Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 8:
Monarchia i parlament.
Ewolucja monarchii angielskiej w XVI - XVIII w.
I. Monarcha i parlament: system politycznej równowagi za Tudorów
A. Monarcha i instytucje centralne
1. Jednym z głównych celów władców z dynastii Tudorów (XVI w.) było wzmocnienie monarchy, z
tego względu wprowadzili oni szereg nowych instytucji mających ugruntować ich pozycję bądz

umocnili już istniejące
2. Henryk VII (1485-1509) ustanowił Izbę Gwiaz
dzistą (Star Chamber), działającą jako część rady
królewskiej; Izba była trybunałem wyższym sądzącym większe przestępstwa (dzięki czemu
Henryk VII mógł jej użyć w rozprawie z opozycją arystokratyczną), a jednocześnie
rozstrzygającym o wykroczeniach samych władz sądowych i administracyjnych; Izba Gwiaz
dzista
zyskała jeszcze na znaczeniu za panowania Henryka VIII, kiedy to rozpatrywała liczne sprawy
opozycjonistów pod zarzutem zagrożenia państwa (w związku z oddzieleniem kościoła
angielskiego od katolicyzmu  zob. niżej) oraz nadzorowała sądy niższych instancji; do izby
wchodzili z reguły najwyżsi urzędnicy królewscy, członkowie Tajnej Rady
3. Drugą instytucją zyskującą znaczenie za rządów Tudorów była Tajna Rada (Privy Council):
a. Na początku XVI w. Rada liczyła około 20 osób, urzędników i doradców wyznaczonych
przez króla, była ciałem doradczym, a jednocześnie organem, który przekazywał do
realizacji decyzje monarchy
b. Z biegiem czasu Rada uległa rozbudowie, tak że na początku XVII w. liczyła około 100
członków z lordem przewodniczącym na czele.
c. Tajna Rada obejmowała swoimi kompetencjami sprawy wykonawcze i ustawodawcze,
zwoływanie parlamentu, wszystko to czyniła jednak w imieniu króla i pod jego władzą
4. Obok Rady stopniowo zyskiwały znaczenie urzędy centralne, jak lord-kanclerz, kanclerz
 szachownicy (odpowiednik ministra finansów), skarbnik czy wielki admirał; urzędnikami tymi
byli zwykle ludzie nie z racji majątku i urodzenia, ale ze względu na decyzje królewską i
niejednokrotnie przez władcę ze stanowiska zdejmowani
B. Kościół podporządkowany królowi
1. Jednym z podstawowych elementów wzmocnienia władzy królewskiej było oderwanie kościoła
angielskiego od Rzymu i podporządkowanie go królowi
2. Kler w akcie ogłoszonym 11 stycznia 1531 r. uznał króla Henryka VIII (1509-1547) za
zwierzchnika kościoła angielskiego
3. Całość ustawodawstwa kościelnego została uzależniona od króla
4. Obsada wszystkich stanowisk duchownych podlegała odtąd królowi
5. Sądownictwo kościelne zostało ograniczone, podobnie jak zakazane wszelkie apelacje do Rzymu
6. Likwidacja zakonów przeprowadzona w latach 1536 i 1539 oddała w ręce monarchy wielkie
majątki tych instytucji, które bądz
sprzedawano bądz
obdzielano nimi stronników władcy
C. Umacnianie się parlamentu
1. Parlament był instytucją centralną, uchwalającą ustawy i podatki, której znaczenie rosło
równolegle do znaczenia organów władzy królewskiej, mimo że królowie starali się unikać jego
zwoływania i rządzić na własną rękę
2. Wzrost znaczenia parlamentu był powiązany ze wzmacnianiem się grup społecznych
reprezentowanych w Izbie Gmin  średniej szlachty (gentry) oraz bogatego mieszczaństwa
3. Inne okoliczności podnoszące znaczenie parlamentu to potrzeby skarbowe i reformy religijno-
kościelne, które zmuszały króla do liczenia się ze stanowiskiem posłów
4. Parlament angielski składał się z dwóch izb:
