Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 10:
Pierwsza gospodarka przemysłowa: Anglia w XVI-XVIII w. (cz. II)
I. Rewolucja przemysłowa
A. Przemysł Anglii w XVI-XVII
1. W drugiej połowie XVI w. Anglia przeżywała szybki rozwój gospodarczy związany w dużym stopniu z
ekspansją angielskiego włókiennictwa
2. W XVI w. Anglia była jednym z największych producentów sukna; sukiennictwo usadowiło się przede
wszystkim we wschodnich i południowych regionach kraju; powstawały pierwsze manufaktury
produkujące sukno  najwięksi sukiennicy zatrudniali nawet do kilkuset pracowników.
3. Drugą szybko rozwijającą się gałęzią przemysłu było górnictwo węglowe (węgiel stał się popularnym
paliwem do ogrzewania domów, szczególnie wobec deficytu drewna i ograniczania wyrębu na
początku XVII w.); według szacunków w połowie XVI w. wydobycie węgla na wyspach brytyjskich
wynosiło rocznie ok. 210 tys. ton
4. Trzecia dziedziną przemysłu rozwijającą się w tym czasie w Anglii jest hutnictwo i metalurgia
wykorzystujące nową technologię wielkiego pieca (wykorzystanie w hutnictwie węgla drzewnego
będzie na początku XVII w. jedną z przyczyn deficytu drewna i wprowadzenia zakazów wyrębu
lasów)
5. Charakterystyczną cechą przemysłu angielskiego było jego powiązanie nie z miastem a z wsią i
posiadaniem ziemi.
6. W XVII w. gospodarka brytyjska, podobnie jak cała gospodarka europejska przeżywała kryzys,
a. Na początku wieku załamała się produkcja w najważniejszej branży przemysłu angielskiego -
sukiennictwie (jej wielkość spadła o połowę)
b. W przeciwieństwie do sukiennictwa druga gałąz
gospodarki angielskiej  górnictwo węgla  w
XVII w. przeżywało swój rozkwit związany z wzmiankowanymi wyżej kłopotami z drewnem
c. Hutnictwo nie przeżywało tak głębokiego załamania jak sukiennictwo, jednak problemy
technologiczne (konieczność stosowania węgla drzewnego, przy niedoborach tego surowca)
stanowiły pewną barierę w rozwoju tej gałęzi przemysłu
B. Pierwsza gospodarka przemysłowa  Anglia w XVIII w.
1. Warunki wstępne i towarzyszące industrializacji
a. Zmiany w rolnictwie w XVI-XVIII w. miały dwa istotne skutki dla industrializacji:
- uwolniły część ludzi pracujących dotychczas na roli zwiększając podaż siły roboczej
poszukującej nowego zajęcia (choć jak już była o tym mowa nowy typ grodzenia nie
spowodował tak dużych konsekwencji jak wcześniejsze grodzenia)
- grodzenie zmieniło charakter pracy  wielkie rzesze ludzi stały się pracownikami
najemnymi (chłopi przekształcili się w robotników najemnych)
- produkcja towarowa w rolnictwie i wzbogacenie się farmerów, spowodowało powstanie
rosnącego popytu na produkty przemysłowe śród wzbogaconych rolników (w efekcie
nastąpiło sprzężenie zwrotne: zwiększający się popyt na wsi będzie stymulował rozwój
przemysłu, wzrost przemysłu będzie się wiązał z wzrostem zapotrzebowania na produkty
wsi  zwiększający się popyt na żywność i surowce  co będzie podwyższało popyt ze
strony farmerów itd.)
