Wykład 11.
Stres posttraumatyczny
i stres krytycznych
wydarzeń życiowych
Co to jest stres?
Stres psychologiczny to złożona reakcja emocjonalno-
behawioralna, która pojawia się wtedy, gdy wymagania
sytuacji (środowiska) przewyższają możliwości poradzenia
sobie z nimi przez człowieka. Stres obejmuje szereg zjawisk:
stres fizyczny  wynikający z przeciążenia organizmu
narażonego na takie bodz
ce jak hałas czy praca w pośpiechu
stres incydentalny  reakcja na konkretne zdarzenie będące
z
ródłem stresu, zwykle o charakterze zagrożenia
stres organizacyjny  związany z obecnością czynników
specyficznych dla środowiska pracy
stres chroniczny  będący konsekwencją długotrwałego
przeciążenia organizmu
stres traumatyczny  pojawiający się w sytuacjach
bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia osoby
2
Czynniki stresowe
Wśród czynników stresu można wyróżnić:
dramatyczne zdarzenia (zwykle obejmujące całe grupy), czyli
różnego rodzaju katastrofy, wiążące się z bezpośrednim
zagrożeniem życia lub zdrowia jednostki  charakteryzują się
przeżywaniem ekstremalnie silnych emocji negatywnych,
przeciążeniem systemu samoobrony psychologicznej i
neurofizjologicznej oraz specyficznymi konsekwencjami reakcji
pourazowej, w tym zespołu stresu pourazowego PTSD
poważne wyzwania i zagrożenia, często o charakterze
krytycznych wydarzeń życiowych  dotyczą one spraw o ważnym
znaczeniu dla celów życiowych jednostki i zakłócają jej
funkcjonowanie w otoczeniu w na tyle radykalny sposób, że
wymagają prowadzenia względnie istotnych i trwałych zmian w
mechanizmach przystosowania jednostki
drobne, codzienne utrapienia
3
Krytyczne wydarzenie życiowe
Koncepcja Holmesa i Rahe a (1967)
Krytyczne wydarzenia życiowe (life change events) to
znaczące emocjonalnie wydarzenia dotyczące ważnych spraw
w życiu jednostki.
Kiedy w życiu człowieka występują pewne zewnętrzne
zmiany, które wymagają od niego poważnego wewnętrznego
psychicznego przystosowania się, wówczas pojawia się u
niego tendencja częstego zapadania na choroby.
4
Krytyczne wydarzenie życiowe
Skala Ponownego Przystosowania Społecznego
100 pkt.  śmierć współmałżonka
73 pkt.  rozwód
63 pkt.  kara więzienia
63 pkt.  śmierć członka bliskiej rodziny
53 pkt.  własna choroba lub uszkodzenie ciała
50 pkt.  zawarcie związku małżeńskiego
47 pkt.  zwolnienie z pracy
45 pkt.  pogodzenie się małżonków
(& )
17 pkt.  kredyt lub pożyczka poniżej 10 000 dolarów
16 pkt.  zmiana przyzwyczajeń związanych ze snem
15 pkt.  zmiana liczby spotkań rodzinnych
15 pkt.  zmiana przyzwyczajeń związanych z jedzeniem
13 pkt.  wakacje
12 pkt.  Święta Bożego Narodzenia
11 pkt.  drobne naruszenie prawa
5
Krytyczne wydarzenie życiowe
Skala Ponownego Przystosowania Społecznego
Skala Ponownego Przystosowania Społecznego służy(ła) do
orientacyjnej oceny nasilenia wydarzeń w ciągu roku, a
badania przy jej pomocy wykazały, że nagromadzenie się w
krótkim czasie wydarzeń zmiany życiowej obniża odporność
organizmu i jest czynnikiem ryzyka. Z badań Holmesa i
Rahe a wynika, że:
150 - 199 jednostek stresu to 37% szansy choroby w ciągu
kolejnych 2 lat
200 - 299 jednostek stresu to 51% szansy choroby w ciągu
kolejnych 2 lat
ponad 300 jednostek stresu to 79% szansy choroby w
ciągu kolejnych 2 lat
6
Krytyczne wydarzenie życiowe
Koncepcja S.-H. Filipp (1992)
Specyficzne znaczenie krytycznych wydarzeń życiowych
polega na tym, że dotyczą one spraw o ważnym znaczeniu
dla celów życiowych jednostki i zakłócają funkcjonowanie
jednostki w otoczeniu w na tyle radykalny sposób, że
wymagają prowadzenia względnie istotnych i trwałych zmian
w mechanizmach przystosowania jednostki.