a. Izby Lordów złożonej z członków dożywotnio mianowanych przez króla, początkowo z
wyraz
ną przewagą kleru (biskupów i opatów), potem świeckich  był to organ zbyt
uzależniony od króla by stanowić samodzielną siłę polityczną
b. Izby Gmin, która pochodziła z wyboru i w czasie XVI w. powiększyła się z 350 do 400
deputowanych; prawo wyboru do Izby Gmin było oparte na cenzusie majątkowym
5. Parlament mógł być zwoływany przez króla w dowolnym czasie, a do jego głównych uprawnień
należały wyrażanie zgody na nakładanie nowych podatków lub zmianę podstawowych postanowień
prawnych
6. Ewolucja parlamentu w XVI w. doprowadziła do częściowej zmiany jego charakteru  Henryk VIII
potrzebując wsparcia zgromadzenia w sporach religijnych utrzymywał w latach 1529-1536 ten
sam skład parlamentu wzywając jego członków na sesje bez kolejnych wyborów; parlament stał
się w ten sposób instytucją bardziej trwałą, z wyrabiającymi się politykami i stronnictwami;
podobnie do swego ojca postępowała w drugiej połowie XVI w. Elżbieta I (1558-1603)
7. Utrwalanie się form i składu parlamentu powodowało kształtowanie się odrębnej polityki tej
instytucji od polityki królewskiej, np. reprezentował stanowisko bardziej purytańskie niż oficjalny
kościół anglikański
1
D. Państwo bez armii  ze względu na ograniczone dochody, uzależnione od zgody parlamentu, władcy
angielscy nie byli w stanie wystawić stałej armii zaciężnej (wojska niezwykle kosztownego), w efekcie
monarcha poza oddziałami dworskimi posiadał jedynie milicję, która nie wymagała większych nakładów
E. Administracja lokalna  z podobnych powodów jak w przypadku armii administracja lokalna oparta była
nie na płatnych urzędnikach lecz na miejscowej arystokracji i szlachcie, co przesądzało decentralistyczny
charakter tych władz; na czele hrabstwa stał szeryf wybierany spośród miejscowych kandydatów, jednak
faktyczną władzę sprawowali lord-namiestnik stojący na czele miejscowej milicji, sędziowie pokoju i sąd
hrabstwa
F. Wojna z Hiszpanią i naród angielski  ważną rolę w kształtowaniu się państwowości angielskiej, choć nie
samych instytucji ustrojowych, odegrał konflikt z Hiszpanią w latach osiemdziesiątych XVI w.:
1. Przyczyny wojny były zarówno polityczne (niebezpieczeństwo hegemonii katolickiej Hiszpanii) jak
ekonomiczne (rozwój angielskiego handlu morskiego i z tym związane zakwestionowanie podziału
świata na strefy wpływów  portugalską i hiszpańską); bezpośrednimi przyczynami wybuchu
otwartej wojny były egzekucja królowej Szkocji Marii Stuart oraz zniszczenie przez Francisa
Drake a floty hiszpańskiej w zatoce Kadyksu (1587)
2. W 1588 r. Filip II wysłał na podbój Anglii tzw. Wielką Armadę; w walkach, które toczyły się w lipcu
i sierpniu Anglicy zniszczyli znaczną część floty hiszpańskiej (Hiszpania straciła ok. 60 jednostek
oraz ok. 20 tys. poległych, zmarłych i zaginionych).
3. Zwycięstwo nad Wielką Armadą ocaliło nie tylko Anglię, ale również Niderlandy i w tym sensie
stało się podstawą dla rozwoju obu krajów w następnym stuleciu, tym bardziej, że porażka
Hiszpanii złamała jej supremację w żegludze oceanicznej.
4. Wojna z Hiszpanią była również jednym z najważniejszych wydarzeń kształtujących nowoczesny
naród angielski  nastąpiła niezwykła wręcz mobilizacja, świadomość narodowa obudzona przez
reformację osiągnęła swój szczyt, zagrożenie hiszpańskie zjednoczyło wszystkie grupy społeczne
niezależnie od wyznania (również katolików) wokół królowej Elżbiety.
