Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 4:
Odkrycia geograficzne i pierwsze kolonie
(Portugalia i Hiszpania w XV i XVI w.)
I. Geneza i uwarunkowania odkryć geograficznych
1. Upadek Konstantynopola i handel lewantyński pod koniec XV w.
a. W 1454 r. Turcy Osmańscy zdobyli Konstantynopol likwidując tym samym Cesarstwo
Wschodniorzymskie; od tej chwili miasto przemianowane na Stambuł stało się stolicą Imperium
Osmańskiego
b. W przeciągu XV i na początku XVI w. Turcy opanowali większość terytoriów na Bliskim
Wschodzie: całą Anatolię, Syrię, górne dorzecze Eufratu i Tygrysu, Egipt i posiadłości egipskie
na wschodnim wybrzeżu Morza Czerwonego; Imperium Osmańskie usadowiło się również w
Europie zajmując większość terytoriów bałkańskich
c. Zdobycze tureckie przecięły szlaki handlu lewantyńskiego; handel wprawdzie nie upadł, ale
wypadki wojenne, wysokie cła i czynione przez tureckich bejów utrudnienia hamowały jego
normalny rozwój, a przede wszystkim podnosiły ceny towarów wschodnich  sytuacja ta
odegrała istotną rolę w przygotowaniu ekspedycji do Azji, które spowodowały napływ dużych
ilości produktów i spadek ich cen
2. Pod koniec XIV i na początku XV w. pojawiły się liczne zmiany w technice żeglugi:
- pojawił się nowy typ okrętu  karawela  z gładkimi burtami pozwalającymi na
osiąganie większych prędkości oraz skomplikowanym systemem ożaglowania
umożliwiającym pływanie nawet przy niekorzystnych wiatrach
- busola dla oznaczania kierunków świata
- przyrządy do pomiaru kątowego gwiazd  astrolabium, kwadrant, czy tzw. laska
Jakuba;
- problemy z nawigacją w okolicach równika zostały rozwiązane przez specjalnie w tym
celu zaproszonych przez portugalskiego księcia Henryka Żeglarza matematyków i
astronomów
- rozpoznano kierunki przepływania prądów morskich na Atlantyku, co pozwoliło na
sprawniejsze i szybsze żeglowanie po oceanie
3. Jednym z podstawowych warunków przedsiębrania wypraw odkrywczych były odpowiednio duże zasoby
ludzi skłonnych do ryzyka podróży w nieznane (marynarzy i żołnierzy-zdobywców); takie warunki
spełniały oba kraje półwyspu Iberyjskiego  Portugalia i Hiszpania, w których po zakończeniu wojen z
Arabami (najpierw w Portugalii, a potem w Hiszpanii a dokładniej w Kastylii) istniało wiele ubogiej,
wojowniczej szlachty pozbawionej zajęcia po rekonkwiście, skłonnej podjąć się niebezpiecznych
ekspedycji w nadziei na zdobycie bogatych łupów i chwały zdobywców; z takich ludzi złożone będą
oddziały Pizarra i Corteza podbijające i grabiące państwa Inków i Azteków (proszę przypomnieć sobie
motywy pchające ubogie rycerstwo francuskie i niemieckie na wyprawy krzyżowe, szczególnie na
póz
niejsze krucjaty)
4. Ważnym motywem skłaniającym do wypraw (ale również uzasadniającym skrajne okrucieństwo) były
względy religijne  walka z niewiernymi i nawracanie na chrześcijaństwo
II. Chronologia odkryć geograficznych
A. Portugalia i odkrycie drogi dookoła Afryki
1. Henryk Żeglarz
a. w przeciwieństwie do póz
niejszych wypraw hiszpańskich (a ściślej kastylijskich) wyprawy
portugalskie były bardzo dobrze i planowo przygotowane, a kluczową rolę odegrał tutaj jeden z
synów króla Jana I a zarazem Wielki Mistrz Zakonu Chrystusa  Henryk Żeglarz (1394-1460)
b. Henryk Żeglarz w swojej siedzibie w Lagos na przylądku Sangres zorganizował ośrodek
