d. Okręgi poza Londynem pozostawały bez usług bankowych, chociaż pośrednicy finansowi
pełnili podstawowe funkcje bankowe jak dyskontowanie weksli i przekazywanie funduszy
do Londynu
e. Bank Anglii nie miał oddziałów, a jego banknoty (o wysokim nominale) nie były
wypuszczane w obieg poza Londynem; jednocześnie mennica królewska działała bardzo
niesprawnie, a jej emisje (przede wszystkim monety złote o wysokich nominałach, niewiele
monet srebrnych i miedzianych o niskich nominałach) nie były przydatne w handlu
detalicznym i przy wypłacie wynagrodzeń  lukę tę wykorzystali prywatni przedsiębiorcy
emitując tymczasowe świadectwa na akcje i żetony, które służyły jako monety obiegowe;
na tej bazie w drugiej połowie XVIII w. powstały banki prowincjonalne (w 1810 r. było ich
około 800)
9. Euforia po  Wspaniałej Rewolucji zaowocowała powstaniem licznych spółek akcyjnych w latach
dziewięćdziesiątych XVII w., kolejny boom wybuchł po zwycięstwie w wojnie o sukcesję
hiszpańską i związana była z wielką spekulacją akcjami Kompanii Mórz Południowych (1711) 
sprawa zakończyła się spektakularnym bankructwem Kompanii (która była tzw. bubble 
 bańką mydlaną ) i wydaniem Bubble Act (1720) zakazującym zakładania spółek akcyjnych
bez wyraz
nego upoważnienia parlamentu (prawo to zostało uchylone dopiero w 1825 r.)
1
II. Handel i kolonie
A. Polityka  nacjonalizmu gospodarczego w handlu
1.  Nacjonalizm gospodarczy w XVI-XVII w.
a. Władcy z dynastii Tudorów i Stuartów postępowali zgodnie z zasadami wyznaczanymi
przez doktrynę merkantylizmu.
b. W 1534 r. odebrano przywileje kupcom weneckim w Anglii
c. W 1597 r. zlikwidowano w Londynie kantor hanzeatycki, tzw. Steelyard
d. W Anglii (podobnie jak w Zjednoczonych Prowincjach) chętnie przyjmowano zbiegów
z Francji i Niderlandów Południowych  flamandzkich sukienników i hugenockich
rzemieślników
e. Ochrona handlu własnym suknem poprzez nadanie monopolu jednej spółce
eksportowej  Merchant Adventures
f. Przykładem ochrony własnego handlu i wytwórczości (ale zarazem towarzyszących
temu zjawisk korupcyjnych) może być zakaz eksportu nie farbowanych tkanin
wydany przez Jakuba I w 1614 r., zniesienie monopolu Merchant Adventures i
towarzyszące jej nadanie monopolu spółce związanego z Jakubem I Williama
Cokayne a
2. Protekcjonizm parlamentarny  Akty Nawigacyjne
a. Pomimo zmiany formy rządów parlament zarówno w okresie republiki i protektoratu
jak i po  Wspaniałej Rewolucji starał się prowadzić politykę protekcji wobec
własnego handlu
b. Najsłynniejszym i najważniejszym aktem wydanym przez parlament były Akty
Nawigacyjne z 1651 r., póz
niej jeszcze wielokrotnie poprawiane stały się podstawą
brytyjskiej polityki handlowej i kolonialnej na następne sto kilkadziesiąt lat:
- jednym z głównych powodów uchwalenia Aktów Nawigacyjnych było
pozbawienie Holendrów ich niemal monopolistycznej pozycji w żegludze i
połowach na wodach angielskich
- na mocy tego prawa towary sprowadzane do Anglii mogły być przewożone albo
na statkach angielskich, albo na statkach tego kraju, z którego pochodziły
- przez statki angielskie rozumiano takie statki, których właściciele, kapitanowie i
trzy czwarte załogi było angielskimi poddanymi
