Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 5:
Nowa Europa szesnastego stulecia.
I. Renesans
A. Włoski Renesans
1. Sytuacja społeczno-polityczna póz
nośredniowiecznej Italii (XV w.) a  Odrodzenie
a. we Włoszech w odróżnieniu od innych krajów europejskich tego okresu (może z
wyłączeniem póz
niejszych Niderlandów) panowały specyficzne stosunki społeczne,
b. osłabieniu uległy podziały stanowe między szlachtą, mieszczaństwem a nawet częścią
chłopstwa,
c. w miejsce podziałów stanowych zaczęły odgrywać rolę różnice majątkowe, umożliwiało
to przenikanie wybitniejszych jednostek do górnych kręgów społecznych,
d. wysoki poziom materialny życia, szczególnie w wielkich miastach północnych Włoch,
umożliwiał wielu ludziom zajmowanie się zawodowo lub amatorsko sprawami kultury i
nauki,
e. Sytuacja polityczna póz
nośredniowiecznych Włoch sprzyjała rozwojowi instytucji
mecenatu  liczni władcy niewielkich, ale bogatych państewek byli zainteresowani w
uświetnieniu swego rodu, tym bardziej, że wiele z dynastii miało krótką historię, a
zdarzały się rodziny nie posiadające szlacheckich korzeni (o sytuacji politycznej Włoch w
tym czasie zob. również wyk. 3)
2. Renesans antyku w Italii XIV-XV w.
a. W średniowieczu wykorzystywano dzieła starożytnych w znacznej mierze dzięki
pośrednictwu arabskiemu, był to jednak dorobek bardzo poważnie ograniczony; przede
wszystkim wykorzystywano Arystotelesa jako twórcę zasad logicznego myślenia,
b. początki nowej kultury można zauważyć w Toskanii XIII w., a ściślej we Florencji w
twórczości poetyckiej Dantego i malarstwie Giotta, łączącego formalne naśladownictwo
sztuki antycznej z podporządkowaniem go średniowiecznej treści,
c. Właściwy renesans antyku we Włoszech zaczyna się w XIV w., kiedy to w dziełach
antycznych niemal ze wszystkich dziedzin (od filozofii i literatury po medycynę i
przyrodoznawstwo) zaczyna się widzieć wzorzec twórczości; w XIV w. rozpoczęły się
poszukiwania nieznanych rękopisów starożytnych, w tym czasie Francesco Petrarca
pisał swój poemat o Scypionie  Africa oraz przepisywał listy Cycerona,
d. Poważny wpływ na wzrost znajomości literatury starożytnej miały coraz bardziej
ożywione kontakty z Bizancjum przez całą pierwszą połowę XV stulecia; gdy w 1453 r.
upadł Konstantynopol wielu uczonych greckich przeniosło się do Włoch przywożąc ze
sobą bogate księgozbiory antycznych dzieł greckich; przy wykorzystaniu tych
księgozbiorów zaczęły powstawać na terenie Włoch pierwsze wielkie biblioteki,
e. Włochy w XV w. wkraczały w epokę nowożytną, odrzucając w całości średniowiecze jako
okres barbarzyństwa i ciemnoty, odrzucając nie tylko co złe z tych czasów, ale wszystko
co się z nimi wiązało. W tym postępowaniu przedstawiciele XV-wiecznego  odrodzenia ,
różnili się od prekursorów z poprzedniego stulecia (Petrarka, Boccacio), którym
umiłowanie dla starożytności nie przeszkadzało w tworzeniu fundamentów kultury
włoskiej.
3. Bardzo poważny wpływ na renesans antyku (i nie tylko) miało wynalezienie druku przez
Gutenberga (1455); nowy wynalazek bardzo szybko rozprzestrzenił się po całej Europie i odegrał
pierwszorzędną rolę w upowszechnianiu nowych idei, również odkrytego na nowo dorobku pisarzy
antycznych.
B. Humanizm
1. Humanizm pojawił się pod koniec XV w. jako efekt omawianego wyżej renesansu zainteresowania
kulturą antyczną i był najwyraz
niejszym świadectwem początku nowej epoki w Europie XVI w.
2. Humanizm  to zainteresowanie człowiekiem, życiem, otaczającym światem, doczesnością;
humanizm nie był doktryną społeczną, interesującą się całością społeczeństwa i jego problemami,
ośrodkiem zainteresowania humanizmu był człowiek jako jednostka,
3. Humanizm czerpał w znacznym stopniu z myśli starożytnej, nie odrzucał jednak tradycji i pojęć
chrześcijańskich, większość przedstawicieli humanizmu starała się godzić pojęcia starożytnych z
wiedzą chrześcijańską
4. Rozpowszechnienie się humanizmu we Włoszech było w znacznym stopniu zasługą możnych
mecenasów, pod opieką których organizowano zgromadzenia humanistów tzw. akademie
(humanizm włoski rozwijał się w zasadzie w oddzieleniu od tamtejszych uniwersytetów, które
pozostały wierne tradycji średniowiecznej); akademie były zgromadzeniami uczonych,
poświęcających się studiom i dyskusjom.
5. Akademie pozostałyby wyizolowanymi ośrodkami, gdyby nie wynalazek druku, dzięki któremu
rozpropagowano dzieła autorów antycznych i prace humanistów włoskich.
6. Humanizm poza Italią przybrał nieco inny charakter, na północy Europy inaczej niż we Włoszech
humanizm był mocniej związany z tamtejszymi uniwersytetami; inną różnicą był silniejszy
związek z ruchami reformacyjnymi w Kościele.
7. Najwybitniejszym przedstawicielem humanizmu zaalpejskiego był Erazm z Rotterdamu działający
od 1514 r. w Bazylei; Erazm swą postawę humanisty i miłośnika antyku łączył z postawą
1
człowieka wierzącego, chrześcijanina, był jednym z tych myślicieli XVI w., którzy bardzo silnie
zaangażowali się w reformę katolicyzmu, jednak w odróżnieniu od Marcina Lutra bez wychodzenia
z Kościoła.
8. Humanizm i Renesans złożyły się na powstanie umysłowości nowożytnej, bliższej naszemu
obecnemu sposobowi patrzenia na świat. W pierwszym etapie zjawiska te miały ograniczony
zakres, jednak wynalazek druku i zwiększający się (powoli) odsetek osób umiejących czytać
spowodowały stopniowe upowszechnianie się nowego spojrzenia na świat. Dwa ostatnie czynniki
(druk i wyższy odsetek osób umiejących czytać) stały się również dobrą podstawą dla rozwoju
ruchów reformacyjnych w Kościele, które jednak nie zawsze odwoływały się do związków z
humanizmem i odrodzeniem, choć bez nich reformacja prawdopodobnie nie miała by miejsca.