zbierający wszelkie informacje i wynalazki techniczne (głównie arabskie) poprawiające warunki
i możliwości żeglugi wykorzystał w tym celu struktury Zakonu Chrystusa i wiedzę gromadzoną
przez poprzednie pokolenia zakonników
c. Henryk wykorzystując środki zakonne ufundował i wyekwipował flotę portugalską zdolną do
prowadzenia wypraw dalekomorskich złożoną z nowego typu okrętów, tzw. karawel
2. Wyprawy wzdłuż wybrzeża afrykańskiego i odkrycie nowej drogi do Azji
a. pierwsze wyprawy do północnej Afryki Portugalczycy przedsięwzięli jeszcze w 1415 r. zajmując
Ceutę w Maroku, w następnych latach Portugalczycy zajęli Tanger, Casablancę i Mazaghan;
przejmując kontrolę nad miastami marokańskimi Portugalczycy uchwycili drogi handlowe
prowadzące przez Saharę, którymi sprowadzano złoto, kość słoniową i niewolników
b. z inicjatywy Henryka Żeglarza przeprowadzono wyprawy na Atlantyk, w trakcie których zajęto
Maderę (1420) i Azory (1432)
c. Pierwszy etap portugalskich wypraw odkrywczych dotyczył zachodnich wybrzeży Afryki  w
1445 r. żeglarze osiągnęli ujście Senegalu i Zielony Przylądek, w 1456 r. wpłynęli na Zatokę
1
Gwinejską, a w 1471 r. minęli równik; z miejscową ludnością nawiązywano kontakty handlowe,
w których głównymi towarami byli niewolnicy i złoto (przy czym w niektórych przypadkach
niewolnicy nie byli kupowani a porywani); polityka Portugalii w Afryce Zachodniej ograniczała
się do zakładania faktorii handlowych utrzymując pokojowe stosunki z miejscowymi państwami
afrykańskimi
3. Wyprawy do Indii
a. W 1487 r. Bartłomiej Diaz dotarł do Przylądka Dobrej Nadziei
b. W 1493 r. bulla papieża Aleksandra VI , potwierdzona traktatem w Tordesillas określiła linię
demarkacyjną na Zachodzie między terenem wypraw portugalskich i hiszpańskich  w praktyce
traktat uniemożliwiał Portugalczykom szukania drogi do Indii w kierunku na Zachód; przebieg
linii demarkacyjnej na wschodzie został ustalony w 1529 r. w Saragossie
c. W latach 1497-1498 Vasco da Gama opływając Afrykę dopłynął do Indii; po drodze żeglarz
nawiązał liczne kontakty z muzułmańskimi państewkami na wschodnich wybrzeżach Afryki;
Vasco da Gama powrócił do Portugalii w 1499 r. uruchamiając w ten sposób nowa drogę do
Indii
d. W 1500 r. druga wyprawa do Indii pod wodzą Pedro Carbala zagnana silnymi wiatrami dotarła
do wybrzeży Brazylii (jedyna część Ameryki znajdująca się po portugalskiej stronie linii
demarkacyjnej)
e. W 1502 r. Vasco da Gama wyposażony w silną i dobrze uzbrojoną flotę przedsięwziął kolejną
wyprawę do Indii; dzięki broni palnej i wykorzystaniu rywalizacji pomiędzy miejscowymi
państewkami Portugalczykom udało się ugruntować swe wpływy w Indiach i opanować handel
korzeniami, które pomimo niezwykle wysokich zysków przynoszących Portugalczykom były i
tak dwukrotnie tańsze niż u kupców włoskich sprowadzających je drogą lądową
f. W następnych latach Portugalczycy rozszerzyli swój handel dalej na wschód i umacniali swoją
pozycję w basenie Oceanu Indyjskiego
g. Portugalczycy podporządkowali sobie m.in. jako lenne księstwa Mozambik i Zanzibar w Afryce
Wschodniej, a nastepnie dla zniszczenia arabskiej konkurencji zajęli przejściowo Aden (1513-
1517), trwale Ormuz nad Zatoką Perską (1515) oraz Cejlon (1518); w Indiach w 1510 r.