b. Zmiany w zarządzaniu finansami publicznymi (również system podatkowy) po  Wspaniałej
Rewolucji i powstanie rynku finansowego w pierwszej połowie XVIII w. spowodowało potanienie
kredytu i większą możliwość jego uzyskiwania  miało to wpływ zarówno na zwiększone
inwestycje w rolnictwie jak i wytwórczości  wysoka stopa zwrotu z inwestycji powodowała
powstawanie nowych nadwyżek kapitałowych lokowanych w systemie bankowym bądz
w
papierach wartościowych (to nie zawsze z korzyścią  zob. historię uchwalenia Bubble Act) i
możliwość nowych inwestycji
c. Transport
- rozwój transportu w XVIII i XIX w. w Anglii, podobnie jak to było z rolnictwem, był
stymulowany przez rozwój gospodarczy i sam ten rozwój stymulował
- do XVIII w. system dróg lądowych w Anglii opierał się na z
le utrzymanych gościńcach
parafialnych
- pewnym udogodnieniem w przypadku Anglii było jej wyspiarskie położenie i możliwość
wykorzystywania w transporcie żeglugi przybrzeżnej
- rozwój gospodarki angielskiej w coraz większym stopniu wymagał lepszej (ale również
taniej) infrastruktury transportowej, z tego względu od 1660 do 1749 parlament uchwalił
ponad dwieście ustaw mających spowodować poprawę stanu infrastruktury
komunikacyjnej (przy czym wzrost aktywności zgromadzenia rósł w tempie
geometrycznym: 1660-1689: 15, 1690-1719: 59, 1720-1749: 130)
1
- pierwszy etap rozbudowy sieci transportowej poszedł dwoma torami  rozbudowy
śródlądowych kanałów wodnych oraz budowy sieci tzw. dróg mytniczych
- w latach pięćdziesiątych XVIII w. rozpoczęto rozbudowę sieci kanałów śródlądowych; w
latach 1750- 1820 sieć kanałów powiększyła się o dodatkowe 3000 mil (wcześniej istniało
1000 mil); eksploatację kanałów prowadziły spółki nastawione na zysk (w tym przypadku
ustawowo odstąpiono od Bubble Act)  pobierały one opłaty od kapitanów niezależnych
statków lub barek
- w związku z zapotrzebowaniem na gęstszą siec dróg lądowych parlament uchwalił ustawę
o utworzeniu przedsiębiorstw mytniczych, mających budować i utrzymywać drogi, za
korzystanie z których użytkownicy wnosili opłaty; firmy mytnicze powstawały z reguły z
inicjatywy lokalnych przedsiębiorców, właścicieli ziemskich i farmerów, pragnących
poprawić transport do ośrodków handlowych, największe nasilenie budowy tych dróg
nastąpiło w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVIII w.: w 1750 r. było ich ok. 3400
mil, a w 1770 15 000 mil, w szczytowym momencie ich rozwoju (1836 r.) liczyły 22 000
mil, ale wówczas były już uważane za przestarzałe ze względu na rozwój kolei
- przełom w komunikacji i transporcie nastąpił wraz z wynalezieniem a następnie rozbudową
kolei w latach dwudziestych i trzydziestych XIX w.; powstanie sieci kolejowej było
konsekwencją rewolucji przemysłowej  kolej odpowiadała na potrzeby transportowe
rozbudowanych gałęzi przemysłu (górnictwa, hutnictwa i przemysłu włókienniczego), w tej
sytuacji wynalazek lokomotywy George a Stephensona (1814) został szybko zastosowany
w praktyce
d. Nieprzypadkowo przyśpieszenie rozwoju gospodarczego Anglii nastąpiło po  Wspaniałej
Rewolucji  wprowadzenie nowego systemu politycznego dającego przewagę parlamentowi
umocniło pozycję grup społecznych odgrywających najważniejszą rolę w rozwoju ekonomicznym
państwa  gentry i bogatego mieszczaństwa  polityka parlamentu ukierunkowana była na
wzmacnianie i ułatwianie inwestycji miejscowych przedsiębiorców oraz ochronę ich interesów
(zob. sprawę grodzenia, które staje się w tym okresie elementem polityki państwa);
protekcjonizm parlamentu różnił się pod tym względem od polityki władców absolutnych na