II. Reformacja
A. Kryzys Kościoła na początku XVI w.
1. Jednym z istotnych czynników, które wpłynęły na pojawienie się ruchów reformacyjnych był
kryzys Kościoła przejawiający się w zeświecczeniu duchowieństwa, a przede wszystkim papiestwa.
2. Papieże końca XV i początku XVI w. dbali przede wszystkim o umocnienie własnego państwa we
Włoszech i o zwiększenie dochodów czerpanych z niemal całej Europy, a potrzebnych na
wyposażenie coraz wspanialszego dworu.
3. Jednym z najbardziej potępianych nadużyć papiestwa był fiskalizm przejawiający się w
uzyskiwaniu olbrzymich dochodów pod postacią pogłównego, opłat przy zatwierdzaniu na
stanowiska, przy zatwierdzaniu dyspens i rozstrzyganiu sporów przed sądami duchownymi;
najbardziej bulwersującym procederem tego okresu był handel odpustami: za odpowiednią opłatą
można było uzyskać odpuszczenie kary na tamtym świecie.
4. Podobnie do papieży zachowywali się dostojnicy duchowni w poszczególnych krajach  mianowani
z reguły przez władzę świecką w myśl interesów politycznych, społecznych bądz
fiskalnych
zachowywali się jak politycy zaniedbując swoje powinności religijne, z reguły kumulowali wiele
stanowisk pomnażając w ten sposób swoje wpływy polityczne i zasoby materialne.
5. Niższy kler nie miał w tej sytuacji ani kierownictwa ani dobrych wzorów do naśladowania;
wyjątkowo z
le przedstawiał się poziom moralny w zakonach, wielu mnichom zarzucano
awanturniczość i rozwiązłość obyczajów.
6. Próby reform w Kościele wychodziły z dwóch kierunków:
a. pierwszy wychodził z środowisk kaznodziejskich, które domagały się ukrócenia nadużyć
i reformy organizacji i dyscypliny w Kościele, próby przeprowadzenia reform na większą
skalę prowadzone przez ludzi związanych z tym kierunkiem nie powiodły się (np.
Thomas Wolsey w Anglii).
b. Drugim z
ródłem dążenia do reformy Kościoła był rozwój humanizmu  część
ówczesnych myślicieli zwracała uwagę na konieczność moralnej odnowy Kościoła,
zgodnej z przekazami Pisma Świętego; wychodząc z takiego założenia atakowali
nadużycia obecne w Kościele (np. Erazm z Rotterdamu)
7. Postulat reformy Kościoła nie zyskał jednak poparcia papieży obawiających się zwołania soboru
podczas którego mogłoby dojść do próby obalenia aktualnie panującej głowy Kościoła bądz

zakwestionowania wyższości papieży nad soborem.
B. Wystąpienie Lutra i powstanie luteranizmu
1. Marcin Luter (1483-1546) był augustianinem, wykładowcą i doktorem teologii na Uniwersytecie w
Wittenberdze, był raczej myślicielem religijnym niż działaczem społecznym.
2. Chronologia wydarzeń:
a. 31 paz
dziernika 1517 r. Luter przybił na drzwiach katedry w Wittenberdze 95 tez,
skierowanych przeciw odpustom,
b. w styczniu 1519 r. Luter podczas publicznej dyskusji w Lipsku podczas której bronił
swoich tez został oskarżony o herezję,
c. 15 czerwca 1520 r. papież wydał bullę, w której polecał Lutrowi ukorzenie się i
odwołanie błędów w ciągu dwóch miesięcy,
d. 10 grudnia 1520 r. Luter publicznie spalił bullę papieską, na co odpowiedzią była
ekskomunika (ze względu na rosnącą popularność Lutra trudna do wykonania)
e. w kwietniu 1521 r. cesarz Karol V zaprosił Lutra na sejm w Wormacji zapewniając
nietykalność; wystąpienie Lutra nie rozwiązało narastającego sporu, a jedynie
przysporzyło nowych popleczników augustianinowi z Wittenbergi, nie powstrzymały tego
procesu ani potępiający edykt cesarski (26 maja 1521 r.) ani nowa bulla papieska (29
kwietnia 1521 r.).
f. wobec zagrożenia prześladowaniami zwolennicy Lutra ukryli go na zamku w Wartburgu
należącym do sprzyjającego reformatorowi elektora saskiego Fryderyka Mądrego; Luter
przebywał w Wartburgu do 1 marca 1522 r. rozpoczynając w tym czasie tłumaczenie
Biblii na niemiecki,
g. edykt cesarski nie został wyegzekwowany a następny sejm Rzeszy w Norymberdze
(1523) nie rozstrzygnął sporów religijnych,
h. w latach dwudziestych i trzydziestych uformowały się w Niemczech już wyraz
ne
stronnictwa o charakterze polityczno-religijnym: katolickie i protestanckie
i. w 1526 r. na sejmie w Spirze uznano prawo książąt do regulowania spraw religijnych
we własnych księstwach według własnego uznania;
2
j. w 1529 r. na kolejnym sejmie zakazano propagandy luterańskiej w krajach katolickich i
zagwarantowano istnienie katolicyzmu w krajach luterańskich  decyzja ta spotkała się
z protestem przedstawicieli krajów luterańskich (stąd nazwa protestanci),
k. w następnych latach nie doszło do porozumienia pomiędzy obozem katolickim i
protestanckim, co spowodowało wybuch licznych konfliktów pomiędzy protestantami a
katolikami trwających przez następne dziesięciolecia, konflikty te nie dały
zdecydowanego zwycięstwa żadnej ze stron, co utrwaliło zasadę  czyja władza tego
religia.