- prawo to próbowało również chronić angielski przemysł stoczniowy nakładając
obowiązek budowy statków w Anglii  było to jednak trudne do
wyegzekwowania ze względu na słabość tej branży i statki angielskie jeszcze
długi czas były budowane w stoczniach holenderskich
- statki angielskie miały przywozić towary bezpośredni z krajów ich pochodzenia,
a nie z portów pośredniczących (postanowienie uderzające w pozycję
Amsterdamu)
- handel przybrzeżny (z jednego portu angielskiego do drugiego) był całkowicie
zastrzeżony dla statków angielskich, podobnie jak przywóz ryb
- handel z koloniami angielskimi również musiał odbywać się na statkach
angielskich (statki kolonialne uważano za angielskie jeśli spełniały wyżej
wymienione warunki)
- cały import towarów z krajów obcych do kolonii musiał być najpierw dowieziony
do Anglii  w efekcie oznaczało to zarezerwowanie kolonialnych rynków dla
angielskich kupców i wytwórców
- eksport podstawowych produktów kolonialnych (cukier, tytoń, bawełna,
barwniki i in.) musiał być najpierw skierowany do Anglii, a nie bezpośrednio do
portów zagranicznych
- Akty Nawigacyjne były trudne do wprowadzenia  Holendrzy utrzymali
przewagę w handlu aż do XVIII w., a nawet potem ich utratę przodującej
pozycji trudno tłumaczyć jedynie działaniem Aktów Nawigacyjnych
- Akty Nawigacyjne w dłuższym okresie przyczyniły się jednak do rozwoju
angielskiej floty handlowej i zdobycia przez Wielką Brytanię pozycji pierwszego
mocarstwa handlowego w XVIII w. (choć jak zwracał uwagę Adam Smith
dokonało się to głównie kosztem konsumenta brytyjskiego)
- nie zamierzonym skutkiem Aktów Nawigacyjnych, był bunt w koloniach
amerykańskich i rewolucja, która doprowadziła do powstania Stanów
Zjednoczonych
c. Sprawa perkalu a rewolucja przemysłowa
- pod koniec XVII w. Kompania Wschodnioindyjska zaczęła sprowadzać do Anglii
niedrogie, lekkie, barwione płótno z Indii (perkal), wywołało to reakcję
przemysłu wełnianego, który wymógł na parlamencie zakaz sprowadzania
drukowanego płótna bawełnianego
- po uchwaleniu tej ustawy rozwinął się w Anglii przemysł manufakturowy
polegający na drukowaniu nie zdobionych materiałów bawełnianych,
2
- w tej sytuacji przemysł wełniany wymusił na parlamencie zakaz wystawiania
lub używania drukowanych wyrobów bawełnianych (1721)
- spowodowało to rozwój krajowego przemysłu bawełnianego, bazującego na
importowanym surowcu; przemysł ten ze względu na mechanizację produkcji
przyczynił się do  wybuchu rewolucji przemysłowej i pod koniec XVIII w.
wyparł produkcję materiałów wełnianych
d. Protekcjonizm parlamentarny w przeciwieństwie do analogicznej polityki prowadzonej
przez władców innych państw europejskich przedstawiał pewne różnice nie ze
względu na cele polityki co z powodu organu, który ją prowadził (czego najlepszym
przykładem jest sprawa perkalu); parlament, w przeciwieństwie do absolutnego
monarchy, był ciałem reprezentującym różne grupy interesu, a decyzje przez niego
podejmowane były wypadkową dążeń tych grup; zasady działania parlamentu nie
pozwalały podejmować decyzji idących zbyt daleko wbrew interesom którejś ze
znaczących grup wpływów (np. udziałowców Kompanii Wschodnioindyjskiej czy
producentów tkanin wełnianych)
