Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 7:
Francja Ludwika XIV: absolutyzm i colbertyzm
I. W stronę absolutyzmu
A. Henryk IV i wzmocnienie państwa
1. Po koniec XVI w. Jean Bodin wysunął ideę państwa absolutystycznego; według Bodina król stoi
ponad prawem i ma władzę ograniczoną jedynie prawem boskim; monarchia absolutna 
zdaniem Bodina  miała najlepiej realizować ideę suwerenności państwa.
2. W drugiej połowie XVI w. za ostatnich Walezjuszy nastąpił kryzys monarchii przejawiający się w
osłabieniu pozycji monarchy przede wszystkim na rzecz arystokracji rodowej
3. W 1589 r. po wygaśnięciu dynastii Walezjuszy władzę przejął Henryk IV Burbon król Nawarry
4. Utwierdzenie integralności państwa i wprowadzenie tolerancji religijnej
a. W 1598 roku Henryk podpisuje z Hiszpanią traktat w Vervins, który ostatecznie
potwierdza integralność terytorialną Francji i oznacza rezygnację Filipa II z jego
pretensji do Burgundii
b. W tym samym roku zostaje ogłoszony Edykt Nantejski wprowadzający pełną wolność
wyznania dla Hugenotów (francuskich wyznawców doktryny Kalwina) na terenie całej
Francji oraz ograniczoną wolność kultu religijnego; protestanci uzyskali pełnię praw
politycznych i obywatelskich; Hugenoci na podstawie edyktu otrzymali 200 miejsc
bezpieczeństwa na 8 lat
5. Centralna administracja państwowa i ograniczenia władz lokalnych:
a. Przy królu działały specjalne rady  Rada Spraw, Rada Stanu, Rada Finansów oraz
Rada do Spraw Procesowych; najważniejszą z nich była Rada Spraw składająca się z
pięciu najbliższych zaufanych króla
b. Drugą osobą po królu w państwie był kanclerz, na czele administracji skarbowej stał
nadintendent finansów; wśród najwyższych urzędników wyróżniali się sekretarze
stanu, którzy za Henryka IV stali się kierownikami nowo utworzonych resortów 
wojska, spraw zagranicznych, marynarki, spraw domu królewskiego  zachowali oni
jednak kierownictwo poszczególnych rejonów administracyjnych (czym zajmowali się
wcześniej), ponieważ resortu spraw wewnętrznych nie utworzono
c. Henryk IV nasilając kontrolę władz lokalnych przez aparat centralny doprowadził do
ograniczenia zakresu władzy zarządców prowincji do wąsko pojętych spraw
militarnych
d. W porównaniu do lat poprzednich królewski aparat władzy różnił się tym, że na
stanowiska urzędnicze byli mianowani ludzie ze względu na ich kompetencje a nie z
tytułu urodzenia
6. Osłabienie Stanów Generalnych
a. Królowie francuscy jeszcze pod koniec XV w. starali się ograniczyć rolę Stanów
Generalnych, po prostu ich nie zwołując (np. nie zwoływano ich od 1486 do 1560)
b. W drugiej połowie XVI w. wraz z osłabieniem władzy królewskiej Stany Generalne
zbierały się częściej, jednak brak ścisłego określenia ich kompetencji ograniczał ich
znaczenie
c. Za rządów Henryka IV znaczenie Stanów Generalnych spadło niemal do zera; po
śmierci króla zebrały się tylko raz w 1614 r. (następne zgromadzenie zostało zwołane
w przededniu Rewolucji w 1789 r.)
d. Los Stanów Generalnych podzieliło Zgromadzenie Notablów, które było pewnego
rodzaju wyższą izbą przedstawicielstwa stanowego (ostatni raz przed rewolucją
zebrało się w 1626 r.)