kontynencie  stały za nim realne interesy konkretnych grup społecznych, a nie jedynie wizje lub
interesy monarchy (porównaj z próbą odgórnej modernizacji rosyjskiej przeprowadzanej przez
Piotra Wielkiego)
e. Powstanie imperium kolonialnego i rozwój handlu zamorskiego spowodowały powstanie nowych
rynków zbytu dla towarów przetworzonych, jednocześnie zamorskie posiadłości były z
ródłem
surowców dla nowego przemysłu angielskiego (przede wszystkim bawełna z Indii i Ameryki
Północnej)
f. Poważną zaletą Zjednoczonego Królestwa było jego wyspiarskie położenie, chroniące Wielką
Brytanię przed inwazją innego państwa (jedną z przyczyn upadku gospodarki Niderlandów były
zniszczenia wojenne i sąsiedztwo agresywnego francuskiego sąsiada)
g. Jednym z najważniejszych, jeśli nie najważniejszym czynnikiem stymulującym rewolucyjny
rozwój przemysłu pod koniec XVIII w., był wybuch wynalazczości pośród angielskich inżynierów i
techników (większość wynalazków zastosowanych w zakładach angielskich była wynikiem
pomysłowości ich właścicieli lub pracowników, ewentualnie wykorzystaniem wynalazków
domorosłych inżynierów)  wykorzystaniu nowych rozwiązań sprzyjał duch przedsiębiorczości,
który opanował Anglię w XVIII w. (wynalazki były znane już wcześniej, tyle że ich nie
wykorzystywano w takim stopniu)  o wynalazczości proszę koniecznie i uważnie
przeczytać rozdział z podręcznika Rondo Camerona Historia Gospodarcza Świata,
s.189-197, jako lekturę uzupełniającą, ale niezwykle pożyteczną, pomocną w
zrozumieniu z
ródeł rewolucji przemysłowej i jej umiejscowienia w Anglii zalecam
Państwu lekturę trzech rozdziałów z książki Davida S. Landes a, Bogactwo i nędza
narodów, s. 196-264
h. Rewolucja przemysłowa, która miała miejsce w Anglii w latach 1760-1830, była spowodowana
wieloma przyczynami (powyższy katalog nie jest jeszcze kompletny, brak w nim np.
wzmiankowanego we wcześniejszych wykładach kalwińskiego etosu pracy czy rozwoju oświaty i
nauki), które wystąpiły jednocześnie w jednym miejscu i jednym czasie, a do tego działały na
siebie na zasadzie sprzężenia zwrotnego stymulując jeszcze rozwój ekonomiczny (zob. wyżej
przykład rolnictwa)
2. Rewolucja przemysłowa (1760-1830)
a. Pierwsza rewolucja przemysłowa dokonała się w Anglii pod koniec XVIII w. i na początku XIX w.
w dwóch gałęziach przemysłu  włókiennictwie oraz powiązanych ze sobą hutnictwie i górnictwie
b. Najwcześniej doczekał się udoskonaleń mechanicznych przemysł włókienniczy. Związane to
było z wprowadzeniem do produkcji bawełny - wielki popyt na tkaniny bawełniane wywołał
konieczność innowacji technicznych pozwalających zwiększyć produkcję:
- najwcześniejsze z nich było tzw. latające czółenko (wynalazek Johna Kaya z 1733),
które przyspieszyło znacznie procesy tkania
- praktyczne zastosowanie wynalazku Kaya (ok. 1760) spowodowało dysproporcję
między szybkością tkania a przędzenia: brakowało przędzy i wielu tkaczy było bez-
robotnych.
2
- spowodowało to poszukiwanie rozwiązań umożliwiających usprawnienie przędzenia 
pierwszą przędzarkę mechaniczną skonstruował James Hargreaves (tzw. spinning
jenny, 1764), w następnych latach udoskonalił tę konstrukcję Richard Arkwright
(napęd wodny - tzw. rama wodna).
- po zastosowaniu tych rozwiązań proces tkania - mimo powszechności stosowania
latającego czółenka - był zbyt powolny (przędzy było za dużo)  ową różnicę
zlikwidował patent Edmunda Cartwrighta (mechaniczny warsztat tkacki, 1787), w
efekcie produkcja tkanin bawełnianych w Anglii niebywale wzrosła.