B. Rozwój handlu i ekspansja kolonialna w XVII w.
1. Handel zamorski Anglii w XVI i XVII w.
a. W drugiej połowie XVI w. przy pomocy korony powstała silna flota służąca przede
wszystkim dezorganizacji hiszpańskiej żeglugi na Atlantyku (największym sukcesem tej
floty było najpierw zniszczenie okrętów hiszpańskich w Kadyksie, a następnie pokonanie
 Wielkiej Armady ); angielska flota z drugiej połowy XVI w. miała przede wszystkim
charakter piracki (wojenny i w tej dziedzinie była najlepsza w Europie), flota handlowa
zarówno w XVI w., jak w XVII w. ustępowała daleko Holendrom
b. Za rządów Elżbiety powstają podstawy dla póz
niejszej ekspansji angielskiej w handlu
zaoceanicznego  powstają liczne firmy mające na celu uczestniczenie w handlu
zamorskim, najważniejszą z nich będzie angielska Kompania Wschodnioindyjska (East-
India Company, 1600)
c. Uchwalenie Aktów Nawigacyjnych (zob. wyżej) stanowi ważny punkt w zdobywaniu przez
Anglię coraz silniejszej pozycji w handlu międzynarodowym, jednak rozwój tego handlu
związany z ekspansją kolonialną, choć zaczyna się w XVII w., to przybierze na sile w
następnym stuleciu, kiedy Anglia zdobędzie pierwsze miejsce w handlu zamorskim.
2. Angielska ekspansja kolonialna w XVII w.  większość zamorskich zdobyczy Anglii miała
miejsce jeszcze w XVII w., ale rozwój kolonii przypada na okres po  Wspaniałej Rewolucji
a. W pierwszej połowie XVII w., w związku z osłabieniem Portugalii, Anglicy po przegranej w
walce z Holendrami o przyczółki w Indonezji, założyli ufortyfikowane placówki handlowe na
terenie Indii (Madras, Bombaj), które stały się początkiem największej kolonii Imperium
Brytyjskiego.
b. W trakcie XVII w. Anglia opanowała terytoria w Ameryce Północnej  Wirginię (1607),
Nową Anglię (1620), Maryland (1632), w połowie XVII w. Anglicy przejęli dotychczasowe
kolonie holenderskie w Ameryce Północnej  wyspę Manhatan i miasto Nowy Amsterdam
(odtąd Nowy Jork)  w trakcie XVII i pierwszej połowy XVIII w. Anglicy opanowali całe
wschodnie wybrzeże Ameryki Północnej od Florydy (która czasowo była kolonią brytyjską)
po zdobytą w 1763 r. na Francuzach Kanadę
c. W pierwszej połowie XVII w. Anglia zdobyła na Hiszpanach część wysp karaibskich, z
największą spośród nich Jamajką
C. Anglia imperium kolonialnym
1. Indie
a. W Azji Anglicy przyjęli podobny sposób zarządzania koloniami jak Holendrzy 
decydującą rolę w XVIII w. odgrywała Kompania Wschodnioindyjska, przede wszystkim w
największej posiadłości brytyjskiej - Indiach
b. Najbardziej ugruntowane wpływy Kompania miała w najbogatszym i najlepiej
rozwiniętym gospodarczo regionie Indii  Bengalu, który eksportował za pośrednictwem
Kompanii cukier, saletrę, tkaniny jedwabne i bawełniane; wyodrębniła się tam grupa
bogatych kupców, którzy czerpali dochody z transakcji prowadzonych z Kompanią
c. W 1757 r. wykorzystując walki wewnętrzne Kompania przejęła zbrojnie bezpośrednią
kontrolę nad Bengalem; Kompania prowadząc rabunkową gospodarkę w Bengalu
doprowadziła ten kraj w ciągu kilku lat do ruiny
d. Pod bezpośrednim zarządem Kompanii znajdowały się również posiadłości na wschodnim
wybrzeżu oraz Bombaj na Zachodnim wybrzeżu Indii
e. Polityka prowadzona przez Kompanię Wschodnioindyjską, szczególnie po 1757 r. w
Bengalu, spowodowała reakcję rządu Williama Pitta Młodszego, który doprowadził do
uregulowania zarządu kolonii w Indiach, wprowadzając większą kontrolę ze strony
państwa
f. W 1784 r. parlament uchwalił ustawę (tzw. Bill o Indiach), która oddawała administrację