7. Sprzedaż urzędów
a. Proceder sprzedaży urzędów rozpowszechnił się pod koniec XV i w XVI w. w związku z
trudnościami finansowymi korony; królowie starali się zmonopolizować sprzedaż
urzędów, tak by nabywca nie mógł go sprzedawać dalej
b. Henryk IV zastosował w tej dziedzinie tzw. system paulette (1604), wprowadzający
dziedziczność urzędów w zamian za stałe roczne opodatkowanie wysokości 1/60
wartości sprzedażnej sprawowanych urzędów  spośród tych urzędników wyłoniła się
nowa szlachta urzędnicza, obok dotychczasowej rodowej
8. Dzierżawa podatków  pobór podatków we Francji opierał się na rozpowszechnionym systemie
dzierżawy: z reguły zamożni przedsiębiorcy zawierali z państwem umowy, zgodnie z którymi
płacili ryczałt w zamian za przywilej zbierania niektórych podatków; spośród tych ludzi wywodzi
się trzecią grupę szlachty francuskiej  szlachtę polityczną, która wyłoniła się w trakcie XVII
w. (porównaj w jaki sposób dorabiała się średnia szlachta we Francji i gentry w Anglii)
B. Podstawy absolutyzmu  Richelieu
1. Kardynał Armand Richelieu pełnił funkcję pierwszego ministra od 1624 r. do śmierci w 1642 r. i
w tym czasie sprawował faktyczną władzę we Francji
1
2. Richelieu w swojej polityce głosił zasadę, że wszystko jest podporządkowane racji stanu i że nie
należy się wahać przed posłaniem kogoś na szafot, jeśli wymaga tego racja stanu. Od
społeczeństwa wymagał nie tylko ślepego posłuszeństwa dla władzy królewskiej, ale pracy i
wyrzeczeń na jej rzecz.
3. Złamanie opozycji magnackiej  po śmierci Henryka IV w 1611 r., wobec małoletniości Ludwika
XIII, doszło do odrodzenia opozycji magnackiej wobec władzy absolutnej monarchy; po
przejęciu władzy przez Richelieu opozycja magnacka dwukrotnie podjęła bunty (1630 i 1632)
rozbite przez wojska wierne koronie.
4. Złamanie opozycji Hugenotów  Hugenoci dzięki przywilejom uzyskanym w Edykcie Nantejskim
stanowili faktyczne  państwo w państwie , co było sprzeczne z regułami państwa absolutnego
budowanego przez Richelieu, z tych względów kardynał rozpoczął wojnę z protestantami
francuskimi, zakończoną oblężeniem i zdobyciem hugenockiej twierdzy La Rochelle (1628);
pokonani Hugenoci musieli się zgodzić na utratę przywilejów gwarantujących niezależność
polityczną, rozwiązano ich organizację wojskową, odebrano wszystkie twierdze, a także prawo
zgromadzeń; jednakże w specjalnym  edykcie łaski z 1629 r. zapewniono wolność wyznania.
5. Jedyną reformą administracyjną przeprowadzoną przez Richelieu było uaktywnienie urzędu
intendentów  funkcjonariuszy królewskich działających na prowincji, mających uprawnienia w
sprawach administracyjnych, sądowych, a przede wszystkim podatkowych (w ten sposób
ograniczył wpływy lokalnych gubernatorów i parlamentów opanowanych przez miejscową
arystokrację i rodową szlachtę); władza intendentów podczas ich pobytu na prowincji była
niemal nieograniczona i była ważnym krokiem w kierunku centralizmu biurokratycznego w
epoce Ludwika XIV, kiedy to wysyłani na prowincję urzędnicy królewscy przekształcili się w
rezydentów monarchy.
C. Opozycja antyabsolutystyczna i rządy Mazarina
1. Śmierć najpierw Richelieu (1642), a następnie Ludwika XIII (1643) i małoletniość Ludwika XIV
wywołały wybuch kolejnych buntów przeciw absolutnej władzy monarchy; z nowymi rewoltami
musiał sobie poradzić nowy pierwszy minister kardynał Jules Mazarin (do śmierci w 1661 r.)