3. Doktryna i organizacja luteranizmu
a. według Lutra tylko wiara czyni człowieka sprawiedliwym i godnym zbawienia,
b. uzasadnione są jedynie te sakramenty, które ustanowił Chrystus, tzn. Chrzest i
sakrament ołtarza (Luter nie przyjął jednak katolickiego rozumienia tych sakramentów,
lecz uznał je raczej za symbole religijne),
c. przyjmując prawo wolnego wyboru w zakresie wiary, uznawał przymus i konieczność w
zakresie życia zewnętrznego; Luter ograniczając swe wywody o wolności do życia
wewnętrznego człowieka, pozostał wierny zasadzie uznawania autorytetu i władzy
świeckiej,
d. Luter sformułował swą ideologię w katechizmie napisanym w 1526 r.
e. jednak doktryna luteranizmu została w znacznej mierze opracowana przez
współpracownika Lutra Filipa Melanchtona, który potrafił w przystępny sposób
przekazać ją zwolennikom nowego wyznania ( wyznanie [konfesja] augsburska z 1530
r.),
f. O sukcesie luteranizmu zadecydowała nie tylko atrakcyjność jego doktryny, ale również,
a może przede wszystkim sposób organizacji:
- Kościół wymagał jakiejś organizacji łączącej, ośrodków obrony i przymusu, tymi
dysponentami siły miały być władze świeckie, którym w sprawach wewnętrznych, a
więc z wyłączeniem kwestii zbawienia, wiary itp., miał być podporządkowany
Kościół
- w ten sposób powstał kościół państwowy uzależniony w swym materialnym rozwoju
od władzy świeckiej
- przyjęcie luteranizmu w danym państwie łączyło się nie tylko ze zwierzchnictwem
nad nowym kościołem, ale oddawało w ręce miejscowego władcy majątek
biskupstw, klasztorów i innych instytucji kościelnych
- powyższe czynniki były bardzo silnymi przesłankami skłaniającymi książąt
niemieckich do przyjęcia nowego wyznania
4. Luteranizm, choć był przede wszystkim silny w krajach niemieckich, rozprzestrzeniać się na inne
kraje europejskie; w XVI w. w nieco zmodyfikowanych formach został przyjęty jako religia
państwowa w krajach skandynawskich; w pozostałych krajach, przede wszystkim w Europie
Środkowej istniały silne gminy luterańskie wśród niemieckiej ludności zamieszkującej tamtejsze
miasta, jednak nowe wyzwanie nigdy nie zdobyło w tych krajach pozycji dominującej; w
pozostałych krajach europejskich luteranizm miał zdecydowanie słabsze wpływy.
C. Kalwin i kościół kalwiński
1. Obok luteranizmu w pierwszej połowie XVI w. pojawiło się wiele innych wyznań protestanckich,
najważniejszym spośród nich (czy też najbardziej wpływowym) okazał się kalwinizm.
2. Kalwin (1509-1564) wyłożył swą doktrynę w wydanych w 1539 r. Institutiones oraz w
Katechizmie z 1542 r.
3. Podstawą doktryny Kalwina była Biblia, której lekturę zalecał, ale swobodnej, indywidualistycznej,
racjonalistycznej interpretacji nie dopuszczał, odcinając się w ten sposób od humanizmu.
4. Z Biblii czerpał wniosek na temat wiary, moralności i polityki; punktem wyjścia doktryny Kalwina
była wiara, ale rozumiana nie jako subiektywny wysiłek, ale jako dar boski; z takiego pojmowania
znaczenia i z
ródła wiary wynikała jego nauka o predestynacji jako formie opatrzności boskiej.
5. Człowiek według Kalwina, będąc skłonny do grzechu, winien mieć nad sobą prawa wywiedzione z
Biblii, których musi przestrzegać; moralność kalwińska wymagała od ludzi przede wszystkim
trzech cech  wstrzemięz
liwości, sprawiedliwości i pobożności.
6. Praca była obowiązkiem cenionym, a jej pomyślne wyniki, bogactwo, darem bożym, z którego
można korzystać, ale nie można go nadużywać (z powyższych względów w kalwinizmie uważano
za godziwe pobieranie procentów i przeprowadzanie operacji giełdowych); niektórzy badacze
uważają, że kalwińskie zasady i moralność życia przyczyniły się do powstania kapitalizmu w
gospodarce Europy Zachodniej w XVI i XVII w.
7. Na czele kościoła kalwińskiego stali ministrowie, których obowiązkiem było kaznodziejstwo,
udzielanie sakramentów (chrzest, komunia) i nadzór nad moralnością; nadzór ten wykonywało
ciało kolegialne zwane konsystorzem.
8. Ministrowie początkowo pochodzili z wyboru, jednak żeby uniknąć anarchii wprowadzono zasadę
kooptacji.
9. Gdy kościoły kalwińskie uległy pomnożeniu, wiązały je we wspólną organizację zjazdy regionalne
ministrów oraz synody krajowe.
10. Władza świecka była zobowiązana do ochrony Kościoła i moralności, z karaniem odstępców i
heretyków włacznie; władza świecka podlegała jednak we wszystkich sprawach dotyczących
szeroko pojętej moralności i wiary decyzji i wyrokom konsystorza (zasady te wprowadzono w
3
Genewie, czego dowodem były stosy, na których ginęli heretycy w stosunku do doktryny
Kalwina).
D. Kontrreformacja
1. U podłoża kontrreformacji (określanej też jako reforma w kościele) leżały dwie tendencje 
pierwsza wyrażała dążenie do reformy kościoła i likwidacji nadużyć, druga miała na celu obronę
stanu posiadania ideologicznego i materialnego.
2. Pierwsze zmiany dokonały się za pontyfikatu Pawła III (1534-1549) i początkowo były zgodne z
postulatami reformatorów; w ramach tych zmian wprowadzono reformy administracji rzymskiej,
usuwając m.in. 80 biskupów tytularnych przebywających w Rzymie na synekurach.
3. Pod koniec pontyfikatu Pawła III oraz za Pawła IV (1555-1559) zaczęły dominować tendencje
konserwatywne obrony Kościoła przed nowymi ideami rozprzestrzeniającymi się wraz z
reformacją; przejawem tej polityki było odnowienie inkwizycji rzymskiej (1542) oraz popieranie
organizującego się zakonu jezuitów.
4. Kolejny przełom dokonał się za Piusa IV (1559-1565), który ostatecznie przeprowadził reformę
kurii rzymskiej i wznowił przerwane za poprzednika obrady soboru trydenckiego wprowadzającego
reformy w Kościele.
5. Odnowiona w 1542 r. inkwizycja rzymska miała na celu walkę z heretyckimi publikacjami (m.in. w
1559 roku opracowała pierwszy wykaz ksiąg zakazanych), a póz
niej również z ludz
mi głoszącymi
poglądy niezgodne z doktryną Kościoła, swym zakresem inkwizycja objęła wszystkich nawet
biskupów, mogła działać na terenie wszystkich krajów, chyba że jego władze ograniczyły jej
prawo do ingerencji (w ten sposób postąpiły władze Wenecji); na czele inkwizycji stało Święte
Oficium złożone z 6 kardynałów, któremu podlegał trybunał złożony z dominikanów.