System zrównoważony  charakterystyczna cechą angielskiego systemu politycznego w XVI w. jest
równowaga dwóch silnych ośrodków władzy  monarchy i parlamentu  potrafiących ze sobą w miarę zgodnie
współpracować; przyczyna tego stanu rzeczy leżała we wspólnym interesie dynastii Tudorów i grup
społecznych najliczniej reprezentowanych w Izbie Gmin (gentry, bogate mieszczaństwo)  przeciwstawienie
się hegemonii hiszpańskiej na morzach i związany z tym rozwój handlu, popieranie rozwoju nowych form
gospodarki (z wyjątkiem grodzenia), obrona przed reakcją katolicką i wreszcie niechęć do starej arystokracji
ziemskiej (Tudorowie większość stanowisk urzędniczych obsadzali ludz
mi wywodzącymi się z gentry)
II. Absolutyzm czy parlamentaryzm: rządy Stuartów i rewolucja angielska
(chronologia wydarzeń)
A. Rządy pierwszych Stuartów  próby wprowadzenia rządów absolutystycznych
1. Pierwszy etap rządów dynastii Stuartów w Anglii obejmuje okres panowania Jakuba I (1603-1625)
i Karola I (1625-1649)
2. Jednym z głównych celów polityki władców z dynastii Stuartów było wprowadzenie rządów
absolutnych w Anglii, zarazem w swojej polityce nie potrafili oni (inaczej niż Tudorowie) ułożyć
swoich stosunków z parlamentem
3. Opozycję w stosunku do zamierzeń władców stanowił parlament, przede wszystkim Izba Gmin,
opanowana przez przedstawicieli klas średnich (gentry, bogate mieszczaństwo), wśród których
coraz większą popularnością cieszyło się wyznanie purytańskie (angielscy wyznawcy doktryny
Kalwina) zdecydowanie wrogie dynastii Stuartów i jej politycznym zamiarom
4. W latach 1629  1640 Karol I sprawował osobiste rządy bez odwoływania się do parlamentu,
próbując ustanowić monarchię absolutną
a. władca nie posiadał jednak wystarczającego aparatu administracyjnego i licznego wojska
ani dość wysokich dochodów; Karol, wobec opozycji parlamentu, musiał nakładać
bezprawne podatki, a następnie ściągać je siłą, co doprowadziło w drugiej połowie lat
trzydziestych do tzw. opozycji podatkowej (odmowy płacenia bezprawnych podatków)
b. elementem polityki króla było wewnętrzne wzmocnienie kościoła anglikańskiego
(wzorowane na organizacji kościoła katolickiego); anglikanizm miał się stać jednym z
filarów nowego systemu sprawowania władzy; w ramach tej polityki nastąpiły
prześladowania purytanów
B.  Krótki i  Długi parlament  początek rewolucji (1640)
1. Pod koniec lat trzydziestych wybuchł w Szkocji bunt przeciw polityce religijnej Karola I (próba
narzucenia biskupów Kościołowi Prezbiteriańskiemu); poszukując poparcia Karol w 1640 r. zwołał
po raz pierwszy od jedenastu lat parlament
2. Wbrew oczekiwaniom króla zdominowany przez purytanów parlament nie poparł interwencji w
Szkocji, a zwrócił się przeciwko polityce monarchy w Anglii domagając się ukarania doradców
królewskich i ukrócenia nadużyć; wobec opozycji parlamentu Karol rozwiązał go już po kilku
tygodniach (stąd nazwa  krótki )
2
3. Wobec porażek w walkach ze Szkotami pod koniec 1640 r. Karol ponownie zdecydował się zwołać
parlament, w którym ponownie górę wzięło skrzydło purytańskie (ok. 55%)