- wraz z wynalazkiem Josepha Jacąuarda, który opatentował (1804) metodę
nanoszenia wzorów na tkaniny (tzw. tkaniny żakardowe), wszystkie procesy produkcji
włókienniczej były zmechanizowane,
- tym samym włókiennictwo stało się pierwszą nowoczesną branżą przemysłowa, która
przeszła pełen proces wczesnej industrializacji
c. Hutnictwo
- barierą w rozwoju hutnictwa było użycie przy wytopie węgla drzewnego
- w 1735 r. Abraham Darby użył w procesie wytopu nie węgla, ale koksu (produktu
suchej destylacji węgla kamiennego), co spowodowało szybki rozwój hutnictwa
- dalsze prace innowacyjne szły w kierunku uzyskania dobrych gatunków żelaza
(szczególnie istotna była stal) oraz obróbki uzyskanego z wielkiego pieca surowca
(dotychczas robili to ręcznie kowale)
- w 1784 r. Henry Cort zastosował tzw. pudlingowanie, czyli mieszanie roztopionej rudy w
wielkim piecu, a do obróbki zastosował walcowanie mechaniczne
- pod koniec XVIII w. opatentowano też pierwsze obrabiarki (Henry Maudslay, 1798), co
oznaczało produkcję detali maszyn przez maszynę
- wszystkie te wynalazki znacznie upowszechniły wykorzystanie żelaza w gospodarce 
hutnictwo stało się drugą nowoczesną branżą przemysłu obok włókiennictwa
d. Węgiel kamienny i maszyna parowa
- rozwój górnictwa węgla kamiennego był pochodną poszukiwania wydajniejszych od
dotychczasowych z
ródeł energii (przykładem tego może być zapotrzebowanie na koks w
hutnictwie) oraz zastosowania nowych maszyn
- w 1769 r. James Watt opatentował maszynę parową (ulepszoną wersję wcześniejszych
wynalazków jego poprzedników),
- w 1781 r. Watt przystosował swój wynalazek do napędów obrotowych (1781), w
związku z czym znalazła ona szersze zastosowanie w przemyśle (kopalniach,
włókiennictwie, metalurgii itp.).
- efektem zastosowania maszyny parowej w przemyśle był szybki wzrost zapotrzebowania
na węgiel kamienny, niezbędny do napędzania wynalazku Watta
- zwiększenie wydobycia węgla było możliwe dzięki zastosowaniu maszyny parowej
zarówno do odwadniania, jak i do wentylowania kopalni
3. Skutki rewolucji przemysłowej
a. W wyniku upowszechnienia wynalazków technicznych nastąpił znaczny wzrost wydobycia
węgla kamiennego (z 2,5 mln ton w 1740 r. do 40 mln ton w 1840 r.), produkcji surówki
żelaza (dziesięciokrotny wzrost w latach 1830-1870) oraz wyrobów bawełnianych (w ciągu
130 lat w latach 1741-1871 import bawełny wzrósł wartościowo 10 150 razy).
b. Mechanizacja spowodowała przejście do masowej produkcji w dużych zakładach, co
obniżyło koszty jednostkowe produkcji. Wzrosła bowiem znacznie wydajność pracy, a
system fabryczny wypierał nakład i manufakturę.
c. Nowe przedsiębiorstwa przemysłowe (fabryki) różnią się od swych poprzedników nie tylko
mechanizacją i skalą produkcji  ze względu na skalę ich zapleczem nie są gospodarstwa
domowe, opierają się na armii najemnych  anonimowych pracowników nie związanych w
ściślejszy, emocjonalny sposób ze swoim miejscem pracy  jego cechą charakterystyczną jest
wpisanie w rynek i pełne uzależnienie od sił rynkowych, w tym również od rynku pracy
(pracownik staje się pozycją statystyczną)
d. W efekcie rewolucji przemysłowej wzrosła jeszcze siły gospodarcza Anglii; przed
przewrotem przemysłowym Anglicy byli monopolistami w produkcji sukienniczej,
natomiast obecnie przodowali w przemyśle maszynowym oraz eksportowali głównie
wyroby bawełniane (w latach 1801-1850 wartość tego eksportu wzrosła o 600 %);
e. Rozwój przemysłu spowodował poważne zmiany ludnościowe na Wyspach Brytyjskich; w latach
1750-1871 zaludnienie Anglii wzrosło z 6 do 22,7 mln mieszkańców i to przy bardzo wysokiej
emigracji; nasiliły się procesy urbanizacyjne: odsetek ludności rolniczej spadł z 35% w 1811
r. do 14,2% w 1871 r.