założyli faktorię handlową Goa zmuszając innych miejscowych władców do uznania
zwierzchności króla Portugalii
h. W wyprawach dalej na Wschód Portugalczycy opanowali Malakkę (1511), stąd opanowali
Moluki, Sumatrę, a na zasadzie sojuszy lub lenna uzależnili od siebie okoliczne państewka i
wyspy, jak Syjam, Birmę, Borneo, Celebes; w 1516 r. żeglarze portugalscy dotarli do Chin,
gdzie w 1557 r. uzyskali koncesję handlowa w Makao, a w 1542 r. dopłynęli do Japonii
B. Hiszpania: odkrycie i podbój Ameryki
1. Odkrycie  Nowego Świata
a. W drugiej połowie XV w. doszło do zjednoczenia Hiszpanii poprzez unię personalną pomiędzy
monarchami Kastylii i Aragonii (małżeństwo Izabelii Kastylijskiej i króla Aragonii Ferdynanda);
ostatnim etapem tego procesu było pokonanie i likwidacja (głównie przez siły kastylijskie)
emiratu Granady (1492)
b. Wyprawy hiszpańskie, prowadzone przez królestwo Kastylii, w przeciwieństwie do portugalskich
nie były ani tak dokładnie planowane ani dobrze przygotowane; za pierwszą większą
ekspedycję można uznać zajęcie Wysp Karaibskich w 1479 r. (znajdujących się wcześniej pod
kontrolą Portugalii)
c. Wyprawa Krzysztofa Kolumba, z pochodzenia Genueńczyka, była raczej przypadkowa; Kolumb
zamierzał odkryć nową drogę do Indii płynąc na Zachód; nie uzyskawszy poparcia ze strony
władców Portugalii zwrócił się z propozycją zorganizowania wyprawy do królowej Izabeli, która
wyasygnowała środki na ekspedycję trzech karawel
d. W paz
dzierniku 1492 r. Kolumb dotarł do Wysp Bahama, a następnie do Wielkich Antyli, Kuby,
Hispanioli (San Domingo); w 1493 r. Kolumb zorganizował drugą wyprawę docierając do
Hispanioli, na którą przywiózł 1500 osób zakładając pierwszą kolonię europejską na półkuli
zachodniej; w trzeciej ekspedycji w 1498 r. dotarł do brzegów Ameryki Południowej (ujście
Orinoko)
e. W 1499 r. Amerigo Vespucci podróżując wzdłuż wybrzeży Ameryki Płd. doszedł do wniosku, że
odkryte lądy to nowy kontynent; w 1507 r. kartograf Marcin Waldseemueler nadał nowym
ziemiom nazwę Ameryki (za imieniem Vespucciego)
f. W 1513 r. Hiszpanie zajęli Florydę, w 1521 r. Nikaraguę, a w 1524 r. Honduras
g. Drugą wielką wyprawą hiszpańską, tym razem dobrze przygotowaną i sponsorowaną przez
cesarza i króla Hiszpanii Karola V, była ekspedycja Portugalczyka Ferdynanda Magellana, który
płynąc na zachód zamierzał okrążyć Amerykę i tą drogą dotrzeć do Indii; wyprawa Magellana
wyruszyła z Hiszpanii we wrześniu 1519 r., okrążyła od południa Amerykę i w marcu 1521 r.
dotarła do Filipin, gdzie w potyczce z tubylcami zginął Magellan; w 1522 r. po trzech latach
okręt  Victoria , jedyny z pięciu który przetrwał wyprawę, dotarł do Sewilli
2. Podbój kontynentu  wyprawy Corteza i Pizarra
a. W 1519 r. wyprawa hiszpańska pod dowództwem Ferdynanda Corteza opanowała Meksyk
pokonując miejscowych Indian (Azteków) oraz odpierając inne konkurencyjne wyprawy
hiszpańskie;
2
b. W ciągu następnych lat Cortez opanował rozległe tereny dzisiejszego Meksyku wypierając
innych hiszpańskich konkwistadorów
c. Cortez dzięki swym zwycięstwom i prezentom wysyłanym na dwór hiszpański uniezależnił się
od gubernatora Kuby uzyskując tytuł gubernatora Meksyku
d. Kolejnym etapem podbojów hiszpańskich było opanowanie Ameryki Południowej  w 1531 r.
Karol V nadał Francisco Pizarro prawo zorganizowania nowej prowincji w Ameryce Płd.,
e. Na podstawie zgody cesarza Pizarro zorganizował wyprawę, która zakończyła się w 1533 r.
zajęciem państwa Inków (dzisiejsze Peru);
f. Z zajętych przez Pizarra terenów, jak również z rejonu Rio de la Plata (gdzie m.in. założono
wówczas Buenos Aires) Hiszpanie organizowali wyprawy, które do ok. 1550 r. opanowały cały
kontynent Ameryki Płd. z wyjątkiem portugalskiej Brazylii i Gujany na północy;
g. W Ameryce Płn. Hiszpanie opanowali Florydę, Luizjanę i Kalifornię.