4. Głównym celem nowego parlamentu zwanego  długim był demontaż absolutyzmu  w 1641 r.
zniesiono represyjne sądy królewskie, odwołano wszystkie podatki wprowadzone bez zgody
parlamentu, armię królewską rozpuszczono, usunięto wielu wyższych urzędników (niektórych
stracono)
5. Król został zmuszony do podpisania aktu, na mocy którego tracił prawo rozwiązywania
parlamentu bez zgody tegoż parlamentu; jednocześnie podpisano pokój ze Szkocją
C. Pierwsza wojna domowa
1. Na początku 1642 r. Karol I dokonał próby aresztowania przywódców opozycji purytańskiej w
parlamencie, tym jednak, wcześniej ostrzeżonym, udało się schronić wśród kupców w londyńskim
City; wydarzenie to stało się początkiem wojny domowej
2. W efekcie królewskiej próby  zamachu stanu kraj rozpadł się na dwa obozy zwolenników króla i
zwolenników parlamentu
a. w obozie rojalistycznym znalazła się stara arystokracja ziemska, która pociągnęła za
sobą chłopów  dzierżawców, w obozie królewskim znalazł się również episkopat
anglikański i większość duchowieństwa, króla poparli także katolicy, wśród stronników
Karola znalazła się spora część najuboższej ludności, szczególnie ci, którzy zostali
zdegradowani społecznie w wyniku nowych sposobów gospodarowania; wreszcie ze
względu na surową moralność i pryncypialność purytanów stronnikami monarchy byli
niemal wszyscy intelektualiści
b. na czele obozu związanego z parlamentem stanęła gentry, po stronie parlamentu byli
również yeomeni, dzierżawcy gruntów, i w ogóle cała  kapitalistyczna wieś; parlament
otrzymał także poparcie mieszczaństwa (kupców, rzemieślników) oraz dużej części
biedoty miejskiej łączącej z rewolucją nadzieje na poprawę swego losu
c. podział na dwa obozy miał również charakter geograficzny i ekonomiczny  wyżej
rozwinięte południowe i wschodnie tereny kraju poparły parlament, bardziej zacofane
północ i zachód trzymały stronę Karola
3. W latach 1642-1643 przewagę w wojnie uzyskała armia królewska, zajmując m.in. południowo-
zachodnią część kraju
4. Sytuacja zaczęła się zmieniać wraz ze wsparciem armii parlamentu przez Szkotów, a przede
wszystkim po powstaniu Armii Nowego Typu zorganizowanej przez Olivera Cromwella
5. Armia Nowego Typu:
a. naczelne zasady nowej armii, opracowane przez Cromwella, mówiły, że jej walory
wojskowe muszą być przynajmniej tak samo wysokie jak armii królewskiej oraz iż jej
moralna i organizacyjna wartość ma stać znacznie wyżej niż w oddziałach Karola
b. z powodu pierwszej z tych zasad Cromwell zadbał o bardzo dobre wyszkolenie i
wyposażenie jazdy  decydującej w tych czasach o powodzeniu w bitwie
c. najsilniejszą  bronią nowej armii był jej demokratyzm (o awansach decydowały
umiejętności a nie pochodzenie), fanatyzm religijny (zdecydowana większość żołnierzy 
chłopów, rzemieślników, niższej szlachty  wyznawała purytanizm) i ogromne
zdyscyplinowanie
d. Armia Nowego Typu była pierwszą nowoczesną, regularną armią w historii Anglii o ściśle
ustalonych proporcjach (w każdym kontyngencie 1/3 stanowiła jazda, 2/3 piechota),
posiadała jednolite dowództwo, umundurowanie i regulamin oraz dobrze zorganizowane
zaopatrzenie
6. W kampanii 1644 r. armia Cromwella w sojuszu ze Szkotami zaczęła odnosić pierwsze sukcesy, by
1645 r. odnieść zwycięstwo pod Naseby, przesądzające o porażce rojalistów
7. Karol I na początku 1647 r. dostał się w ręce Szkotów, którzy przekazali go Anglikom
D. Druga wojna domowa
1. Po zwycięstwie w walce z rojalistami doszło do rozbicia w obozie przeciwników króla na parlament
opanowany przez prezbiterianów (bardziej umiarkowane skrzydło purytanów, zbliżone do
klasycznego kalwinizmu) i armię, z Cromwellem na czele, zdominowaną przez independystów
(bardziej radykalni purytanie, w przeciwieństwie do prezbiterian głoszący potrzebę decentralizacji
kościoła; ruch independystów jest zresztą trudny do sklasyfikowania ze względu na dużą
różnorodność odłamów do niezwykle radykalnych włącznie):
a. prezbiterianie uważali, że rewolucja osiągnęła już swoje cele i należy dojść do
porozumienia z królem; różnice występowały też w sprawach religii  w grudniu 1644 r.