f. Przemysł wyraz
nie przesunął się na północ kraju, lokował się bliżej z
ródeł pozyskania
surowców (węgla kamiennego)
3
 Górnictwo węgla kamiennego i hutnictwo żelaza w Wielkiej Brytanii w
latach 1740-1840
Wydobycie Produkcja Produkcja surówki Przeciętna roczna
Lata węgla surówki żelaza wytapianej przy produkcja wielkiego
(w mln ton) (w tys. ton) użyciu koksu pieca (w tonach)
1 300
1740 2,5 17
20 300
1760 4 28
50 900
1780 6 40
1200
1800 10 175 80
2 000
1820 18 450 100
3 500
1840 40 1 400 100
y
ródło: E. Kaczyńska, K. Piesowicz, Wykłady z powszechnej historii gospodarczej
(od schyłku średniowiecza do I wojny światowej), Warszawa 1977, s. 203.
Przewrót techniczny w przemyśle włókienniczym w Wielkiej Brytanii w
latach 1760-1840
Lata Bawełna importowana Liczba mechanicznych Liczba
mechanicznych
do Anglii (w tonach) wrzecion (w tys.) warsztatów
tyatys.)
1760 1000  tkackich
 _
1780 4 000 20  _
1800 40 000 1500 200
1820 80 000 5 000 14 000
1840 240 000 16 000 150 000
y
ródło: E. Kaczyńska, K. Piesowicz, jw., s. 210.
II. Przemiany społeczeństwa Anglii w XVI-XVIII w.
A. Przemiany własnościowe i społeczne w wyniku zmian w gospodarce rolnej - dominacja gentry
1. Stara szlachta rodowa (nobility)
a. W XVI - XVII w. stara szlachta rodowa (nobility) przeżywała poważny kryzys; utrata
wpływów przez tą grupę społeczną wiązała się ze zmniejszeniem się dochodów
senioralnych oraz spadkiem znaczenia rycerstwa pod koniec średniowiecza; stara
szlachta traci również w tym czasie swój prestiż społeczny (przede wszystkim w
pierwszej połowie XVII w.)
b. W drugiej połowie XVI w., a szczególnie na przełomie XVI i XVII w., nastąpiła masowa
wyprzedaż dóbr ziemskich przez arystokrację próbującą ratować swoje dochody  co
można wiązać z gorszą kondycją terenów na których gospodarowano w tradycyjny
sposób.
c. Sytuacja nobilty poprawiła się w drugiej połowie XVII i w XVIII w.  co może być
wynikiem kolejnej fali przemian w rolnictwie angielskim, ale w dużym stopniu skład tej
grupy był już inny (nastąpił awans wielu rodów z średniej szlachty w szeregi
arystokracji)
d. Pomimo kryzysu liczebność arystokracji w okresie od połowy XVI do połowy XVII w.
poważnie się zwiększyła, co było konsekwencją wchodzenia do tej grupy nowych
rodzin
2. Wzrost znaczenia średniej szlachty (gentry)
a. Największe znaczenie w strukturze społecznej XVI i XVII w. uzyskuje gentry  średnia
szlachta
b. Gentry bierze największy udział w skupowaniu dóbr ziemskich wystawianych na
sprzedaż przez Koronę (dobra koronne i kościelne) i arystokrację ziemską
c. Średnia szlachta odgrywa również najważniejszą rolę w rozwoju sukiennictwa i innych
dziedzin wytwórczości, które w przypadku Anglii w znacznej części skupione były na
wsi
d. Angielska średnia szlachta nie ograniczała się do rolnictwa i przemysłu  wielu jej
przedstawicieli zajmowało się również handlem (w przeciwieństwie np. do średniej
szlachty w Polsce, której nie wolno było parać się taką działalnością)
4
e. Ze względu na największe zaangażowanie w przemiany gospodarcze i dominującą
pozycję średniej szlachty w Izbie Gmin gentry była najbardziej zainteresowaną grupą
społeczną w zmianie systemu politycznego prowadzącej do wzmocnienia parlamentu 
z tego powodu średnia szlachta stała na czele walki parlamentu z królem podczas
rewolucji angielskiej
3. Spośród chłopów najwyżej w strukturze społecznej stali wolni chłopi  yeomani, określani
czasem jako wiejska klasa średnia; ich pozycja w czasie przemian w rolnictwie angielskim uległa
wzmocnieniu, m.in. brali oni obok gentry udział w przejmowaniu gospodarstw bankrutującego
średniego i drobnego chłopstwa; m.in. spośród tej grupy rekrutowali się zamożni farmerzy,
zarówno właściciele jak i duzi dzierżawcy gospodarstw nastawionych na produkcję towarową
wełny, a póz
niej zboża.