2. W połowie XVII w. wyodrębniły się trzy grupy społeczne, z których dwie, niezadowolone z
absolutystycznych rządów w państwie, stanowiły bazę buntów przeciw władcy i jego
pierwszemu ministrowi:
a. Arystokracja i książęta krwi reprezentowała tendencje decentralistyczne i była w
zdecydowanej opozycji do polityki centralizmu prowadzonej od początku XVII w.; jej
głównym celem było niedopuszczenie do wzmocnienia władzy królewskiej i
utrzymania tym samym dawnego systemu  państw w państwie (zob. wykłady
omawiające ten problem w średniowiecznej Francji); z grupą tą taktycznie związani
byli Hugenoci, którzy dzięki postanowieniom Edyktu Nantejskiego uzyskali znaczną
autonomię (również terytorialną), utraconą w wyniku wojny z Richelieu
b. Średnia szlachta i zamożne mieszczaństwo stanowiły podporę nowego systemu, z
nich rekrutowali się w znacznej mierze urzędnicy tworzonej przez monarchów i obu
pierwszych ministrów centralnej biurokracji państwowej, te grupy zyskiwały również
najbardziej na dzierżawie podatków i sprzedaży urzędów, które to w przypadku
mieszczaństwa otwierały drogę do stanu szlacheckiego
c. Stan trzeci (chłopstwo i biedota miejska)  grupa ta ucierpiała szczególnie mocno ze
względu na rosnący ucisk fiskalny i z tego względu była gotowa do podnoszenia
buntów przeciwko wszelkim formom ucisku zarówno ze strony państwa jak i
właścicieli ziemskich
3. Ruchy ludowe i fronda
a. Pierwsza fala buntów ludowych przetoczyła się przez Francję jeszcze w latach
trzydziestych XVII w., jednak nie przybrała ona w tym okresie większych rozmiarów
b. Największe wystąpienia ludowe miały miejsce przy okazji ostatniego wielkiego buntu
przeciwko systemowi absolutystycznemu  tzw. frondy (1648-1653)
c. Pretekstem do rozpoczęcia buntu była deklaracja parlamentu paryskiego z maja 1648
r., w której w odpowiedzi na nowe podatki nałożone przez Mazarina domagano się
ograniczenia władzy królewskiej, nowe podatki miały być aprobowane przez
parlament paryski, żądano zniesienia urzędów niektórych intendentów (finansów,
sprawiedliwości i policji) oraz ochrony jednostki przed bezprawnymi aresztowaniami
d. Próby Mazarina przeciwstawienia się opozycji wywołały bunt na ulicach Paryża
trwający do 1649 r.
e. W 1649 r. rozpoczęło się oblężenie miasta przez wojska królewskie, a radykalne
tendencje wśród biedoty zaniepokoiły parlament (głównie bogate mieszczaństwo
paryskie) oraz arystokrację i skłoniły do podpisania pokoju w Rueil (11 III 1649 r.),
który stanowił kapitulację wobec dworu
f. Zawiedziona opozycja arystokratyczna wywołała kolejny bunt zwany  frondą książąt
(1652) ostatecznie stłumiony w 1653 r.
II. Centralizm absolutystyczny Ludwika XIV
2
A. Ustrój państwowy Francji za Ludwika XIV jest uważany za klasyczny model centralizacji
absolutystycznej
B. Pozycja monarchy
1. Jedną z głównych cech centralizmu absolutystycznego były osobiste rządy monarchy
2. Ludwik XIV objął pełnię władzy bezpośrednio po śmierci Mazarina w 1661 r.
3. Król w pełni realizował zasady Bodina, że władza królewska pochodzi od Boga, faktycznie stał
ponad prawem a także, w pewnym stopniu ponad klasami, stanami i orientacjami politycznymi
4. Przejęcie rządów osobistych umożliwiło Ludwikowi zduszenie ostatnich przejawów opozycji
antyabsolutystycznej
5. Monarcha bezpośrednio kierował wszystkimi sprawami państwa i żaden z jego ministrów nie
osiągnął już takiej pozycji jak wcześniej Richelieu i Mazarin; każdy, nawet najwyższy urzędnik,
mógł być w każdej chwili zdymisjonowany i pozbawiony wszelkich uprawnień
C. Prawa zasadnicze  w jednym przypadku nie uznawano nieograniczoności władzy królewskiej, dotyczyło
to tzw. praw zasadniczych; nie zawsze były one ściśle określone, zaliczano do nich przede wszystkim