brytyjskich domen w Indiach Kompanii Wschodnioindyjskiej, jednak działalność Kompanii
podlegała kontroli Rady do Spraw Indii rezydującej w Londynie; członków Rady
3
powoływał król, który miał również prawo odwoływania gubernatora Indii powoływanego
przez Kompanię  w ten sposób rząd zagwarantował sobie decydujące słowo w spraw
polityki w Indiach
g. W trakcie XVIII w., szczególnie pod koniec stulecia już po podboju Bengalu, Kompania
uzależniła od siebie dużą część książąt hinduskich wewnątrz subkontynentu indyjskiego,
tak że w 1805 r. niemal całe Indie były kontrolowane przez Kompanię Wschodnioindyjską
h. Podstawowa metoda polityki Kompanii w Indiach było skłócenie ze sobą poszczególnych
hinduskich organizmów państwowych, w efekcie Kompania prowokowała wewnętrzne
wojny, uzależniając następnie osłabione państwa
i. Indie nie stały się nigdy obszarem masowej emigracji z Anglii (podobnie jak w przypadku
kolonii holenderskich na Malajach), zarząd kolonią odbywał się poprzez stosunkowo
nieliczną grupę urzędników i korpusy wojskowe
j. Rola Indii w gospodarce brytyjskiej tego okresu polegała głównie na udziale w wymianie
handlowej z imperium, poprzez dostarczanie surowców i produktów nisko
przetworzonych (np. bawełna)
2. Kolonie na wyspach karaibskich, przede wszystkim Jamajka, zostały zorganizowane według
wzorów gospodarki plantacyjnej:
a. Wyspy stały się poważnym producentem cukru, melasy i rumu
b. Na wyspach dominowały plantacje trzciny cukrowej będące w posiadaniu białych
właścicieli, z reguły przebywających w metropolii
c. Plantacje, na których pracowali niewolnicy sprowadzani z Afryki Wschodniej (początkowo
próbowano na plantacjach zatrudniać tubylców, ale okazało się, że nie wytrzymują
trudów pracy przy trzcinie cukrowej), były zarządzane przez wynajętych białych
nadzorców.
d. Ze względu na trudny klimat wyspy karaibskie (chyba najbardziej dokuczliwe warunki
panowały na Jamajce) były zaludnione przede wszystkim przez czarnych niewolników (w
1789 r. ok. 500 tys.), ludność pochodzenia europejskiego znajdowała się w
zdecydowanej mniejszości (ok. 10 tys.) i byli to z reguły przybysze czasowi, zwabieni do
pracy w plantacjach bardzo wysokimi wynagrodzeniami i możliwością uzyskiwania
dodatkowych dochodów pod nieobecność właścicieli
e. Kolonie na wyspach karaibskich odgrywały istotną rolę w handlu w tzw. trójkącie
(metropolia  Afryka Wschodnia  kolonie):
- z metropolii do Afryki przewożono towary przetworzone, za które otrzymywano
niewolników
- z Afryki do kolonii dostarczano niewolników, za których otrzymywano tamtejsze
produkty, przede wszystkim surowce,
- surowce następnie przewożono do metropolii
- Anglicy w XVIII w. odgrywali w tym handlu decydującą rolę, dzięki opanowaniu
handlu niewolnikami (wcześniej handel niewolnikami był w znacznym
zdominowany przez Portugalczyków)
3. Nowy typ kolonii (Ameryka Północna)
a. Zupełnie nowy typ kolonii powstał na wschodnich wybrzeżach Ameryki Północnej
b. W przeciwieństwie do innych posiadłości kolonialnych (nie tylko Anglii, ale również
pozostałych krajów  Hiszpanii, Holandii itd.) kolonie amerykańskie stały się od końca
XVII w. miejscem masowej emigracji z Europy (przed wybuchem wojny o niepodległość
ludność trzynastu kolonii liczyła ok. 1,8 mln.); imigracji do Ameryki Płn. sprzyjał dogodny
klimat przypominający warunki w Europie
c. Ludność kolonii amerykańskich nie była jednolita etnicznie, ok. 2/5 stanowili Anglicy,
będący najliczniejszą grupą narodowościową, po nich Irlandczycy i Szkoci w sumie ok.