III. Dwa rodzaje kolonii: portugalskie emporia i hiszpańskie kolonie terytorialne
A. Portugalskie handlowe imperium kolonialne
1. Portugalskie imperium kolonialne opierało się na systemie emporiów handlowych (np. Goa) 
zamorskich ufortyfikowanych baz będących jednocześnie centrami handlowymi; działalność
tych ośrodków opierała się na zdobyciu przewagi politycznej nad miejscowymi władcami i
posiadaniu monopolu handlowego
2. Portugalczycy przybywając na tereny azjatyckie nie organizowali nowego handlu tylko
przejmowali już istniejący; handel ten obejmował przede wszystkim korzenie  pieprz,
cynamon, gałkę i kwiat muszkatułowy, szafran, kminek, imbir, anyż, koper i in.; obok przypraw
sprowadzano kawę, pistacje, daktyle, cytryny, herbatę; handlowano również kruszcami
szlachetnymi z Sumatry, tkaninami i dywanami z Chin i Persji, porcelaną z Chin i in.; w zamian
wywożono sukno z Flandrii, Włoch i Hiszpanii, zwierciadła z Wenecji oraz oliwę, płótno, miedz
,
kruszce itd.
3. W handlu mógł uczestniczyć każdy, kto uzyskał licencję królewską gwarantującą dochody
monarchy; ponadto król zagwarantował sobie monopol na handel częścią towarów;
4. Towary przywożone ze wschodu były sprzedawane w tzw. Domu Indii w Lizbonie lub
przewożone do nielicznych kantorów na terenie Europy;
5. W zasadzie handel tymi towarami w Europie opanowali Holendrzy, którzy nabywali większość
przywożonych dóbr w Lizbonie i dopiero Antwerpia była centrum rozprowadzania tych towarów
na całą Europę
6. Wyjątkiem wśród posiadłości portugalskich była Brazylia, w której doszło do kolonizacji przez
ludność portugalską i powstania gospodarki plantacyjnej (trzcina cukrowa, kawa)
przypominającej rozwiązania hiszpańskie na Wyspach Karaibskich i pozostałych terenach
Ameryki Płd.
7. Koniec portugalskiego imperium przyniosło zajęcie Portugalii przez Filipa II i włączenie jej do
Hiszpanii (1580); Filip walczący w tym czasie z Holandią zamknął port w Lizbonie dla statków
holenderskich, co spowodowało skierowanie holenderskiej floty na szlaki zamorskie i przejęcie
większości handlowych wpływów Portugalii przez kupców z Niderlandów (m.in. Zjednoczone
Prowincje zajęły najcenniejszą część posiadłości portugalskich  Wyspy Archipelagu
Malajskiego)
B. Hiszpańskie kolonie terytorialne w Ameryce (XVI w.)
1. Organizacja kolonii hiszpańskich
a. Kolonie hiszpańskie w Ameryce otrzymały administrację królewską; w wyniku podboju Ameryki
Płd. i Środkowej władze przeniosły się z Wielkich Antylii na kontynent  utworzono dwa
wicekrólestwa: Nową Hiszpanię z siedzibą w Meksyku oraz Nową Kastylię ze stolicą w Limie;
wicekrólom w rządach pomagały rady (audiencias), które początkowo miały charakter
trybunałów sądowych, jednak z czasem zaczęły również wypowiadać się w sprawach
administracyjnych
b. Władze lokalne były reprezentowane przez ayuntamiento, wzorowane na kastylijskich radach
municypalnych
c. Władze hiszpańskie uznawały również poszczególnych wodzów plemion, jednak ich
kompetencje rozciągały się jedynie na ludność indiańską i nie dotyczyły terenów objętych
kolonizacją europejską
d. Na terenach hiszpańskiej Ameryki utworzono również dwa arcybiskupstwa (w Limie i w
Meksyku), którym podlegały 22 biskupstwa
e. W metropolii całość spraw amerykańskich podlegała tzw. Radzie Indii, zorganizowanej w 1524
r.; była to instytucja przygotowująca zarządzenia i prawa dla kolonii, przedstawiająca królowi
kandydatów na urzędy oraz sprawująca obowiązki sądu najwyższego dla spraw przychodzących
z kolonii
f. Odpowiednikiem Rady Indii dla spraw gospodarczych był tzw. Dom Transakcji znajdujący się
początkowo w Sewilli a następnie w Kadyksie
3
2. Osadnictwo i gospodarka w koloniach amerykańskich
a. W przeciwieństwie do kolonii portugalskich kolonie hiszpańskie były terenem kolonizacji, choć
w XVI w. nie była to jeszcze kolonizacja masowa (pod koniec XVI w. liczbę mieszkańców
Ameryki pochodzenia hiszpańskiego szacuje się na 150 tys.)