prawo dziedziczenia tronu w linii męskiej i wyłączenie z sukcesji kobiet
D. Najwyższymi urzędami realizującymi politykę króla były rady
1. Rada Wysoka lub Rada Stanu  jej posiedzeniom przewodniczył król, a w jej skład wchodzili
najbardziej zaufani ludzie monarchy, których liczba nigdy nie przekroczyła 7 (kanclerz i
sekretarze stanu); nosili oni tytuły ministrów stanu; do kompetencji Rady należały sprawy
polityki zagranicznej, wojny i pokoju, a także najważniejsze sprawy wewnętrzne
2. Rada Finansów  zajmowała się głównie wyznaczaniem wysokości podatków, sposobem ich
rozłożenia oraz innymi sprawami z zakresu finansów
3. Rada Depesz  zajmowała się sprawami związanymi z wewnętrzną organizacją państwa
4. Rada Prywatna była instytucją sądowniczą, w przeciwieństwie do wcześniej wymienionych tej
radzie z reguły nie przewodniczył król lecz kanclerz
5. Obok wymienionych rad istniały jeszcze inne mające mniejsze znaczenie
6. Wspólną cechą wszystkich rad było to, że odgrywały one bardzo ważną rolę administracyjną,
natomiast niewielką i stale zmniejszającą się rolę polityczną; znaczenie niektórych z nich
zostało w końcu ograniczone wyłącznie do charakteru doradczego
7. Inną charakterystyczną cechą rad był ich skład społeczny  Ludwik usunął z nich arystokratów,
książąt krwi, parów Francji, przedstawicieli wyższego duchowieństwa i wszelkich urzędników
Korony (z wyjątkiem kanclerza); na ich miejsce król wprowadził swoich wysokich urzędników
rekrutujących się z średniej szlachty i bogatego mieszczaństwa
E. Pozostałe urzędy centralne
1. Wielkie urzędy koronne, będące spuścizną poprzedniej epoki, straciły na znaczeniu i
przekształciły się w instytucje tytularne; jedynie funkcja kanclerza zachowała pewne znaczenie,
jednak również jego rola zmniejszała się z biegiem czasu
2. Większą i rosnącą role odgrywały nowe urzędy stworzone przez króla, przede wszystkim
funkcja generalnego gubernatora finansów, któremu podlegały nie tylko sprawy administracji
skarbowej, lecz całokształt spraw gospodarczych kraju
3. Obok generalnego gubernatora finansów bardzo duże znaczenie mieli sekretarze: stanu, dworu
królewskiego, spraw zagranicznych wojny i marynarki; razem z kanclerzem i generalnym
gubernatorem byli oni zaliczani do ministrów królewskich;
4. Podobnie jak w przypadku rad sekretarze stanu rekrutowali się ze szlachty urzędniczej i
bogatego mieszczaństwa
5. Kompetencje sekretarzy stanu ściśle określały zalecenia królewskie; mianowani przez króla
mogli być w każdej chwili usunięci
F. Armia
1. Armia była jednym z podstawowych elementów nowego systemu we Francji;
2. W wyniku działań przeprowadzonych przez urzędników królewskich jej liczebność w stanie
pokoju wzrosła do 150 tys. żołnierzy, zaś podczas wojny mogła ona liczyć nawet 300 tys.
3. Wprowadzono jednolite umundurowanie, musztrę oraz nowe uzbrojenie  bagnet i broń
skałkową
G. Religia
1. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVII w. Ludwik będący w konflikcie z
Rzymem prowadził politykę mającą na celu utworzenie narodowego kościoła galikańskiego
2. Ostatecznie jednak jego poczynania w sferze religii skierowały się przeciw Hugenotom  król
rozpoczął prześladowania, których zwieńczeniem było odwołanie Edyktu Nantejskiego i
zniesienie tolerancji religijnej
3. W efekcie odwołania edyktu z Francji wyemigrowało blisko 200 tys. osób (ok. 20% wszystkich
hugenotów) przede wszystkim do Anglii, Holandii i Brandenburgii
W systemie absolutystycznym monarcha posiadał,  prawnie i w rzeczywistości, wszystkie atrybuty
suwerenności, ustanawiał prawa, wymierzał sprawiedliwość, a podatki pobierało się w jego imieniu.
Utrzymywał stałą armię, mianował urzędników, był utożsamiany z państwem, władza jego pochodziła od Boga.