400 tys., a następnie Niemcy i Szwajcarzy (ok. 250 tys.) pozostałe grupy (Francuzi,
Holendrzy, Szwedzi) stanowili już mniejszy odsetek;
d. Kolonie były w zdecydowanej większości zamieszkałe przez ludność napływową 
większość tubylców została wybita lub przegnana na Zachód przez kolonistów (liczba
Indian na terenach trzynastu kolonii przed wybuchem wojny wynosiła ok. 120 tys.)
e. Trzynaście kolonii na wschodnim wybrzeżu różniło się między sobą pod względem
społecznym i gospodarczym:
- kolonie południowe (Georgia, Karolina Południowa, Karolina Północna, Wirginia,
Maryland) rozwinęły na wielką skalę gospodarkę plantacyjną (bawełna, ryż) w
oparciu o niewolniczą siłę roboczą sprowadzaną z Afryki Wschodniej; produkcja
znajdowała się w większości w rękach wielkich plantatorów i była wysyłana na
eksport, znajdujący się w rękach kupców angielskich
- cztery kolonie północne, zwane Nową Anglią (Massachusetts, New Hampshire,
Rhode Island, Connecticut) stanowiły najbardziej rozwiniętą pod względem
gospodarczym część amerykańskich posiadłości Anglii  produkcja i wymiana
nie ograniczały się tutaj do rolnictwa, prowadzono handel i kontrabandę
(Rhode Island), trudniono się rybołówstwem (Massachusetts), żeglugą
(Boston), dostawą drewna (New Hampshire); jednolite pod względem
narodowościowym (przeważali tu Anglicy oraz w mniejszym stopniu Szkoci i
4
Irlandczycy) oraz religijnym (w zdecydowanej większości purytanie);
najszybciej rozwinęły szkolnictwo z pierwszym uniwersytetem (Harvard);
rozwijały życie publiczne dbając o prawa obywatelskie mieszkańców; były
ośrodkiem życia kulturalnego kolonii
- kolonie środkowe (Delaware, New Jersey, Pensylwania, Nowy Jork)
charakteryzowały się dość dużą liczbą posiadłości typu farmerskiego, na
których przeważała uprawa zbóż i kukurydzy oraz hodowla bydła i
nierogacizny; kolonie środkowe ciążyły wyraz
nie ku północnym upodabniając
się do nich gospodarczo
f. Ustrój poszczególnych kolonii amerykańskich kształtował się nieco odmiennie w
zależności od miejscowych uwarunkowań (np. w Pensylwanii zamieszkałej w większości
przez kwakrów niewolnictwo było zakazane, gdy w niektórych koloniach południowych,
np. Wirginii, niewolnicy afrykańscy stanowili niemal połowę mieszkańców)
g. Część kolonii zachowała spora autonomię (zwłaszcza Rhode Island i Connecticut), w
pozostałych król mianował gubernatora, któremu przysługiwały szerokie uprawnienia.
h. Gubernator dowodził wojskiem, flotą, mianował urzędników, zwoływał posiedzenia Rady
pochodzącej przeważnie z wyboru, posiadał jednak (z wyjątkiem Connecticut, Rhode
Island i Maryland) prawo weta w stosunku do jej uchwał
i. Gubernator przekazywał decyzje rządu metropolii i był ich wykonawcą w organie
powołanym do administrowania koloniami, tzw. Board of Trade.
j. Taki sam charakter jak trzynaście kolonii amerykańskich (kolonie imigranckie, z
przewagą ludności europejskiej) będą miały posiadłości w Kanadzie, Australii i Nowej
Zelandii, w pewnym stopniu również Kraj Przylądkowy przejęty przez Brytyjczyków od
VOC na przełomie XVIII i XIX w.; ich los będzie również odbiegał od innych kolonii
brytyjskich  na przełomie XIX i XX w. zostaną przekształcone w dominia z szeroką
autonomią, by póz
niej stać się niezależnymi państwami, członkami korony brytyjskiej
(swoista unia personalna, w której król pozostaje, zresztą do tej pory, głową państwa w
Kanadzie, Australii i Nowej Zelandii; wyłamał się z tego układu Związek Południowo
Afrykański, który po II wojnie światowej przekształcił się w Republikę Południowej Afryki,
miały tutaj znaczenie odrębność etniczna  emancypacyjne dążenia Afrykanerów oraz
wprowadzenie jako oficjalnej doktryny państwowej apartheidu)
III. Grodzenie i przemiany w rolnictwie
A. Grodzenie polegało z jednej strony na wydzieleniu swego gospodarstwa z szachownicy gruntów
wiejskich drogą wymiany, wykupu i komasacji porozrzucanych na różnych polach działek.