Rola oceny poznawczej w interpretacji wydarzenia
życiowego i jego znaczenia oraz kierowaniu procesami
przystosowania
Długofalowe konsekwencje wprowadzania zmian w
mechanizmach przystosowania jednostki
7
Teoria zachowania zasobów (S.E. Hobfoll)
Stres ekstremalny
Stres ekstremalny w sytuacji katastrofy:
wiąże się z poważnymi stratami zasobów
jest nie tyle efektem końcowym, co bolesnym systemem
ostrzegawczym i aktywizuje system reakcji
biopsychospołecznych, takich jak:
reakcja czujności
dokonanie oceny niebezpieczeństwa
wybór strategii radzenia sobie
uruchamia gwałtowne cykle strat i zysków
8
PTSD  zespół stresu pourazowego
PTSD (ang. posttraumatic stress disorder)  zespół stresu
pourazowego, to zaburzenie lękowe o charakterze
przedłużonej lub opóz
nionej reakcji na zagrożenie,
spowodowane przez stres o dużej sile, powodujący kryzys
psychiczny, przekraczający ludzkie przeżywanie (wojna,
gwałt, przebywanie w obozie koncentracyjnym).
Początek zaburzenia występuje po okresie latencji, który
może trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy.
Przebieg stresu pourazowego ma charakter zmienny, ale w
większości przypadków można oczekiwać ustąpienia
objawów.
U niektórych osób zaburzenie może utrzymywać się przez
wiele lat i przejść w trwałą zmianę osobowości
9
Zespół stresu pourazowego
Kryteria diagnostyczne PTSD
Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM-IV:
A. Osoba doświadczyła zdarzenia traumatycznego, podczas
którego spełnione zostały obydwa kryteria:
Osoba doświadczyła, była świadkiem lub została
skonfrontowana ze zdarzeniem które pociągnęło ze sobą
śmierć, zranienie lub zagrożenie fizycznej integralności
siebie lub innych (lub poczucie zagrożenia takim
wydarzeniem)
Reakcję osoby charakteryzował intensywny strach,
bezradność lub przerażenie
10
Zespół stresu pourazowego
Kryteria diagnostyczne PTSD
B. Traumatyczne wydarzenie jest stale lub na nowo
przeżywane w jeden (lub więcej) ze sposobów:
Powracające, intruzywne, powodujące dystres/cierpienie
wspomnienia zdarzenia (obrazy, myśli lub doznania
zmysłowe)
Powracające, powodujące dystres/cierpienie sny, w
których pojawia się zdarzenie traumatyczne
Nagłe działanie lub czucie się tak, jakby traumatyczne
zdarzenie nastąpiło ponownie
Intensywny dystres podczas ponownego kontaktu z
zewnętrznymi lub wewnętrznymi sygnałami
symbolizującymi lub przypominającymi aspekt zdarzenia
traumatycznego
11
Zespół stresu pourazowego
Kryteria diagnostyczne PTSD
C. Uporczywe unikanie bodz
ców skojarzonych z traumą i
zmniejszanie ogólnej reaktywności*), na co wskazują 3
(lub więcej) z wymienionych objawów:
Usiłowanie unikania myśli, uczuć lub rozmów związanych z
traumą
Usiłowanie unikania aktywności, miejsc lub osób
wywołujących wspomnienie traumy
Niezdolność przypominania sobie ważnych aspektów traumy
Znacząco zmniejszone zainteresowanie bądz
udział w
ważnych aktywnościach