Władca ten posiadał ponadto charyzmat, otoczony był legendą, sam właściwie posiadał cechy boskości,
oczywiście w takim stopniu na jaki pozwalała na to wiara chrześcijańska. Cechą charakterystyczną monarchii
absolutnej było  powstanie potężnego aparatu biurokratycznego i silnych armii, niezbędnych do sprawowania
3
przez monarchów nieograniczonej władzy nad ich poddanymi, wyrażającej się przede wszystkim w zbieraniu
podatków i utrzymywaniu ludności w ryzach bezwzględnego posłuszeństwa. (Zbigniew Wójcik)
Jak pisał Antoni Mączak  problem ewolucji nowożytnego państwa, jego zmierzania ku absolutyzmowi jest
problemem stanu urzędniczego [...]. Rozwój gospodarki pieniężnej, postęp techniczny środków walki i wzrost
armii  wszystko to zwiększa zainteresowanie ludzi zarówno pochodzenia mieszczańskiego, jak i szlacheckiego
uczestnictwem w aparacie władzy owej najwyższej sfery: uczestnictwem w trybucie ściąganym przez państwo
przedsiębiorstwo [...] rozwój liczbowy aparatu urzędniczego może znacznie osłabić spoistość stanów .
Trzeba jednak zauważyć, że rozwój absolutystycznych form rządów nie był jedyną formą ewolucji państwa w
Europie (Niderlandy, Anglia, ale również choć z innych względów Rzeczpospolita Obojga Narodów). Średnia
szlachta i mieszczaństwo znajdowały inną drogę emancypacji politycznej poprzez wzrost znaczenia zgromadzeń
przedstawicielskich, a w konsekwencji przejmowanie przez nie dominującej pozycji w państwie. Absolutyzm był
 jedną z tendencji w przenikających nowożytne państwa Europy, dominującą u schyłku XVII i w XVIII stuleciu ,
ale nie jedyną.
III. Colbertyzm, czyli francuski merkantylizm
A. Polityka gospodarcza Henryka IV i księcia de Sully ego
1. W okresie rządów Henryka IV największy wpływ na francuską politykę gospodarczą miał bliski
doradca króla książę Sully
2. Sully podstawę dobrobytu kraju widział w rolnictwie:
a. Z inicjatywy Sully ego starano się zagospodarować wszystkie grunty orne oraz
przystąpiono do osuszania bagien
b. Zezwolono na w pełni swobodny handel zbożem wewnątrz kraju
c. W 1604 r. zniesiono cła od eksportu zboża
3. Największe znaczenie dla ustabilizowania władzy królewskiej na początku XVII w. miały
posunięcia Sully ego w sferze finansów (pełnił on funkcję nadintendenta finansów)
a. Po wojnach domowych prowadzonych w drugiej połowie XVI w. dług państwa
doszedł nawet do ok. 300 mln liwrów przy dochodach rzędu 23 mln
b. Jednym z pierwszych posunięć Sully ego było wydanie dekretu częściowo
redukującego zadłużenie wraz z odsetkami  w rzeczywistości była to królewska
deklaracja częściowego bankructwa
c. Sully wprowadził poważne obostrzenia wobec urzędników podatkowych, wychodząc z
założenia, że największym problemem są nadużycia i nieuczciwość zarówno samych
urzędników jak i podatników; w związku z tym kontrolował, nawet osobiście, aparat
skarbowy na prowincji dzięki czemu udało mu się wyciągać olbrzymie sumy pieniędzy
d. Głównym celem była redukcja olbrzymiego zadłużenia, co ostatecznie udało się
osiągnąć pod koniec panowania Henryka IV  w 1609 r. spłacił 34 mln liwrów długu,
a w latach 1610-1611 udało mu się zaoszczędzić 10 mln
4. Nowym elementem w polityce gospodarczej za czasów Henryka IV było popieranie rozwoju
przemysłu prowadzone przez innego doradcę króla Barthelemy Laffemasa (1545-1612)
a. Laffemas założył królewską komisję handlu, która kierowała sprawami przemysłu i
handlu
b. Laffemas przygotował plan zakładania i rozbudowy manufaktur na terenie królestwa,
który stał się podstawą rozwoju przemysłu w następnych latach
c. Rządy Henryka IV są początkiem rozwoju etatyzmu (państwo występujące w roli
przedsiębiorcy) w przemyśle francuskim; pod koniec panowania Henryka IV działało
w kraju 48 manufaktur królewskich, z których aż 40 powstało po 1603 r.; ich
powstanie było możliwe dzięki wysokim subwencjom państwa (czemu ostro
sprzeciwiał się Sully)
d. Za sprawą Laffemasa państwo zaczęło popierać rozwój przemysłu, przede wszystkim
produkującego różne artykuły zbytku (jedwabnictwo, farbiarstwo, tapicerstwo
ozdobne)  w tym okresie powstały słynne dynastie rzemieślników-artystów, np.