powołane przez prezbiteriański parlament tzw. zgromadzenie westminsterskie
wprowadziło kult prezbiteriański jako obowiązujący w całej Anglii
b. independenci dążyli do zniesienia wszelkiego przymusu i centralizacji w organizacji
kościelnej i wprowadzenia szeroko rozumianego samorządu zarówno gmin, jak i
poszczególnych sekt wyznaniowych; również wśród samych independentów zarysował się
podział  wyłoniło się bardziej radykalne skrzydło levellerów głoszących ideę
suwerenności narodu, przejawiająca się w postulacie powszechnych wyborów, a w
ekonomii zniesienie monopoli, patentów i niektórych podatków
3
2. Narastanie konfliktu pomiędzy prezbiterianami a independystami doprowadziło do zajęcia Londynu
przez wojska Cromwella we wrześniu 1647 r., tak że część prezbiterianów musiała się ratować
ucieczką
3. W 1648 r wybuchło powstanie rojalistyczne, w którym jako sojusznik oddziałów wiernych królowi
wystąpiła prezbiteriańska Szkocja; powstanie zostało stłumione przez Cromwella, który wkroczył
do Szkocji instalując w Edynburgu rząd przychylny rewolucji
4. W grudniu 1648 r. independencka armia dokonała czystki w parlamencie  47 prezbiterian
aresztowano, 96 wypędzono z Izby Gmin  pozostało w niej tylko 50 osób sprzyjających armii; w
ten sposób powstał tzw. kadłubowy parlament, a cała władza znalazła się w rękach Cromwella
5. W styczniu 1649 r. specjalny trybunał powołany przez parlament skazał Karola I na
śmierć, wyrok wykonano 30 I 1649 r.  był to pierwszy przypadek, by królowi
wytoczono proces i ścięto publicznie
E. Republika (1649-1653)
1. W marcu 1649 r. kadłubowy parlament uchwalił zniesienie monarchii i Izby Lordów, a 17 marca
1649 r. proklamowano republikę
2. Jeszcze przed powołaniem republiki parlament przekazał najwyższą władzę wykonawczą Radzie
Państwa złożonej z 41 członków
3. Rzeczywistą władzę w kraju posiadał Oliver Cromwell, jako dowódca armii
4. W 1649 r. ujawniły się mocniej konflikty wewnątrz obozu independentów  pomiędzy
umiarkowanym skrzydłem, na czele którego stał Cromwell, i levellerami; doszło do buntów w
pojedynczych oddziałach szybko stłumionych przez wojska wierne Cromwellowi
5. W latach 1650-1651 Cromwell pokonał Irlandczyków i Szkotów, po czym oba kraje połączono
ścisłą unią polityczną i ekonomiczną z Anglią, co było fundamentem pod powstanie w przyszłości
Zjednoczonego Królestwa
F. Protektorat (1653-1660)
5. W 1653 r. Cromwell pod wpływem armii i ziemiaństwa rozpędził kadłubowy parlament
6. Z rąk wojska Cromwell przyjął tytuł lorda-protektora i stanowisko przewodniczącego Rady
Państwa, co dawało mu faktycznie pozycję niekoronowanej głowy państwa
7. Protektorat był w sensie ustrojowym dyktaturą wojskową
8. W 1656 r. Cromwell ponownie zwołał parlament, w 1657 r. powołano ponownie do życia Izbę
Lordów
9. Oliver Cromwell zmarł w Londynie 3 IX 1658 r., jego następcą został syn Ryszard, ale ze względu
na swoją nieudolność został zmuszony do ustąpienia w maju 1659 r.