Drugim elementem było wydzielanie własnego kawałka z gruntów wspólnych (commons) 
ponieważ wydzielające się gospodarstwo chciało mieć swoją część tylko dla siebie, zabierano z
tych użytków część przypadającą na te gospodarstwo. W przypadku gdy grodzenia dokonywał
lord bądz
jego przedstawiciel w efekcie podziału gruntów wspólnych dla wspólnoty pozostawało
niewiele użytków.
B. Grodzenie pod pastwiska (XV-XVI w.)
1. Na samym początku grodzenie miało na celu komasację gruntów usprawniających
uprawę roli (XV w.)
2. Od drugiej połowy XV w., a szczególnie w XVI w., grodzenie było prowadzone w celu
uzyskania obszarów pod pastwiska dla owiec, co było związane z szybko rozwijającym
się sukiennictwem angielskim.
3. Korzyść polegała nie na wzroście przychodu z jednostki gruntu, ale na drastycznej
obniżce kosztów (hodowla jest zajęciem zdecydowanie mniej pracochłonnym), a w
efekcie większym zysku.
4. Konsekwencje grodzenia dla niewielkich gospodarstw chłopskich były katastrofalne,
gdyż ich gospodarka opierała się w znacznym stopniu na hodowli bydła na gruntach
wspólnych
5. Jednocześnie wobec braku w większości przypadków prawnego zabezpieczenia
chłopskich gospodarstw pan mógł usunąć chłopa z jego gospodarstwa powiększając
dodatkowo pastwiska
6. Innym sposobem przejmowania chłopskich gospodarstw było popadanie ich właścicieli
w bardzo wysokie zadłużenie (kredyty na wysoki procent, konieczne w sytuacjach
nieurodzajów), a w konsekwencji przy niemożności ich spłacenia bankructwo.
7. Proces grodzenia w XVI w. nie był jeszcze masowy (szczytowy punkt przypada na
koniec XVI i początek XVII w.), ale wydziedziczeniu uległa znaczna część chłopstwa z
południowej Anglii  spowodowało to znaczną migrację do miast, rozprzestrzenienie
włóczęgostwa (plagi ówczesnej Anglii), wreszcie wybuchy buntów chłopskich przeciw
grodzeniu
8. Władcy z dynastii Tudorów próbowali przeciwdziałać grodzeniu wydając odpowiednie
zakazy, które jednak nie powstrzymały tego procesu i zostały odwołane wraz z
upadkiem rządów absolutnych Karola I i wzrostem znaczenia parlamentu w 1640 r.
C. Grodzenie pod uprawy rolne (XVII-XVIII w.)
5
1. Druga faza grodzenia (od początku XVII w.) związana była ze zwiększonym popytem
na żywność ze względu na znaczny wzrost populacji miejskiej w XVI w. (będący m.in.
konsekwencją pierwszej fazy grodzenia)
2. W pierwszej połowie XVII w. zwiększyła się produkcja zbóż, wzrosło również pogłowie
bydła i nierogacizny
3. Wprowadzono nowe metody uprawy  płodozmian i zmienna uprawa pól (zamiana pól
na tymczasowe pastwiska)  wzorowane na rozwiązaniach niderlandzkich, które
zastępowały dotychczasową trójpolówkę; w ramach płodozmianu zaczęto stosować
nowe uprawy zaczerpnięte od Holendrów, które poprawiały żyzność gleb (rzepa,
koniczyna, inne rośliny pastewne)
4. Charakterystyczne dla trójpolówki otwarte pola z szachownicą działek nie nadawały się
do zastosowania nowych rozwiązań  przy zachowaniu tradycyjnego systemu
otwartych pól uzyskanie zgody wielu właścicieli na wprowadzenie nowych upraw było
bardzo trudne bądz
wręcz niemożliwe
5. Wraz z upowszechnianiem się nowych form uprawy w XVII w. ogradzanie zmieniło swój
charakter (tzw. grodzenie nowego typu)  uzyskanie gruntów pod pastwiska przestało
być głównym celem, komasacja gruntów służyła obecnie również potrzebom farmerów
przeznaczających swe ziemie pod uprawę.