rodzina Gobelin, od której nazwiska powstała nazwa gobelinów
B. Colbertyzm
1. Politykę Henryka IV i Sully ego kontynuowali w następnych latach Richelieu i Mazarin, jednak
przyśpieszenie w budowie nowego systemu nastąpiło wraz z przejęciem kontroli nad sprawami
gospodarki przez ministra Ludwika XIV Jean Babtiste Colberta (1619-1683)
2. Polityka gospodarcza prowadzona przez Colberta opierała się na zasadach merkantylizmu,
jednak jej specyfika polegająca m.in. na położeniu szczególnego nacisku na przemysł, a
nieprzeciętna rola jaką odgrywał minister Ludwika XIV w tych działaniach spowodowała
nadanie merkantylizmowi francuskiemu czasów Ludwika XIV miana Colbertyzmu;
3. Finanse  w pogoni za nadwyżką
a. Jednym z pierwszych posunięć Colberta w tej dziedzinie było podobnie jak u Sully ego
zredukowanie zadłużenia królewskiego w przybliżeniu o jedną trzecią (faktyczna
deklaracja częściowego bankructwa)
b. Ambicją ministra była reforma skomplikowanego systemu podatkowego Francji
(nieudana); miała się ona opierać na ostatecznym zniesieniu ceł wewnętrznych i
4
różnych opłat, jednak ze względu na potrzeby finansowe państwa (armii i dworu)
Colbert musiał zaniechać tych zmian
c. Innym elementem zmian w systemie podatkowym była częściowa redukcja podatku
gruntowego obciążającego w znacznej mierze chłopów (spadek z wpływów z tytułu
tego podatku z 42 do 35 mln liwrów)
d. Ubytek wpływów z podatku gruntowego został zrekompensowany wyższymi
dochodami z podatków pośrednich (przede wszystkim z podatków konsumpcyjnych)
 dochody z tego tytułu wzrosły ponad czterokrotnie pomiędzy 1661 a 1682 (z 5 mln
do 22 mln liwrów)
4. Bilans handlowy
a. Głównym założeniem w polityce Colberta wobec handlu było doprowadzenie do
dodatniego bilansu handlowego z zagranicą; w tym celu prowadził politykę
protekcjonizmu, która miała doprowadzić do redukcji importu i zwiększenia
eksportu
b. Innym celem ministra było wprowadzenie spójnego systemu ceł (1664), m.in.
polegające na redukcji części opłat  brak sukcesu w tej dziedzinie spowodował
cofnięcie reformy i powrót do systemu wysokich ceł
c. Ograniczeniu importu miało sprzyjać wprowadzenie wysokich ceł importowych (1667)
uderzających przede wszystkim w Holendrów, co doprowadziło do wojny celnej, która
w 1672 r. przekształciła się w wojnę zbrojną
d. Cłami antyimportowymi nie zostały objęte przedmioty niezbędne do rozwoju
francuskiego przemysłu, m.in. maszyny wcześniej nieznane we Francji
5. Przemysł  protekcjonizm, etatyzm i drobiazgowy nadzór
a. Działania antyimportowe, przede wszystkim te promujące własną wytwórczość, były
ukierunkowane na wypełnienie jednego z podstawowych celów polityki gospodarczej
Colberta  samowystarczalności gospodarki francuskiej
b. Główny nacisk minister Ludwika XIV położył na promowanie przemysłów
produkujących artykuły zbytku, które szlachta i bogate mieszczaństwo sprowadzały
dotychczas z zagranicy; w tym zakresie korzystając ze wzorców zagranicznych i
sprowadzając obcych fachowców Colbert zapoczątkował rozwój francuskiego
przemysłu lekkiego (lustra, koronki, pończochy, sukna)
c. Colbert kontynuował również za Henrykiem IV politykę etatyzmu; państwo
zaangażowało się na wielką skalę w zakładanie manufaktur, które dzielono na dwa
rodzaje  państwowe i prywatne, ale korzystające z pomocy państwa bądz
w formie
dotacji finansowych, bądz
w formie otrzymywania monopolu na produkcję i sprzedaż
danego towaru
d. Manufaktury epoki Colberta to z reguły wielkie scentralizowane przedsiębiorstwa,
przykładem tego typu zakładu może być wytwórnia sukien w Abbeville kierowana