6. Jezuici (założeni przez Francisco Loyolę w 1534 r.) mieli za zadanie obronę autorytetu
papieskiego, odzyskanie strat poniesionych na rzecz heretyków, misje wśród pogan i niewiernych
oraz obrona interesów rzymskich w krajach katolickich; zakon miał się skład wyłącznie z elity
intelektualnej, był ściśle zhierarchizowany (stosowano tu zasady ścisłego posluszeństwa na wzór
wojskowy), a jego zwierzchnicy podlegali wprost papieżowi; działalność jezuitów koncentrowała
się w najistotniejszych punktach ówczesnego społeczeństwa  zakonnicy bardzo często spełniali
funkcję spowiedników królewskich, zakon zorganizował sieć szkół wprowadzając nowy program
lepiej dopasowany do nowych czasów (m.in. klasyczną łacinę).
7. Sobór trydencki (1545-1563) doprowadził do dwóch ważkich zmian: podkreślił i wzmocnił bardzo
poważnie autorytet i władzę papieską, jednocześnie zaś sprecyzował i określił tradycyjne już
dogmaty i liturgię katolicką, co ostatecznie zamknęło możliwość porozumienia z protestantami;
powstał katechizm rzymski, formułujący niezmienne zasady wiary na użytek ludu; w wyniku
podjętych uchwał wyeliminowano nadużycia, m.in. zasadę kumulacji stanowisk.
III. Powstanie państwa scentralizowanego
Centralizacja władzy i scalenie państwa
1. Jeszcze w XIV-XV stuleciu w wielu krajach rozpoczął się proces zjednoczenia terytorium
państwowego (zob. wyk. 3), proces ten trwał zazwyczaj jeszcze w XVI w. (a w Niemczech i
Włoszech przeciągnął się aż do XIX w.)
2. Proces jednoczenia ziem wiązał się ze zlikwidowaniem bądz
bardzo dużym osłabieniem wielkich
feudałów, tak by nie mieli możliwości sięgną po niezależną władzę (zob. sytuacja we Francji w
drugiej połowie XV w., we Francji proces ten będzie dalej przebiegał aż do XVII w. i ostatecznego
wyłonienia się systemu absolutystycznego):
a. monarchowie starali się ograniczyć dochody starej arystokracji, pozbawić ją majątków,
b. władcy starali się zastąpić lokalną administrację uzależnioną od miejscowych feudałów
administracją królewską,
c. królowie zabraniali również utrzymywania prywatnego wojska i twierdz,
d. prowadzenie takiej polityki wymagało jednak poparcia ze strony niższych warstw społecznych,
przede wszystkim drobnego rycerstwa i mieszczaństwa,
e. niezbędne dla przeprowadzenia tych zmian były również  zreorganizowany skarb i nowe
wojsko królewskie.
f. Proszę zwrócić uwagę, że większość z nowych rozwiązań wprowadzanych przez monarchów w
XV, a przede wszystkim XVI w. była już praktykowana z większym lub mniejszym sukcesem w
Anglii  proszę porównać wyżej wymienione postulaty (ale również niektóre rozwiązania
omawiane poniżej) z zasadami systemu lennego wprowadzonego przez Wilhelma po zdobyciu
tronu w 1066 r., jeszcze większe podobieństwa można znalez
ć z polityką prowadzoną przez
Henryka II Plantageneta pod koniec XII w.
3. Ideologiczne podstawy wzmocnienia władzy królewskiej
a. podstawą dla umocnienia pozycji monarchy było prawo rzymskie, które wprowadzało pojęcie
władcy jako jednostki stającej ponad prawem i będącej z
ródłem prawa
b. ważny wkład w określenie pozycji władcy wniósł Niccolo Machiavelli, który starał się określić
postać i działalność władcy nie od strony interesu poddanych, moralności czy nakazów
religijnych, lecz z punktu widzenia skuteczności działania w imię racji stanu.
c. reformacja i kontrreformacja dorzucały nowe elementy do rozumienia zakresu praw i
obowiązków królewskich; dawny obowiązek opieki nad Kościołem, przy jednoczesnym
ideologicznym podporządkowaniu władzy świeckiej kościelnej jako nadrzędnej, uległ
zasadniczej zmianie  władcy protestanccy stawali się zwierzchnikami Kościołów na terenie
4
swych państw, również w krajach katolickich monarchowie w znacznym stopniu
podporządkowali sobie lokalne Kościoły.
d. ostatecznie teoretyczne sformułowanie idei nowego państwa dał Jean Bodin (1530-1596); w
propozycji Bodina została rozwinięta idea suwerenności zewnętrznej i zewnętrznej państwa,
autor przedstawił również koncepcję monarchii absolutnej jako najlepszej formy rządów 
król stoi tutaj ponad prawem, a ograniczają go tylko prawa boskie i niektóre uprawnienia
poddanych (przede wszystkim prawo własności).
A. Polityka gospodarcza i finanse publiczne w epoce nowożytnej
1. Narodziny polityki gospodarczej państwa: merkantylizm
a. W XVI w. władcy uświadomili sobie związek pomiędzy zamożnością społeczeństwa i poziomem
rozwoju gospodarczego a zdolnością podatkową i kredytową kraju; na tym tle wyrobiły się
wówczas zasady polityki gospodarczej, określone póz
niej merkantylizmem.
b. Bogactwo kraju wyobrażano sobie wówczas w postaci wielkiej ilości kruszców szlachetnych,
których też jak najwięcej w swym kraju starali się władcy zatrzymać (tzw. bulionizm).
c. Ze względu na to, iż większość państw nie posiadała wystarczająco dużych własnych złóż
kruszców władcy starali się uzyskać dodatnie saldo w wymianie handlowej, tak aby nadwyżka
w postaci kruszców pozostała w kraju  w tym celu prowadzono politykę protekcjonistyczną
wobec własnej gospodarki:
- wysokie cła na towary przywożone do kraju
- podwyższane opłaty portowe i inne opłaty dla obcych kupców
- likwidacja uprzywilejowanych placówek obcych kupców
- popieranie własnych kupców zapewniając uprawnienia monopolistyczne we
własnym kraju
- popieranie krajowej produkcji krajowej kosztem importu
- wspieranie imigracji zagranicznych specjalistów
- popieranie wypraw odkrywczych, wynalazczości i inwestycji wprowadzających
nowe techniki
d. Zasady merkantylizmu obowiązywały w polityce gospodarczej większości krajów europejskich
od XVI do XVIII w.