b. W pierwszym okresie podbojów do Ameryki przybywali przedstawiciele zubożałego rycerstwa
liczący na szybkie zdobycze i sławę w wyprawach przeciwko miejscowym władcom, najbardziej
znanymi przedstawicielami tej grupy byli dwaj konkwistadorzy  Francisco Pizarro i Ferdynand
Cortez; w Hiszpanii ta grupa była dość pokaz
na szczególnie po zakończeniu wojen z Arabami
pod koniec XV w. (podobne motywy przyciągały średniowieczne rycerstwo na wyprawy
krzyżowe, w obu przypadkach  krucjat i podboju Ameryki  istotny był motyw religijny
nawracania niewiernych)
c. W póz
niejszym okresie głównym motywem skłaniającym osadników do przyjazdu do kolonii
była nadzieja na zdobycie kruszców, a następnie szansa zdobycia nadań ziemskich wraz z
bezpłatną pracą tubylców  kolonizacja miała tu również znaczenie w odpływie  nadwyżki
demograficznej z terenów Hiszpanii
d. Ludność hiszpańska w Ameryce skupiała się głównie w miastach, jedną też z głównych funkcji
spoczywających na kolonistach było zakładanie miast; miasta były wznoszone na wzór
hiszpański, odwołujący się przede wszystkim do wzorów andaluzyjskich
3. Rolnictwo plantacyjne w koloniach hiszpańskich
a. Ludność hiszpańska osiadająca poza miastami wprowadzała na wieś system feudalny
wzorowany na europejskim; zasłużeni żołnierze i urzędnicy oraz instytucje kościelne
otrzymywali nadania ziemskie wraz z osiadłą na niej ludnością indiańską
b. System wprowadzony na wsi, zwany encomienda, polegał na wpół poddańczej wpół
niewolniczej pracy miejscowej ludności indiańskiej, która w zamian miała uzyskiwać opiekę
swego pana, zresztą głównie duchową w postaci chrystianizacji
c. Encomienda zrodziła się spontanicznie z inicjatywy hiszpańskich osadników, a próby jej
ograniczenia ze stron władz w metropolii spotykały się z ostrymi protestami kolonistów,
szczególnie że gospodarowanie w nowych posiadłościach okazywało się zajęciem niezwykle
zyskownym
d. Dzięki bardzo dobrym warunkom klimatycznym właściciele ziemscy uzyskiwali bardzo dobre
plony z upraw roślin sprowadzonych z Europy  pszenicy, na Wielkich Antylach  trzciny
cukrowej, w Peru  oliwki, w Meksyku  winorośli
e. W wyniku wielkich nadań ziemskich powstały wielkie plantacje zajmujące się produkcją
monokultur  trzciny cukrowej (Wielkie Antyle) czy kawy (np. dzisiejsza Kolumbia)
f. Ze względu na niewielką wytrzymałość i brak przystosowania miejscowej ludności do pracy na
plantacjach do kolonii hiszpańskich (szczególnie na Wielkie Antyle do uprawy trzciny cukrowej)
zaczęto sprowadzać niewolników afrykańskich
g. Konsekwencją rozwoju upraw plantacyjnych było rozpowszechnienie się w Europie cukru oraz
kawy (oryginalnie pochodzącej z krajów arabskich)
4. Wydobycie kruszców
a. Najistotniejszą gałęzią gospodarki kolonii hiszpańskich w Ameryce, szczególnie z punktu
widzenia korony, było wydobycie kruszców
b. W kopalniach, podobnie jak w rolnictwie, wykorzystywano miejscowa ludność w ramach
systemu encomienda
c. Z kopalni 20% otrzymywał skarb królewski, reszta pozostawała w rękach właścicieli kopalń