przez Holendra Van Robaisa
e. Dążenie do możliwie jak najściślejszego kontrolowania gospodarki objawiło się w
wydanych przez Colberta szczegółowych instrukcjach dotyczących każdego
posunięcia w produkcji wyrobów manufakturowych; minister powołał także korpus
inspektorów i sędziów do egzekwowania przestrzegania wydanych przepisów, co
znacznie podniosło koszty produkcji
f. Rozsądniejszym posunięciem był edykt o handlu z 1673 r. kodyfikujący prawa
handlowe
6. Ambicje kolonialne
a. Podstawą ekspansji kolonialnej była flota stworzona jeszcze przez Richelieu, a
następnie rozbudowana przez Colberta
b. W drugiej połowie XVII w. Francuzi usadowili się w Indiach (Pondichery), w Ameryce
Środkowej (Martynika), Afryce Zachodniej (Senegal) i przede wszystkim w Ameryce
Północnej, gdzie obok Kanady powstała w dolnym biegu Missisipi nowa kolonia,
nazwana na część króla Luizjaną ze stolicą w Nowym Orleanie (1682)
c. Zdobycze kolonialne pozwoliły Francji na wysunięcie się na trzecie miejsce, jeśli
chodzi o aktywność na terenach zamorskich, jednak pozostawała ona daleko w tyle
za Holandią i Anglią
d. Równolegle z akcją kolonialną rozwijał się handel zamorski, a do jego realizacji
Colbert powołał do życia monopolistyczne kompanie kupieckie, wśród których
najważniejsze to: Wschodnio- i Zachodnioindyjska, Lewantyńska i Północna
e. W przeciwieństwie do kompanii holenderskich i angielskich, które opierały się na
inicjatywie prywatnej przy współpracy z rządami, kompanie francuskie w
rzeczywistości występowały jako pełnomocnicy rządu, a prywatni przedsiębiorcy byli
skłaniani lub przymuszani do inwestowania w nie; w tej sytuacji po kilku latach ich
działalność zamarła
Merkantylizmu w ogólności, a Colbertyzmu w szczególności, nie należy rozumieć wąsko jako jedynie doktryny
polityki gospodarczej opierającej się na protekcjonizmie państwowym, a w przypadku colbertyzmu również na
etatyzmie. Merkantylizm, a jeszcze bardziej colbertyzm, to systemy ekonomiczno-polityczne obejmujące
5
wszystkie dziedziny życia danego społeczeństwa, systemy których głównym celem było zbudowanie potęgi
politycznej państwa opartej na potędze gospodarczej. Merkantylizm był więc przede wszystkim doktryną
służącą potrzebom państw dążących do absolutyzmu, proszę porównać niekonsekwentny angielski
merkantylizm parlamentarny po  Wspaniałej Rewolucji będący efektem ścierania się grup interesów z
konsekwentną  aż do bólu polityką omnipotencji państwa Jeana Babtiste Colberta, proszę również porównać
efekty obu polityk.
IV. Recepcja rozwiązań francuskich w Europie Wschodniej: absolutyzm oświecony
A. Rozwiązania francuskie, zarówno polityczne jak gospodarcze, stały się wzorcem dla władców państw
wschodnioeuropejskich, którzy przedsięwzięli reformy mające upodobnić ich kraje do państwa
absolutystycznego Ludwika XIV; w działaniach tych starali się oni kierować z góry określonym planem
mającym doprowadzić do wzmocnienia ich władzy a zarazem modernizacji ich kraju; w swoich
działaniach zyskiwali na ogół poparcie najwybitniejszych ludzi ówczesnej Europy (np. fascynacja
Woltera Fryderykiem Wielkim), którzy widzieli w nich oświeconych monarchów starających się
modernizować zacofane kraje (stąd też tę odmianę absolutyzmu określa się przymiotnikiem
 oświecony )
B. Reformy Piotra I w Rosji
1. W okresie panowania Piotra I absolutne rządy carskie cechowała centralizacja życia
państwowego, budowa nowej administracji podporządkowanej władcy, uzależnienie cerkwi
od osoby panującego, wreszcie daleko idąca ingerencja państwa w życie jednostek.