2. Dochody i wydatki państwowe
a. Podstawą skarbowości średniowiecznej stanowiła zasada, że funkcje państwa są wypełniane
przez określonych ludzi na podstawie posiadanego przez nich, czy tylko użytkowanego,
majątku ziemskiego; podatki bezpośrednie były w tym okresie czymś nadzwyczajnym, a ich
nałożenie wiązało się każdorazowo z koniecznością akceptacji przez obciążaną ludność (m.in.
w ten sposób wyłoniły się zgromadzenia stanowe); łatwiej było nakładać podatki pośrednie,
które zależały wyłącznie od woli władcy (cła, myta, podatki od konsumpcji określonych
towarów)
b. Stworzenie i utrzymanie silnej władzy królewskiej (XV-XVI w.) wymagało uzyskania od
poddanych jak największych wpływów pieniężnych  najlepiej z podatków bezpośrednich
(pogłówne) nakładanych z pominięciem zgromadzeń stanowych (najwcześniej taki podatek
udało się uzyskać w XIV w. królom Francji)
c. Podatki pośrednie i bezpośrednie nie wystarczały z reguły na utrzymanie nowego typu
państwa  uzupełnieniem były dochody z dóbr królewskich (które często trzeba było
rewindykować) oraz konfiskaty dóbr kościelnych (z reguły w państwach protestanckich, ale
nie tylko)
d. Władcy, aby zapewnić sobie wzrost dochodów sprzedawali również przywileje handlowe,
przemysłowe, stanowe.
e. Powstanie państwa scentralizowanego łączyło się z powstaniem szeregu potrzeb
wydatkowych monarchy:
- utrzymanie stałej armii
- stała służba dyplomatyczna (nowe zjawisko w polityce europejskiej)
- system administracji państwowej (rosnącej zresztą z biegiem czasu  zob.
następny wykład)
- utrzymanie dworu królewskiego
3. Początki systemu bankowego i finansowanie długu publicznego kredytem
a. Rozwój handlu międzynarodowego spowodował powstanie pierwszych wielkich domów
bankiersko-handlowych, udzielających kredytów na międzynarodowe transakcje handlowe;
ich działalność opierała się nie tylko na operacjach finansowych, ale również na samodzielnie
prowadzonych transakcjach handlowych i inwestycyjnych; pierwsze tego typu instytucje
powstawały w północnych Włoszech, następnie w południowych Niemczech i Niderlandach; do
największych należała firma rodziny Fuggerów z Augsburga
b. Obok domów bankiersko-handlowych do wykształcenia się póz
niejszych banków prowadziła
działalność jubilerów i kantorów wymiany; osoby posiadające większe zasoby gotówki
chętnie deponowały swe kwoty na procent u jubilerów w zamian za kwity depozytowe (w
Anglii banker s note), które można było w każdej chwili wymieniać na pieniądze; u jubilerów-
bankierów można było również wymieniać weksle na pieniądze.
c. Obie formy usług finansowych spowodowały rozwój kredytu w XVI i XVII w. (choć w tym
czasie rzadko był on przeznaczany na inwestycje produkcyjne i służył głównie finansowaniu
5
przedsięwzięć handlowych)  rozwój rynku kredytowego przyczynił się do wzrostu transakcji
spekulacyjnych np. na giełdzie amsterdamskiej - tzw.  handel powietrzem (pierwsze
transakcje terminowe zob. wykład 6), spekulacji akcjami VAC czy cebulkami tulipanów w
czasie  gorączki tulipanowej
d. Rozwój instytucji kredytowych miał również bardzo istotne znaczenie dla finansowania
potrzeb gotówkowych władców; niewystarczające dochody uzupełniali oni kredytem w
największych firmach bankierskich, np. w 1519 r. Karol V sfinansował swoją elekcję cesarską
kredytem zaciągniętym u Fuggerów i w kilku innych domach bankowych, podobnie
postępowała większość ówczesnych władców europejskich;
e. Skłonność monarchów do zaciągania kredytów prowadziła niejednokrotnie do bankructwa 
najsłynniejszym takim przypadkiem była ogłoszona w 1577 r. upadłość króla Hiszpanii Filipa
II, która bardzo silnie odbiła się na kondycji firmy bankowej Fuggerów; ogłoszenie
bankructwa było pociągnięciem umożliwiającym pozbycie się ciążących na państwie
(monarsze) długów
B. Armia
1. Od XV w. następowały bardzo głębokie zmiany zarówno w organizacji armii jak i w jej uzbrojeniu,
jednak przyśpieszenie tych zmian nastąpiło na przełomie XV i XVI stulecia
2. Armia średniowieczna opierała się na oddziałach jazdy, w której główną rolę odgrywali
ciężkozbrojni rycerze, były to oddziały rycerstwa lennego pod dowództwem swych seniorów;
piechota nie odgrywała większej roli z wyjątkiem wojsk szwajcarskich (pikinierzy) i angielskich
(łucznicy).
3. Inaczej przedstawiały się armie XVI w.  wprowadzono dużą liczbę broni palnej (ręcznej i
artylerii), zaczęły przeważać wojska zaciężne lub najemne, decydującą rolę w walkach zaczęła
odgrywać piechota.
4. Bardzo duże znaczenie miało wprowadzenie do powszechnego użytku lekkiej broni palnej
(najpierw arkebuzów, następnie muszkietów, pistoletów) udoskonalanej przez całe stulecie.
Przemiany techniczne dotyczyły również artylerii, do której wprowadzono nowocześniejsze działa
umieszczane na lawetach
5. W organizacji armii, w której zdecydowanie dominowała piechota, preferowano dwa typy płatnego
wojska (od tego okresu w armii zaczynają dominować zawodowi żołnierze)  najemne lub
zaciężne:
a. wojska najemne (najczęściej używane we Włoszech): organizowano te oddziały zawierając
umowę z kimś w rodzaju przedsiębiorcy wojskowego, który za określoną kwotę zobowiązywał
się wystawić na własny rachunek określonej wielkości oddział żołnierzy i walczyć przez czas
określony w umowie; armia taka była jednak niebezpieczna, ponieważ jedyny związek jaki
miała z zamawiającym to chęć osiągnięcia maksimum zysku przy minimum strat  stąd była
mało efektywna w walce, a zwykle niezwykle skuteczna w rabunkach.
b. Znacznie bardziej rozpowszechniony w Europie i sprawniejszy był system powoływania
oddziałów zaciężnych, polegał on również na umowie z dowódcą przyszłego oddziału, w której
jednak dowódca przyszłego wojska uzależniał się od króla i zostawał upełnomocniony w jego
imieniu do zaciągania określonej liczby żołnierzy, na ustalonych z góry warunkach; oddział
taki był wojskiem królewskim, a wszyscy żołnierze otrzymywali z góry ustalony żołd od króla.