G. Okres porewolucyjnej restauracji Stuartów (1660-1688)
1. Ostatni okres protektoratu charakteryzował się wzrostem nastrojów rojalistycznych i dążeniem do
restauracji monarchii
2. Wkrótce po usunięciu Ryszarda Cromwella został wybrany nowy parlament, który doprowadził do
uspokojenia nastrojów poprzez wzajemne puszczenie w niepamięć wcześniejszych przewin przez
wszystkie walczące w wojnie domowej strony
3. Pozwoliło to na restaurację dynastii Stuartów w Anglii (1660) i objęcie rządów przez Karola II
(1660-1685)
4.  Wybaczenie nie objęło  królobójców (m.in. sędziów specjalnego trybunału, który skazał Karola
I)
5. Rozdz
więki pomiędzy monarchą a parlamentem podobnie jak we wcześniejszym okresie powstały
na tle spraw religijnych (król był podejrzewany o sprzyjanie katolikom, gdy parlament stał na
gruncie anglikanizmu zwalczając zarówno katolików jak purytanów) oraz polityki zagranicznej
(przyjazne stosunki korony z Francją Ludwika XIV, które były traktowane jako próba
wprowadzenia absolutyzmu)
6. Karol II starał się wprowadzić zasady tolerancji religijnej zawieszającej wszelkie ustawy o
prześladowaniach katolików i sekciarzy (1672), jednak w odpowiedzi parlament zablokowawszy
najpierw inicjatywę królewską uchwalił Test Act zobowiązujący wszystkich urzędników do
podpisywania deklaracji wierności wobec Kościoła Anglikańskiego (1673), co w praktyce odsunęło
katolików od pełnienia urzędów
7. W okresie walk politycznych podczas kryzysu ekskluzycyjnego (zob. niżej) wyłoniły się w Anglii
dwa stronnictwa polityczne (Wigów i Torysów), które będą dominować w parlamencie aż do I
Wojny Światowej (torysi jako partia konserwatywna do dzisiaj):
a. Torysi  nazwa mająca pogardliwe znaczenie oznaczała irlandzkiego katolickiego
rozbójnika; torysi uważali, że prawo do korony nabywa się przez urodzenie i nie można
go kwestionować; stronnictwo, które przekształciło się w następnych dziesięcioleciach w
partię konserwatywną, reprezentowało poglądy bardziej zachowawczych grup
społecznych związanych z kościołem anglikańskim
b. Wigowie  nazwa podobnie jak u torysów miała negatywne zabarwienie i była
szyderczym określeniem szkockiego purytanina; Wigowie mający powiązania z
purytanizmem, a także z liberalizmem i racjonalizmem, uznawali prawo parlamentu do
zmiany praw sukcesyjnych, a nawet do czynnego oporu wobec króla; w następnych
dziesięcioleciach Wigowie przekształca się w partię liberalną
c. Oba stronnictwa stały na stanowisku zachowania monarchii
4
d. W kształtowaniu się angielskiej sceny politycznej widać jednak odbicie konfliktów
mających swe z
ródła w rewolucji angielskiej  torysi reprezentowali z pewnym
uproszczeniem stanowiska zbliżone do rojalistów w 1648 r., podczas gdy Wigowie
dziedziczyli tradycje rewolucyjne  w obu przypadkach nie można jednak mówić o
dążeniu do rozpoczęcia krwawych konfliktów epoki rewolucji
8. W 1678 r. wybuchł tzw. kryzys ekskluzycyjny (1678-1683), który zainicjowany przez
stronnictwo wigów miał doprowadzić do odsunięcia od dziedziczenia tronu następcę Karola II, jego
brata Jakuba ks. Yorku (Jakub był wyznania katolickiego); w trakcie tego kryzysu Karol II
trzykrotnie rozwiązywał parlament i ostatecznie dzięki poparciu torysów zażegnał
niebezpieczeństwo odsunięcia brata, który po jego śmierci przejął rządy jako Jakub II (1685-
1688)