Poczucie wyobcowania, odizolowania od innych ludzi
Ograniczony zakres doznawanych emocji
Poczucie braku perspektyw na przyszłość
*) Taka jest definicja DSM-IV. Nie chodzi o obniżanie reaktywności emocjonalnej jako cechy temperamentu (RTT), ale
o unikanie bodz
ców w celu zmniejszenia reaktywności rozumianej tu jako ogólny poziom pobudzenia
12
Zespół stresu pourazowego
Kryteria diagnostyczne PTSD
D. Utrzymujące się objawy zwiększonego pobudzenia, co
wskazuje dwa (lub >) z poniższych objawów:
Trudności z zasypianiem lub snem
Drażliwość lub wybuchy gniewu
Trudności w koncentrowaniu się
Nadmierna czujność
Nasilona reakcja orientacyjna (przestrachu)
E. Czas trwania zaburzenia dłuższy niż jeden miesiąc
F. Zaburzenie powoduje istotny klinicznie dystres lub
upośledzenie społecznego, zawodowego bądz
innych
aspektów funkcjonowania
13
Psychiczna reprezentacja emocji
T. Maruszewski i E. Zdankiewicz-Ścigała
KODY
ABSTRAKCYJNE
pojęcia
wizualizacja
KODY KODY
OBRAZOWE WERBALNE
werbalizacja
skrypty schematy
14
Zespół stresu pourazowego
Trauma a tworzenie reprezentacji zdarzeń
Specyficzne cechy tworzenia reprezentacji zdarzeń w traumie:
nieustanna aktywizacja biologicznych reakcji na stres w
przypadkach zetknięcia się z bodz
cami przypominającymi
traumę
przy traumatycznym poziomie stresu układ hipokampa
przestaje funkcjonować, a układ ciała migdałowatego staje
się nadreaktywny, co daje fragmentaryczne (a nie
czasowo-przestrzenne i spójne) kodowanie
oparty na hipokampie system kategoryzacji pamięci
przestaje funkcjonować pozostawiając wspomnienia
zakodowane jako stany afektywne lub percepcyjne
zablokowane kodowanie werbalne  ślady pamięciowe nie
są zorganizowane w spójną całość
15
Zespół stresu pourazowego
Trauma a tworzenie reprezentacji zdarzeń
cd.:
zdarzenia zakodowane na poziomie sensoryczno-
motorycznym i afektywnym
osoba skupiona wyłącznie na wyzwalających strach
cechach wydarzenia
dostęp do śladów pamięciowych związanych z traumą
kosztem innych wspomnień
zaburzenia koncentracji uwagi
lęk dominującą emocją, co blokuje proces semantyzacji
uszkodzenie kory przedczołowej, upośledzona pamięć
operacyjna, myślenie oraz rozumowanie wyższego szczebla
16
Zespół stresu pourazowego
Psychobiologiczne konsekwencje
Długotrwałe utrzymywanie się reakcji stresowej prowadzi do
złożonych konsekwencji psychobiologicznych, m.in:
dysocjacja  wyłączenie się z zewnętrznego świata i
skierowanie uwagi na bodz
ce płynące ze świata
wewnętrznego
pierwszą reakcją na utrzymujące się zagrożenie może
być znieruchomienie w sensie dosłownym lub tzw.
psychiczne zamrożenie (freezing)
może to pociągać za sobą oszołomienie, odrętwienie,
marzenia na jawie, fugę, fantazje, derealizacje,
depersonalizację, omdlenie i katatonię
Reakcja na traumę jest najczęściej kombinacją dwóch
pierwotnych wzorców adaptacyjnych: pobudzenia i dysocjacji
17
Zespół stresu pourazowego
Psychobiologiczne konsekwencje
cd.