4. 75% społeczeństwa angielskiego stanowili biedni i średni chłopi, z których wielu podczas
grodzenia w XVI i na początku XVII w. utraciła swoje gospodarstwa, przekształcając się w
pracowników najemnych lub włóczęgów (plaga Anglii w XVI i XVII w.); chłopi, którzy pozostali
na swoich gospodarstwach to w znacznej części dzierżawcy z wielkich gospodarstw we włościach
starej arystokracji w zachodniej i północnej Anglii
5. Zmiany dokonujące się w rolnictwie podczas grodzenia nowego typu (w XVII w., nasilające się
pod koniec stulecia i trwające przez wiek XVIII) spowodowały dokończenie procesu przemian
zapoczątkowanego w XVI stuleciu:
a. Stopniowa eliminacja drobnych gospodarstw chłopskich  ich właściciele stawali się
robotnikami rolnymi lub emigrowali do nowych miast przemysłowych, gdzie zasilali
powstałą po rewolucji przemysłowej grupę robotników fabrycznych
b. Powstawanie dużych farm operujących na wolnym rynku i wyspecjalizowanych w
produkcji konkretnego asortymentu towarów  zboże, wełna itd. (zob. również punkt o
rolnictwie)
c. Wielkie skomercjalizowane gospodarstwa rolne, podobnie jak farmy produkujące na
rynek i nie mające nic wspólnego z dawnymi manors starej arystokracji (wielka
własność typu feudalnego).
6. Mieszczaństwo  ze względu na znaczenie dla rozwoju Anglii w XVI i XVII w. należy przede
wszystkim wymienić grupę najbogatszych rodzin mieszczańskich oraz średnie mieszczaństwo
a. Górna warstwa mieszczaństwa składała się z  200 rodzin  głównie wielkich kupców z
londyńskiego City  monopolizujących na przełomie XVI i XVII w. handel angielski;
politycznie grupa ta była bliska monarchom i starej arystokracji, choć ich interesy nie
były do końca tożsame
b. Średnie mieszczaństwo  szybko rosnąca grupa przemysłowo-handlowa  w znacznym
stopniu dzięki zakupowi dóbr ziemskich weszło w skład gentry; interesy tej grupy były
odmienne od wielkiego mieszczaństwa, którego monopol handlowy próbowała złamać,
z tego też względu obok gentry i yeomenów średnie mieszczaństwo znalazło się wśród
zdecydowanych zwolenników rewolucji angielskiej
B. Zmiany społeczne spowodowane industrializacją
1. W czasie industrializacji powstały nowe ośrodki miejskie - skupiska ludności robotniczej - z
typowym krajobrazem przemysłowym; w tym okresie wyrosły nowe miasta przemysłowe:
Manchester, Birmingham, Liverpool i inne; dawne średniowieczne miasta przekształciły się w
tzw.  zgniłe miasteczka".
2. W wyniku zmian organizacji produkcji i powstania systemu fabrycznego powstała nowa grupa
społeczna  robotnicy przemysłowi (proletariat fabryczny); byli to ludzie nie posiadający
majątku, sprzedający zatem swoją siłę roboczą; proletariat rekrutował się z pracowników
manufaktur, wyrzuconych z ziemi chłopów oraz ze zrujnowanych rzemieślników, którzy
przegrali rywalizację z przemysłem fabrycznym
3. Z drugiej strony drabiny społecznej znajdowali się właściciele fabryk, wywodzący się z
reguły z bogatego mieszczaństwa lub dawnej gentry.
4. Obok nowych grup społecznych cały czas istniało mieszczaństwo  starego typu , choć jego
rola szczególnie w nowych miastach przemysłowych zaczęła spadać; część dotychczasowych
rzemieślników podupada zasilając szeregi proletariatu; część pozostała przy swoim zawodzie
(szczególnie w branżach nie objętych rewolucją przemysłową) obsługując nowe grupy
społeczne
5