6. Nasilenie procesu ogradzania następuje pod koniec XVII i w pierwszej połowie XVIII w.
 w tym czasie ogrodzono ponad połowę gruntów ornych w Anglii;
7. W XVIII w. grodzenie staje się elementem polityki państwa, kiedy parlament uchwala
szereg ustaw ułatwiających ten proces (porównaj z polityką królów w XVI i pierwszej
połowie XVII w.)
8. W efekcie tego procesu na wsi angielskiej zanikły małe gospodarstwa chłopskie (z
powodu tego procesu zarówno w XVII jak i w XVIII w. powtarzały się bunty chłopskie
przeciw grodzeniu); większość areału przeszła w ręce średnich gospodarstw
farmerskich i wielkich posiadłości ziemskich (pracujących już jednak na innych
zasadach niż w okresie przed grodzeniami)  w miejsce dawnych wsi otoczonych
otwartymi polami (w pewnym sensie coś takiego istnieje ciągle w Polsce) powstały
zwarte, skonsolidowane i ogrodzone (murem, płotem lub żywopłotem) farmy głównie o
powierzchni 100-300 akrów
9. W 1851 r., gdy proces grodzenia był już zakończony, farmy o powierzchni ponad 300
akrów stanowiły jedną trzecią areału, a gospodarstwa poniżej 100 akrów zaledwie 22%
całości gruntów
10. Grodzenie nowego typu nie wywołało tak znacznych skutków społecznych, jak
ogradzanie pól pod pastwiska  uprawa pól wymagała bowiem znacznej liczby
robotników rolnych, którzy rekrutowali się z bankrutujących gospodarstw chłopskich
nie mogących wytrzymać konkurencji gospodarstw farmerskich (będących z reguły
własnością dawnych wolnych chłopów  yeomanów lub stanowiących dzierżawę);
zmniejszenie popytu na siłę robocza na wsi nastąpiło dopiero w drugiej połowie XIX w.
wraz z wprowadzeniem mechanizacji do rolnictwa
11. Grodzenie, wraz z nowymi metodami upraw, doprowadziło do znacznego wzrostu
produkcyjności rolnictwa  w latach 1660-1760 Anglia eksportowała swoje nadwyżki
żywności, po tym okresie eksport spadł ze względu na znaczny przyrost naturalny w
Zjednoczonym Królestwie związany z idustrializacją (stopa wzrostu ludności
przekroczyła stopę wzrostu produkcyjności)
D. W efekcie długoletniego procesu grodzeń powstała nowoczesna (wolnorynkowa,
skomercjalizowana) gospodarka rolna nastawiona na produkcję na rynek. Rola grodzeń nie
ograniczała się tutaj jedynie do przystosowania podziału pól do wprowadzenia nowych metod
stosowanych w rolnictwie, proces grodzeń spowodował wyłonienie się jednoznacznie
zdefiniowanych praw własności (poprzez likwidację własności wspólnej i otwartych pól)
umożliwiających prowadzenie inwestycji w tym sektorze gospodarki i w efekcie niezwykłe
podniesienie jej wydajności (inwestycje w rolnictwo stały się niezwykle opłacalne w XVIII w.
wraz z ponownym wzrostem cen żywności). Zmiany, które zaszły w rolnictwie angielskim w
XVI-XVIII w. były zarazem elementem szerszych przekształceń w państwie (o części z nich była
już mowa  zmiany systemu politycznego, wzrost znaczenia Anglii w handlu zamorskim,
kształtowanie się w Londynie centrum handlowo-finansowego, wzrost imperium kolonialnego),
które doprowadziły do rewolucji przemysłowej
6