9. Niezwykle istotnym aktem dla póz
niejszego rozwoju demokracji brytyjskiej był przeforsowany
przez opozycję parlamentarną w okresie krysysu ekskluzycyjnego Habeas Corpus Act (1679);
według tej ustawy nikt nie mógł być aresztowany bez pisemnego nakazu sądowego, a zarzuty
przeciw niemu winny być sprecyzowane w ciągu 24 godzin
H.  Wspaniała rewolucja (The Glorious Revolution, 1688)
1. Polityka Jakuba II była przykładem typowej polityki Stuartów w najgorszym wydaniu:
a. Król jawnie popierał swoich współwyznawców, m.in. łamiąc Test Act powoływał na
stanowiska urzędnicze katolików
b. Jakub wprowadził całkowitą tolerancję religijną czemu przeciwna była zdecydowana
większość społeczeństwa (m.in. oba stronnictwa polityczne)
c. Monarcha dokonał próby sfałszowania wyborów do parlamentu oraz zastraszał
nieposłusznych sędziów
d. Po nieudanej uzurpacji Jakuba Scotta (nieślubnego syna Karola II) dokonał masowych
represji w całej Anglii
2. Postępowanie Jakuba spowodowało czasowy sojusz dwóch głównych stronnictw politycznych 
torysów i wigów, które wysunęły stathoudera Holandii Wilhelma III Orańskiego (siostrzeńca
Jakuba II i zięcia Karola II) jako kontrkandydata to tronu Anglii
3. We wrześniu 1688 r. flota holenderska licząca 600 okrętów przewiozła do Anglii 15 tysięczną
armię, która praktycznie bez walki zajęła Londyn; Jakub opuszczony nawet przez dowódcę swej
armii musiał salwować się ucieczką; póz
niejsze próby odzyskania tronu przez obalonego króla
skończyły się niepowodzeniem
4. Proklamacja Wilhelma zapowiadała, że we wszystkich sprawach państwowych
decydować będzie parlament; koalicja Wigów i Torysów uznała ucieczkę Jakuba za abdykację,
co pozwoliło oddać koronę angielską Wilhelmowi i jego żonie Marii (6 II 1689)
5. Monarchowie zatwierdzili tzw. Deklarację Praw (Bill of Rights) jeden z fundamentów angielskich
praw konstytucyjnych, ograniczający władzę królewską i ugruntowujący znaczenie parlamentu
Zwycięski Parlamentaryzm.  Wspaniała Rewolucja w wymiarze politycznym była zakończeniem walki o
cele, które podjęła rewolucja angielska w 1640 r., tj. uznanie zasadniczej roli parlamentu w systemie
politycznym Anglii. W wyniku przemian, które dokonały się w XVII w. ostatecznie przekreślono ambicje
monarchów do ustanowienia systemu absolutystycznego, jednocześnie jednak zrezygnowano, po krwawych
doświadczeniach okresu republiki i protektoratu, z obalania monarchii. Zwycięstwo  Wspaniałej Rewolucji
było zatem początkiem kształtowania dojrzałej wersji nowego systemu politycznego  monarchii
parlamentarnej.
III. Powstanie monarchii parlamentarnej w XVIII w.
A. Partie polityczne w XVIII w.
1. Wigowie  w swoim programie Wigowie kładli nacisk na nadrzędność parlamentu, Izby Gmin w
szczególności, nad monarchią; szef rządu powinien kierować polityką państwa w zgodzie z wolą
większości parlamentarnej, nawet jeśli jego decyzję stoją w sprzeczności z opinią monarchy;
opowiadali się za szeroko rozumianymi swobodami obywatelskimi, chronionymi prawem przed
nadmierną ingerencją władzy wykonawczej
2. Torysi  partia reprezentująca opinię konserwatywną  akcentowali nadrzędną pozycję monarchy
broniąc jego prerogatyw i przywilejów, zasad dziedziczności tronu, a także pozycji Kościoła
Anglikańskiego w życiu publicznym; usiłowali również nie dopuścić do pomniejszenia znaczenia