d. Wielkość wydobycia złota i srebra w koloniach amerykańskich od samego początku przynosiła
największe zyski z nowych zdobyczy; według szacunków obejmujących lata 1521-1544 w
Ameryce wydobywano ok. 31 tys. kg srebra (gdy w całej Europie 59 tys. kg) i ok. 3260 kg
złota (gdy w Europie ok. 1500 kg, a w Afryce ok. 2400 kg);
e. Uruchomienie wielkiej kopalni srebra w Potosi w 1545 r. spowodowało wzrost wydobycia srebra
do 266 tys. kg, podczas gdy w tym samym czasie poziom wydobycia złota wzrósł do 5400 kg
(w Europie ok. 1000 kg, a w Afryce ok. 2000 kg)
B. Kolonie i emporia
1. Porównując organizację zdobyczy portugalskich i hiszpańskich można łatwo zauważyć różnicę 
Portugalczycy oparli swoje imperium handlowe na systemie emporiów handlowych w basenie Oceanu
Indyjskiego, podczas gdy Hiszpanie zbudowali kolonie terytorialne. Są dwie grupy przyczyn takiego stanu
rzeczy:
a. Odkrywcy docierali do krajów charakteryzujących się innym stopniem zaawansowania
cywilizacyjnego, innym klimatem wreszcie napotykali ludy, które miały lub nie wcześniejszy
kontakt z Europejczykami
- w Azji Portugalczycy napotkali stare cywilizacje (Indie, kraje muzułmańskie) z dobrze
zorganizowanymi instytucjami państwowymi i ukształtowaną struktura społeczną, w
tej sytuacji jedyną możliwością było wykorzystanie miejscowych konfliktów dla
uzyskania przewagi, założenia emporium i przejęcia kontroli nad miejscowym
handlem (często w sojuszu z którymś z miejscowych książąt)
- w Afryce żeglarze portugalscy poza wybrzeżem napotkali wyjątkowo nieprzyjazne
warunki klimatyczne trudne do kolonizacji przez Europejczyków (Sahara, lasy
4
tropikalne  proszę zwrócić uwagę, że żadne tereny w obszarze równikowym nie
zostały na większą skalę skolonizowane przez ludność europejską, również w
Ameryce Płd i na Malajach), zaś we wschodniej Afryce dodatkowo silną konkurencję
kupców muzułmańskich
- w Ameryce Hiszpanie (również Portugalczycy w Brazylii) napotkali dogodny klimat
zwrotnikowy (oczywiście wyłączając Amazonię) oraz cywilizacje, które wcześniej nie
miały żadnej styczności z białym człowiekiem, przy wyższości technicznej
Europejczyków mogło w tej sytuacji dojść do szybkiego podboju i zniszczenia
wcześniejszej kultury (także wyniszczenia ludności przez przywleczone z Europy
choroby)
b. Inna była sytuacja demograficzna w Portugalii i Hiszpanii  wprawdzie oba kraje dysponowały
dużymi zapasami wolnych ludzi po wojnach z Arabami, jednak liczba ta w przypadku
zdecydowanie większej Hiszpanii musiała być dużo wyższa, do tego Hiszpania, której udział w
odkryciach był nieco przypadkowy, dysponowała dużą liczbą byłych żołnierzy gotowych do walki
na lądzie, z tej grupy rekrutowali się konkwistadorzy i ich oddziały (Pizarro i Cortez są tymi,
którzy osiągnęli największy sukces z licznej grupy im podobnych, na marginesie różne
ekspedycje  mające często charakter na poły prywatny  nie rzadko walczyły między sobą o
zdobycie jak największych terenów)