C. Administracja
1. Zjednoczenie państwa i umocnienie władzy centralnej wymagało zorganizowania nowej
administracji zależnej od króla, nowego sądownictwa, podporządkowanego królowi jako
najwyższemu sędziemu, trzeba było ujednolicić system prawny.
2. Z dawnego otoczenia królewskiego, w którym funkcje dworskie mieszały się z państwowymi, w
państwach tego okresu wyodrębniły się stanowiska odpowiadające póz
niejszym ministeriom.
3. Spośród tych stanowisk rosnąca rola przypadła sekretarzom królewskim, którzy jako
podporządkowani królowi a nie wywodzący się z rodowej arystokracji, łączyli w swej osobie
wysokie kwalifikacje z bliską współpracą z monarchą; oni też stopniowo przejmowali poszczególne
funkcje administracji centralnej - sta wywodzą się dzisiejsze stanowiska sekretarzy i
podsekretarzy stanu.
4. Dawna rada królewska złożona z przedstawicieli arystokracji traciła z reguły swoje doradcze
znaczenie i przejmowała często funkcje sądowe; faktycznym ciałem doradczym stawały się rady
prywatne złożone z najbliższych współpracowników monarchy (Francja, Anglia)
5. Administrację lokalną nie zawsze można było zbudować z pominięciem dotychczasowych
uprawnień miejscowych feudałów, samorządów miejskich czy władz ziemskich; władcy starali się
więc obok nich budować własną administrację.
6. Główny jednak sposób odsunięcia od wpływów przedstawicieli możnych stanowiło bardzo rzadkie
zwoływanie przedstawicielstw stanowych i ograniczenie ich funkcji (wyjątkiem były tu Anglia i
Polska, gdzie parlament i sejm zachowały a z czasem nawet wzmocniły swoje znaczenie).
IV. Przemiany gospodarcze XVI w.
A. Ludność
1. Wiek XVI był dla większości krajów europejskich okresem silnego przyrostu ludności; przeciętny
przyrost ludności w tym okresie wynosił zapewne 8-10 promili.
6
2. W połowie XVI w. ludność Europy wynosiła 80-90 milionów, co daje około 8-9 osób na kilometr
kwadratowy; gęściej były zamieszkałe zachodnie rzadziej wschodnie i północne regiony Europy.
3. Do najgęściej zaludnionych regionów Europy należały północne i środkowe Włochy oraz
Niderlandy (ok. 50 osób na kilometr kwadratowy), był to efekt wysokiej urbanizacji oraz
wysokiego poziomu zagospodarowania tych stosunkowo niewielkich regionów.
4. Olbrzymie połacie terenów w Europie Wschodniej i Północnej nie zamieszkiwało więcej niż 5 osób
na kilometr kwadratowy.
5. Najwięcej ludności w XVI w. mieszkało we Francji (15-18 milionów, 34 osób na kilometr
kwadratowy) oraz w rozbitych politycznie Niemczech (15-16 milionów, 30 osób na kilometr
kwadratowy); Włochy miały 8-9 milionów, Hiszpania 7 milionów, Anglia 3-3,5 miliona,
Rzeczpospolita Obojga Narodów 6-7 milionów, Rosja około 10 milionów, a niewielkie Niderlandy 
3 miliony.
6. Wiek XVI był okresem szybkiej urbanizacji w Europie; w Niderlandach na początku XVI w.
mieszkała w miastach 1/3 ludności a pod koniec tego stulecia blisko połowa; do miast liczących
100 tys. i więcej można zaliczyć  Antwerpię, Amsterdam, Lizbonę, Londyn, Moskwę, Neapol,
Paryż, Sewillę, Wenecję; znacznie więcej było miast kilkudziesięciotysięcznych, jednak
dominowały w ówczesnej Europie miasta niewielkie kilku-kilkunastotysięczne.
B. Rolnictwo: dualizm agrarny w Europie
1. Dualizm agrarny oznacza dwutorowy rozwój rolnictwa europejskiego odmienny na Zachodzie i
Wschodzie Europy; początki tego podziału można zauważyć od połowy XV w.; granica dwóch
systemów rolnych ustaliła się na A
abie.
2. Zmiany rolnictwa na zachodzie (np. w Niderlandach) szły wyraz
nie w kierunku gospodarki
kapitalistycznej (indywidualne władanie ziemią, system dzierżawny, powiązanie z produkcją
przemysłową i kapitałem mieszczańskim)  zob. również fragment o rolnictwie w Anglii w wyk.
nr 9.
3. Zmiany na Wschodzie poszły w innym kierunku  wytworzyła się gospodarka folwarczno-
pańszczyz
niana, nastawiona na ekstensywną produkcję monokulturową wywołaną popytem ze
strony państw zachodnich spowodowanym przede wszystkim znacznym wzrostem ludności,
 rewolucją cen (zob. również poprzedni wykład we fragmencie dotyczącym  rewolucji cen ) oraz
rozwojem handlu umożliwiającym transport tzw. towarów masowych przede wszystkim zboża.
4. Gospodarka folwarczno-pańszczyz
niana:
a. W ramach gospodarki folwarczno-pańszczyz
nianej nastąpiła tzw. refeudalizacja -
doszło do ponownego uzależnienia chłopów od pana (wtórne poddaństwo) oraz
umocnienie renty odrobkowej (pańszczyzny)
b. Gospodarka rolna opierała się na folwarkach: gospodarstwach pańskich zorien-
towanych na towarową produkcję zboża, w mniejszej mierze produktów
hodowlanych
c. Folwarki powstawały na miejscu dawnych, własnych gospodarstw feudałów (tzw.
rezerwa pańska), zagospodarowywano też pustki, skupowano sołectwa, przenoszono
chłopów na inne - gorsze lub bardziej oddalone  grunty
d. Szansę wzbogacenia się wykorzystywała szlachta wschodnioniemiecka, polska,
czeska, węgierska, chociaż nie wszędzie podstawą dochodów była uprawa zbóż; na
terenie Węgier bardziej liczyła się hodowla bydła i nierogacizny, a na terenie Czech
- piwowarstwo.