Izby Lordów
B. Anglia pod rządami Wigów (do 1760 r.)
1. Pierwsza połowa XVIII w. jest okresem dominacji Wigów w życiu politycznym Anglii
2. Priorytety polityczne Wigów odzwierciedliły się w  Akcie o następstwie tronu z 1701 r.
uzupełniającym wcześniejszą  Deklarację Praw :
a. Każdy akt państwowy musiał od tej pory być podpisywany nie tylko przez króla, ale
również przez członka Rady, który ponosił parlamentarną odpowiedzialność za
podpisany akt
b. Ograniczone zostało królewskie prawo łaski
5
c. Sędziowie zostali uznani za nieusuwalnych przez władzę wykonawczą
d. Akt pozbawiał tronu brytyjskiego syna Jakuba II  Jakuba Edwarda Stuarta
3. W 1707 r. dokonano połączenia Anglii i Szkocji  usunięto odrębności polityczne, skasowano
odrębny parlament szkocki w Edynburgu i zlikwidowano szkocką Tajną Radę; w ten sposób
powstało Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii
4. Od 1714 r. Anglią rządziła dynastia hanowerska, której dwaj pierwsi przedstawiciele Jerzy I i Jerzy
II nie czuli związków z Anglią i większość uwagi poświęcali rodzinnemu księstwu  to pozwoliło
Wigom ograniczyć, a następnie zlikwidować udział monarchy w Tajnej Radzie, która zaczęła się
przekształcać w nowożytny gabinet ministrów
C. Jerzy III (1760-1820) i rządy Torysów
1. Sposób działania Wigów na terenie Izby Gmin  zdobywanie głosów poprzez przekupstwo
deputowanych  doprowadził do kryzysu parlamentu (w parlamencie przestano dostrzegać organ
reprezentujący wyborców); w efekcie w wyborach 1760 r. Wigowie ponieśli klęskę i musieli
ustąpić miejsca Torysom
2. Porażka i osłabienie Wigów zbiegły się z wstąpieniem na tron Jerzego III, pierwszego króla z
dynastii hanowerskiej, który czuł się związany z Anglią
3. Pierwsi premierzy z ramienia Torysów powołani przez Jerzego starając się wzmocnić pozycję króla
działali podobnie jak wcześniej Wigowie  przekupując posłów w Izbie Gmin, co wywołało protesty
londyńskiej ulicy, a następnie kryzys ciągnący się całe lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte.
4. Istota kryzysu polegała na ujawnieniu się dwóch przeciwstawnych tendencji  z jednej strony
Jerzy III dążył do wzmocnienia pozycji monarchy (król był oskarżany o próbę wprowadzenia
absolutyzmu), z drugiej strony narastał ruch radykalny domagający się przywrócenia istotnej roli i
znaczenia parlamentu, zdemokratyzowania prawa wyborczego, przeprowadzenia reformy okręgów
wyborczych poprzez dostosowanie ich do zmian demograficznych, które zaszły w XVIII w.,
wprowadzenia pełnej wolności prasy.
5. Porażki w wojnie z koloniami amerykańskimi udaremniły zamiary Jerzego wzmocnienia władzy
królewskiej
6. W 1783 r. premierem został Torys William Pitt Młodszy (1759-1806, premier 1783  1801,
ponownie 1804), który przeprowadził szereg reform ostatecznie ugruntowujących system
monarchii parlamentarnej:
a. Wprowadził ustawodawstwo przeciw korupcji
b. Uporządkował sprawy finansów państwowych, przeprowadzając rewizję taryf celnych i
podatków
c. Zreorganizował zarząd kolonii (m.in. ustanowił kontrolę nad Kompanią
Wschodnioindyjską  Radę Kontrolną; wytoczył procesy nieuczciwym gubernatorom)
d. Ostatecznie włączył Irlandię do Zjednoczonego Królestwa (1800 r.)
e. Pittowi nie udało się przeprowadzić reformy systemu wyborczego
f. Premier skutecznie przeciwstawił się ruchom radykalnym, m.in. ograniczając prawo do
organizowania zgromadzeń bez zgody władz
g. Pitt ograniczył również wpływ Jerzego III na sprawy państwowe (w czym pomogła mu
ujawniająca się coraz silniej choroba psychiczna monarchy)
h. Rządy Pitta wzmocniły partię torysów, która przez następne lata dominowała w życiu
politycznym Anglii
Monarchia Parlamentarna  w wyniku zmian zachodzących w Anglii w XVIII w. (przede wszystkim w
pierwszej jego połowie) ukształtowała się ostatecznie angielska monarchia parlamentarna oparta na rządach
gabinetowych odpowiadających większości parlamentarnej, w której o władze konkurują dwa stronnictwa 
torysi/konserwatyści i wigowie/liberałowie (po I Wojnie Światowej wigów zamieni Partia Pracy, ostatnim
premierem z ramienia liberałów był D. Llloyd-George); ważnym elementem tego systemu było niezależne od
innych ośrodków władzy sądownictwo opierające się na prawie powszechnym (common law).
6