IV. Ekonomiczne skutki odkryć geograficznych dla Hiszpanii i Europy
A. Wpływ odkryć na gospodarkę Hiszpanii XVI w.
1. Napływ kruszców spowodował szybki wzrost cen (spadek siły nabywczej pieniądza), jednak odmiennie
niż w innych krajach nastąpił szybki wzrost wynagrodzeń, ze względu na duży odpływ rąk do pracy do
bardziej popłatnych choć mniej produkcyjnych zajęć (służba wojskowa, wyprawy zamorskie)
2. Wysokie ceny i płace powodowały, że produkty hiszpańskie były niekonkurencyjne w porównaniu z
towarami importowanymi z Europy (często produkcja była nieopłacalna); w efekcie w miastach rosły
szeregi rzemieślników bez pracy; jednocześnie spadło znaczenie polityczne mieszczaństwa
3. Rolnictwo hiszpańskie musiało przezwyciężyć trudne warunki naturalne (konieczność nawadniania),
sytuację utrudniło wygnanie arabów (tzw. morysków  arabów nawróconych na chrześcijaństwo)
reprezentujących wysoką kulturę rolną; dodatkowo położenie rolników pogarszały nadużycia przy
wypasie owiec (zniszczenia pól powodowane przez przepędzane stada)  hodowla owiec miała
szczególne warunki ze względu na wpływy uprzywilejowanego związku hodowców (tzw. Mesta);
produkcja wełny tylko częściowo była wykorzystywana przez miejscowe rzemiosło, reszta była
eksportowana
4. W handlu hiszpańskim pierwszoplanową rolę odgrywała wymiana oceaniczna z koloniami, w ramach
której największe znaczenie miał dowóz kruszców, centrami wymiany z Ameryką były Sewilla i Kadyks;
wymianę zagraniczną z innymi krajami prowadzili kupcy flamandzcy, holenderscy, z Genui oraz Francji,
przy czym w tym okresie w znacznym stopniu zamiera handel śródziemnomorski, którego centrum w
Hiszpanii była Barcelona; handel wewnętrzny koncentrował się na wielkich jarmarkach.
5. Kruszce wbrew zakazom królewskim masowe wypływały z kraju, również wojownicza polityka
monarchów (przede wszystkim Filipa II) spowodowała wysokie wydatki i konieczność zaciągania
kredytów przez monarchę (przede wszystkim w niemieckich domach bankowych Fuggerów i Welserów)
 skutkiem zaciąganych kredytów dla zadłużonej skarbowości hiszpańskiej były bankructwa w 1557-
1560 oraz 1597 r.
6. Odkrycia i eksploatacja kolonii wpłynęły na strukturę społeczną Hiszpanii: niższe warstwy społeczne
niewiele zyskały na eksploatacji  nowego świata  chłopi pozostawali w prawnej zależności od feudała
i byli zmuszeni płacić rentę feudalną
7. Nastąpiło zróżnicowanie wewnętrzne szlachty  ze względu na system dziedziczenia pozbawiający
kobiety i młodsze dzieci spadku oraz redukcję
wartości renty feudalnej  ograniczona liczba rodów arystokratycznych czerpała zyski z handlu
zamorskiego, zaś zubożała średnia szlachta i drobne rycerstwo szukały zatrudnienia przede wszystkim
w wojsku, administracji i na dworze królewskim; podobne wielkie różnice społeczne istniały wśród kleru
B. Odkrycia geograficzne a gospodarka europejska
1. Ekspansja europejska spowodowała wielkie zmiany w handlu, które określa się mianem  rewolucji
handlowej".
a. Nastąpiły zmiany zasięgu geograficznego europejskiej wymiany handlowej, przebiegu dróg handlowych
i rozwoju znaczących centrów handlowych;
- handel póz
nośredniowieczny ograniczał się do basenu Morza Śródziemnego i Bałtyku
oraz dróg lądowych.
- po wielkich odkryciach geograficznych rozwija się handel transoceaniczny (przez
Atlantyk z Europy do obu Ameryk, z Afryki do Ameryki, wokół Afryki przez Ocean
Indyjski do Indii i na Daleki Wschód).
5
- podupada znaczenie miast włoskich i hanzeatyckich. Rozwijają się natomiast nowe
centra handlowe nad Atlantykiem: Lizbona w Portugalii, Kadyks i Sewilla w Hiszpanii
oraz Antwerpia a póz
niej Amsterdam w Niderlandach.
b. Rozszerzył się asortyment towarów będących przedmiotem wymiany, nie ograniczał się on - jak to
było w Średniowieczu - do towarów luksusowych; na rynki weszły nowe towary kolonialne: kawa,
kakao, herbata, tytoń; Ameryka dała Europie nowe towary: pomidory, ziemniaki, kukurydzę;
wyjątkowego znaczenia nabrał handel czarnymi niewolnikami z Afryki.
c. W organizacji handlu odnotować należy
- XVI w. jest początkiem tzw. epoki kupca osiadłego (w przeciwieństwie do
Średniowiecza, kiedy kupcy docierali z towarem do odbiorców)
- nowymi instytucjami obrotu towarowego stają się giełdy towarowe, gdzie dokonuje
się transakcji hurtowych na podstawie wystawionych próbek towarów
- powstają wielkie organizacje handlowe zorganizowane na zasadzie spółek akcyjnych
(założyciele wypuszczali określoną ilość akcji, kwoty uzyskane z ich sprzedaży
stanowiły podstawę kapitału zakładowego, zyski zaś dzielono proporcjonalnie do liczby
posiadanych akcji)  np. holenderska Kompania Wschodnioindyjska
- upowszechnia się nowoczesny system księgowości kupieckiej i bilansowania stanu
majątku (tzw. system księgowości dwustronnej).