2. Środki na utrzymanie nowej, silnej armii oraz aparatu urzędniczego przynosił sprawny i
bezwzględny system podatkowy (opodatkowaniu uległo praktycznie wszystko, w tym
szczególnie wysoko - przejawy konsumpcji luksusowej).
3. y
ródłem siły Rosji (od 1721 r. nazywanej oficjalnie Cesarstwem Rosyjskim) była
konsekwentnie realizowana polityka merkantylizmu.
4. Piotr dbał o rozbudowę przemysłu stoczniowego, hutnictwa żelaza, budowę kanałów (po-
łączono dorzecze Wołgi z Bałtykiem). Wielki ośrodek przemysłu hutniczego rozbudowano na
Uralu, w wyniku czego Rosja stała się eksporterem żelaza. Powstawały manufaktury
państwowe, zachęcano też do zakładania prywatnych.
5. Ochronę własnej produkcji zapewniały cła protekcyjne.
6. Porty bałtyckie (Petersburg, Ryga, Narwa, Rewal) połączyły Rosję z Zachodem; eksportowa-
no zboże, drewno, len, konopie, co dawało Rosji dodatni bilans handlowy. Ważnym
ośrodkiem rynku wewnętrznego stała się Moskwa.
C. Polityka kameralizmu w Prusach
1. Odmianę merkantylizmu praktykowaną w XVIII w. na ziemiach niemieckich nazywano
kameralizmem (od kamera -izba, urząd skarbowo-administracyjny).
2. Kameralizm przyjmując wszystkie tradycyjne zasady merkantylizmu (dodatni bilans
handlowy, protekcjonizm celny itp.) skupiał się jednak na sprawach fiskalnych (dotyczących
skarbu państwa); za główny cel uważano powiększanie dochodów panującego, gdyż pomyślność
władcy miała być równoznaczna z pomyślnością kraju.
3. Dochodów dostarczać miało pełne zatrudnienie ludności wdrożonej do pracowitości i
oszczędności.
4. Kameralizm podporządkowywał życie gospodarcze administracji centralnej, na czele której stał
monarcha jako najwyższy administrator i ekonom.
5. Polityka merkantylizmu najpełniej realizowana była w państwie pruskim; powstałe w 1701 r.
królestwo pruskie wyraz
nie się wzmocniło za rządów Fryderyka II Wielkiego (1740-1786).
6. Fryderyk przyczynił się do rozwoju gospodarczego kraju poprzez popieranie handlu i rozwój
manufaktur (pracujących na potrzeby wielkiej armii).
7. Prowadzono intensywną kolonizację kraju osadnikami z zewnątrz, osuszano bagna, budowano
kanały. Król popierał rolnictwo, ingerował w system obciążeń poddańczych, ograniczył poddaństwo
osobiste w dobrach państwowych.
8. Protekcjonizm celny i sprawny system podatkowy przysparzały monarsze dochodów
przeznaczanych w znacznej mierze na rozbudowę armii.
D. Kameralizm austriacki
1. Podobnie jak w Prusach, również w monarchii Habsburgów za panowania Marii Teresy (1740-1780) i
Józefa II (1780-1790) realizowano wiele reform w duchu kameralizmu; noszą one nazwę reform
terezjańsko-józefińskich.
2. Kameralizm austriacki opierał się również na wykorzystaniu wydajnej pracy poddanych, rola zaś
oświeconego monarchy miała polegać na stworzeniu im odpowiednich warunków do pracy.
3. Stosowany był skrajny system protekcyjny, a właściwie prohibicyjny (całkowity zakaz sprowadzania
obcych towarów), co miało ożywić przemysł krajowy (manufaktury).
4. Józef II przeprowadził w latach 1781-1786 dość szeroko zakrojone reformy chłopskie: zniesienie
tzw. zaostrzonego poddaństwa osobistego, przyznanie dziedzicznej własności ziemi chłopskiej
(tzw. własności rustykalnej), zniesienie sądownictwa patrymonialnego, redukcja niektórych
powinności chłopskich i ustalenie wymiaru pozostałych (np. ograniczenie wymiaru pańszczyzny do 3
dni w tygodniu).
5. Przeprowadzano szeroką akcję kolonizacyjną (w Galicji, na Węgrzech, w Bukowinie).
6