5. Różnice pojawiły się również w sferze społecznej: na zachodzie wzrastała rola nowej szlachty
(gentry w Anglii zob. wykład 9) oraz mieszczaństwa (Niderlandy), natomiast na wschodzie
umocnił się system oparty na poddaństwie chłopów, słabości miast i dominacji politycznej
warstwy szlacheckiej.
6. W praktyce dwutorowość rozwoju nie ograniczała się tylko do rolnictwa, bo gospodarka folwarków
zorientowana przede wszystkim na eksport spowodowała niedorozwój zdecydowanej większości
miast, które nie uczestniczyły w eksporcie płodów rolnych, a popyt na ich towary został
ograniczony ze względu na zubożenie ludności wiejskiej oraz zaspakajanie potrzeb szlachty przez
import towarów z Europy Zachodniej.
7. Ten typ rozwoju gospodarczego, w którym gospodarka wschodnioeuropejska zmienia się pod
wpływem silniejszego partnera z zachodu określa się niekiedy rozwojem zależnym, w którym
gospodarki krajów peryferyjnych rozwijają się w uzależnieniu od potrzeb gospodarek krajów
stanowiących centrum ekonomiczne; z reguły gospodarki peryferyjne będą produkowały surowce
lub dobra nisko przetworzone otrzymując w zamian produkty o wysokim standardzie (proszę
zwrócić uwagę, że na tym m.in. opierał się tzw. handel rodzimy Holendrów, którzy importując
surowce eksportowali dobra przetworzone, jednocześnie jako jedyni odbiorcy mieli bardzo silną
pozycję przetargową w kontaktach ze swoimi partnerami); konsekwencją takiego rozwoju w
przypadku Europy było postępujące zacofanie gospodarcze Europy Wschodniej.
8. Koncepcja rozwoju zależnego została opracowana w odniesieniu do gospodarek państw
Ameryki A
acińskiej jako regionu peryferyjnego (na tych zasadach opiera się gospodarka
plantacyjna w Ameryce)
C. Od warsztatu do manufaktury
1. Rzemiosło cechowe
a. rzemiosło XVI w. nie było w pełni objęte organizacją cechową, choć ona jeszcze w nim
górowała,
7
b. poza cechami znajdowały się nowe dziedziny wytwórczości  drukarstwo, wyrób broni
palnej, stocznie; poza cechami znajdowało się również rzemiosło wiejskie
c. zmiany zaszły również w tradycyjnych zawodach rzemieśliniczych  dotychczasowe
cechy podzieliły się na organizacje skupiające bardziej wyspecjalizowanych wytwórców,
zajmujących się tylko jednym z etapów produkcji prowadzących do powstania produktu
finalnego (np. w sukiennictwie powstały osobne cechy rzemieślników produkujących
przędzę, tkaczy, farbiarzy itd.)
d. pogłębiło się zjawisko znane jeszcze z póz
nego średniowiecza  w związku z sztucznym
wydłużaniem czasu nauki (ograniczanie przez majstrów potencjalnej konkurencji)
powstała trwała grupa czeladników i uczniów, którzy znając zawód nie mogli stać się
mistrzami  ludzie ci pracując jako najemni robotnicy warsztatowi tworzyli odrębną
społeczność.
2. System nakładczy w mieście
a. Początki nakładu można spotkać w sukiennictwie flandryjskim i włoskim w XIV w.,
jednak szybki rozwoju tej formy produkcji przypada na wiek XVI.
b. specjalizacja cechów prowadziła do pracy nad jednym produktem wielu rzemieślników,
dopiero ten który wykańczał produkt miał styczność z klientem; taka sytuacja sprzyjała
pojawieniu się organizacji produkcji w formie nakładu.
c. Najzamożniejsi rzemieślnicy, z reguły ci którzy zajmowali się wykańczaniem produktu,
zaczęli udzielać pożyczek uboższym na zakup surowców; z czasem ubożsi stawali się
trwałymi dłużnikami zamożniejszych, a następnie pracowali już wyłącznie na surowcach
powierzonych przez zamożniejszego wytwórcę  przekształcali się z samodzielnych
rzemieślników w wyrobników pracujących za wynagrodzeniem na rachunek bogatszego
rzemieślnika, który stawał się nakładcą.
d. Początkowo cechy zwalczały system nakładczy, jednak w drugiej połowie XVI w.
zmieniły stanowisko i zaczęły zachęcać zamożnych nakładców do dawania surowców i
sprzedawania produktów uboższych rzemieślników
e. Kolejnym etapem w rozwoju produkcji nakładczej było wejście kupca na miejsce
bogatego rzemieślnika jako nakładcy oraz rozpowszechnienie się nakładu na wsi
(chałupnictwo wiejskie  zob. niżej)
f. ewolucja nakładu doprowadziła do systemu produkcji nie objętego przez organizacje
cechowe, zatrudniającego pracowników mniej wykwalifikowanych (m.in. nie mogących
zostać majstrami czeladników), kobiet i młodocianych.
3. System nakładczy na wsi
a. chłopi posiadający niewielkie gospodarstwa rolne dorabiali, szczególnie w okresie
zimowym, pracą rzemieślniczą; w efekcie wokół niektórych miast (miasta flandryjskie,
Wenecja, Florencja) duża część okolicznej ludności wiejskiej trudniła się masowo
chałupnictwem na zamówienie mieszczan-nakładców.
b. system produkcji chałupniczej przynosił nakładcom bardzo wysokie profity  nakładcy
zarabiali podwójnie: dostarczali nabyty hurtowo surowiec i otrzymywali przy
minimalnym koszcie gotowy produkt,
c. w przypadku nakładu rzemieślniczego nakładca zarabiał głównie jako kupiec, w
przypadku chałupnictwa nakładca stawał się przedsiębiorcą, a chałupnik jego
pracownikiem najemnym, w porównaniu z miastem pracownikiem bardzo tanim;
przykładem takiego nakładu może być produkcja chałupnicza zorganizowana w Anglii
przez przedsiębiorców sukienników tzw. clothers.