2. Inflacja monetarna
a. Od początku XVI w. we wszystkich krajach europejskich rosną ceny, szczególnie wysokie tempo
tego wzrostu przypada na drugą połowę stulecia; najbardziej wzrosły ceny żywności (zboża),
nieco słabiej artykułów rzemieślniczych, najmniej natomiast zwyżkowały płace pracowników
najemnych (np. w latach 1475-1620 w Londynie ceny żywności wzrosły 5,5 razy, artykułów
rzemieślniczych - 2,5 razy, płaca murarza zaś - 2 razy)
b. W 1568 r. Jean Bodin skojarzył przyczyny tej  rewolucji cen" z napływem dużej ilości kruszców
z kolonii hiszpańskich, dając tym samym początek tzw. teorii kwantytatywnej (ilościowej) wzro-
stu cen.
c. Między 1531-1631 Hiszpania przywiozła 159 ton złota i ok. 140 tys. ton srebra; na skutek
napływu złota, a przede wszystkim srebra, powstawał mechanizm inflacji kruszców (spadek
wartości srebra), co powodowało automatyczny wzrost cen towarów i usług.
d. Do innych przyczyn  rewolucji cen" należą:
- wzrost liczby ludności (w XVI w. zaludnienie Europy powiększyło się z 69 do 89
mln ludzi), co zwiększyło popyt na żywność, której podstawą było ciągle zboże;
- szybszy obieg pieniądza na skutek przyspieszenia i zwielokrotnienia obrotów handlowych;
- celowe  psucie pieniądza" (zmniejszanie zawartości kruszcu w monetach), które
przynosiło korzyści właścicielom mennic;
- ogólna aktywizacja życia gospodarczego i przyspieszenie rozwoju go
spodarki towarowo-pieniężnej.
e. Konsekwencje XVI-wiecznej  rewolucji cen" były wielorakie:
- na inflacji zyskiwali dłużnicy zaciągający pożyczki (przedsiębiorcy), tracili zaś posiadacze
ziemscy otrzymujący rentę czynszową
w stałej wielkości i pracownicy najemni;
- wzrost cen artykułów rolnych (zwłaszcza zbóż chlebowych) oznaczał
sprzyjającą koniunkturę gospodarczą dla krajów rolniczych; wykorzystała ją szlachta
środkowowschodniej Europy (w tym również, a może przede wszystkim, polska) do
rozwinięcia gospodarki folwarczno-pańszczyz
nianej.
3. Nowożytne niewolnictwo
a. Proceder handlu ludz
mi znany był w Średniowieczu i prowadzony był przez kupców włoskich i
Arabów.
b. W początkowym okresie odkryć geograficznych Portugalczycy, prowadzący gospodarkę plantatorską na
wyspach atlantyckich (Madera, Wyspy Zielonego Przylądka), korzystali z pracy sprowadzanych tam
niewolników z Afryki; stąd metoda ta przeniesiona została do obu Ameryk.
c. W koloniach hiszpańskich w Ameryce rozwijała się gospodarka rolno-hodowlana (plantacyjna) oraz
górnictwo kruszcowe oparte na przymusowej pracy Indian; nie byli oni w stanie sprostać wymaganiom
kolonizatorów, ponadto masowo ginęli z powodu morderczej pracy i groz
nych chorób (gruz
lica); z
tego względu od końca XVI w. rozpoczęto sprowadzać do Ameryki (do kolonii hiszpańskich i
portugalskiej Brazylii) bardziej wytrzymałych niewolników z Afryki.
d. Proceder handlu  czarnym towarem" rozwinął się na wielką skalę w XVIII w., szczególnie od 1713 r.,
kiedy to monopol handlu Murzynami tzw. assiento przejęli od Hiszpanów przedsiębiorcy i kupcy
angielscy.
6