4. Manufaktura
a. Manufaktura był to rodzaj fabryki przed wprowadzeniem mechanizacji produkcji,
zakładu, w którym podstawowe czynności były wykonywane ręcznie; manufakturę
określa też się czasie jako nakład scentralizowany, ponieważ wyrobnicy zatrudniani
przez nakładcę byli gromadzeni w jednym miejscu;
b. Manufaktura wywodzi się z chałupnictwa, kiedy nakładca dochodził do wniosku, że lepiej
jest zgromadzić razem podległych mu chałupników; taka koncentracja dawała wiele
korzyści technicznych, organizacyjnych i ekonomicznych:
- współpraca wielu wyrobników ze sobą pozwalała dzielić między nich pracę według
typów czynności, a to pozwalało uzyskać wyższą wydajność pracy i
wykorzystywać mniej fachową siłę roboczą, kierowaną przez nielicznych
specjalistów,
- robotnicy zgromadzeni w jednym miejscu mogli być poddani ściślejszej kontroli,
można było wykorzystywać bardziek ekonomicznie surowiec i półprodukty,
ograniczając m.in. kradzieże,
- unikało się zatrudniania faktorów będących łącznikami pomiędzy nakładcą a
chałupnikami, którzy dostarczali surowiec i odbierali gotowe produkty,
c. pierwsze manufaktury zaczęły się pojawiać w Europie Zachodniej w XVI w., choć były
jeszcze bardzo nieliczne, nieco więcej zaczęło ich się pojawiać w XVII w., a system
produkcji manufakturowej zaczął odgrywać poważną rolę w XVIII w.
D. Nowy handel XVI w.
8
1. Handel w XVI i XVII w. przeszedł bardzo poważne przemiany strukturalnym, geograficznym,
rzeczowym (szczególnie jeśli chodzi o handel międzynarodowy). Handel ówczesny to głównie
handel dalekosiężny, zagraniczny, masowy lub operujący drogimi towarami.
2. Zmiany asortymentu w handlu międzynarodowym:
a. pierwszą grupą towarów, którą handlowano na większa skalę niż wcześniej były tzw.
korzenie i inne towary kolonialne, które od XVI w. były sprowadzanie drogą morska
(dawniej były przedmiotem handlu lewantyńskiego  zob. poprzedni wykład); pojawiły
się również towary kolonialne pochodzące z plantacji amerykańskich (niektóre nowe,
inne pochodzące oryginalnie ze Wschodu, których uprawę rozpoczęto w Ameryce  np.
kawa)
b. nowym zjawiskiem w XVI w. jest sukcesywnie zwiększający się handel niewolnikami do
kolonii amerykańskich (zob. poprzedni wykład)
c. kolejną grupą towarów, odgrywającą bardzo dużą rolę w handlu europejskim, były
wyroby tekstylne  sukno angielskie (poślednie) i niderlandzkie (zarówno tańsze jak
wyższej jakości, często było to uszlachetniane sukno angielskie), włoski jedwab,
środkowoeuropejskie płótno
d. niezwykle ważną grupą towarów dla krajów Europy Zachodniej było ziarno z krajów
nadbałtyckich rozprowadzane przede wszystkim przez kupców niderlandzkich; kraje
śródziemnomorskie zaopatrywały się w zboże w Egipcie i na Sycylii
e. innym bardzo ważnym towarem importowanym do zachodniej Europy z krajów Europy
Wschodnie i Północnej było drewno i tzw. towary leśne niezbędne w przemyśle
stoczniowym.
3. Nowe ośrodki handlu i główne szlaki handlowe
a. zmiany towarów i ich ilości spowodowały zmiany szlaków handlowych i głównych
ośrodków handlu
b. w wyniku odkryć geograficznych osłabł handel lewantyński, a powstał i rozwinął się
handel drogą morską wokół Afryki
c. powstały szlaki handlowe przez Atlantyk oraz wzmógł się handel z tzw. strefą bałtycką
d. w handlu tracą znaczenie Włosi (na południu) i Hanzeaci (na północy),
e. w handlu zamorskim początkowo dominują Portugalczycy i Hiszpanie, mniejszą rolę
odgrywają Holendrzy, Anglicy i Francuzi; sytuacja zmienia się w drugiej połowie XVI w.
(szczególnie po zajęciu Portugalii przez Hiszpanię i zakazie handlu z Lizboną dla kupców
holenderskich), kiedy Holendrzy stopniowo przejmują od Portugalczyków dominację w
handlu z Indiami i Azją Wschodnią,
f. podobna sytuacja ma miejsce w strefie bałtyckiej, gdzie w XVI w. kupcy niderlandzcy
(przede wszystkim holenderscy) prowadzący handel towarami masowymi zaczynają
odgrywać pierwszorzędną rolę zastępując Hanzeatów
g. głównymi ośrodkami handlu w XVI w. stają się wielkie porty i nowe miasta portowe
h. centrum obrotów międzynarodowych na stałe przenosi się do Niderlandów 
początkowo jest to Antwerpia, a pod koniec XVI w. palmę pierwszeństwa przejmuje
Amsterdam,
i. handel z Azją Wschodnią najpierw koncentrował się w Lizbonie, jednak po przejęciu go
przez Holendrów przeniósł się do portów północno-niderlandzkich, przede wszystkim
Amsterdamu
j. hiszpański handel z Ameryką skupiał się najpierw w Sewilli, a potem w Kadyksie,
k. powstało szereg regionalnych centrów handlowych  Londyn dla Anglii (przede
wszystkim eksportu sukna), wreszcie u ujścia wielkich spławnych rzek  Hamburg
(A
aba), Gdańsk (Wisła), znacznie mniejszy Le Havre (Sekwana)
4. Usprawnienia finansowe
a. Handel międzynarodowy prowadzony na szeroką skalę wymagał zgromadzenia
znacznych kapitałów, co przyczyniło się do powstania szeregu udogodnień finansowych,
w tym również początków rynku usług finansowych (zob. wyżej).
b. W tym okresie wprowadzono szereg innowacji i ułatwień w zakresie finansów i rozliczeń,
m.in.:
- wprowadzono na szeroką skalę weksle jako środek zastępujący czasowo pieniądz
w wypadku płatności handlowych
- operacje w formie bezgotówkowej ułatwiały powstające w tym czasie wielkie
giełdy towarowe (pierwsza taka giełda powstała w 1531 r. w Antwerpii)
- upowszechniono stosowanie rozbudowanego systemu księgowości kupieckiej;
system ten opracowany we Włoszech jeszcze w XIV w., w XVI w. rozprzestrzenia
się na północy Europy
5. Sposobem na zmniejszenie zagrożenia operacji handlowych na rynku międzynarodowym były
tworzone od XVI w. kompanie handlowe mające często status spółek akcyjnych (szczegółowe
omówienie organizacji i działalności kompanii handlowych zostanie pokazane na przykładzie
holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na następnym wykładzie).
9