analgezja postresowa (zniesienie reakcji na ból)  u
osób z PTSD narażenie na działanie bodz
ca
przypominającego oryginalny uraz powoduje odpowiedz

układu opioidowego. Stres analgezji postresowej polega na
wstrzymaniu ruchowych i afektywnych reakcji, na rzecz
takich, które pozwalają organizmowi przezwyciężyć
bezpośrednie skutki stresu
nadwrażliwość  silna stymulacja centralnego układu
nerwowego może stać się przyczyną trwałych zmian
neuronalnych, które w negatywny sposób wpływają na
uczenie się, habituację i dyskryminację bodz
ców.
18
Zespół stresu pourazowego
Moderatory skutków stresu
Czynnikami chroniącymi człowieka przed szkodliwymi
skutkami ekstremalnego stresu są:
Czynniki osobowości i temperamentu
poczucie kontroli
twardość
poszukiwanie wrażeń
Czynniki środowiskowe
wsparcie społeczne
sytuacja rodzinna
pozytywne doświadczenia życiowe
19
Zespół stresu pourazowego  ofiary katastrof
Wsparcie społeczne a rozwój PTSD
Wsparcie społeczne:
pomoc materialna, emocjonalna, informacyjna, towarzyska
otrzymywane rzeczywiście vs. spostrzegane
aby było skuteczne, powinna zaistnieć interakcja między
dawcą a odbiorcą wsparcia
y
ródłem wsparcia społecznego w obliczu traumy są:
najbliższa rodzina
przyjaciele
instytucje lokalne i państwowe
organizacje pozarządowe i inicjatywy społeczne
media
20
Zespół stresu pourazowego  ofiary katastrof
Deterioracja wsparcia społecznego
Deterioracja wsparcia społecznego to obniżone
poczucie wsparcia w obliczu katastrof. Jest ona wynikiem
oddziaływania takich czynników, jak:
odcięcie ofiar katastrof od ważnych z
ródeł wsparcia
wskutek fizycznej izolacji, śmierci, okaleczeń
osoby, które mogłyby być z
ródłem wsparcia (np.
członkowie rodziny, sąsiedzi) sami mogli zostać ofiarami
klęski
wskutek katastrofy zmienia się struktura i jakość więzi
społecznych (często nieodwracalnie)
Główną siłą przeciwdziałającą deterioracji wsparcia
społecznego jest mobilizacja wsparcia społecznego
(Kaniasty i Norris)
21
Salutogenetyczna koncepcja stresu
Aarona Antonovskyego
Główne założenia:
Stres jest elementem życia, a stresory są powszechne. Nie
zawsze są to czynniki patogenne  mogą również sprzyjać
zdrowiu.
Nie należy koncentrować się na stresorach, ale na
zasobach umożliwiających radzenie sobie ze stresem.
Stresory sprzyjają wzbudzaniu reakcji adaptacyjnych, w
których wykorzystuje się i wzbogaca zasoby
odpornościowe.
Wpływ stresu na zdrowie może być pozytywny, a zależy to
od wyniku transakcji pomiędzy poziomem obciążenia
stresorami a zasobami.
Ważna rola  metazasobu jakim jest poczucie koherencji 
zrozumiałości, zaradności i sensowności.
22
Rozwój potraumatyczny
R.G. Tedeschi i L.G. Calhoun (2004)
Znaczące kryzysy życiowe są okazją do znaczących zmian w
życiu człowieka.
Rozwój potraumatyczny to pozytywna zmiana, która
następuje w człowieku w rezultacie przeżycia przez niego
traumatycznego wydarzenia. Zmiana ta dokonuje się w
podstawowych schematach świata i  ja .
Rozwój potraumatyczny polega na restrukturyzacji
(przebudowie) reprezentacji poznawczych świata w taki
sposób, że w rezultacie zwiększa się poczucie rozumienia
przez jednostkę sensu jej życia.
23
Rozwój potraumatyczny
Obszary zmian rozwojowych
Podstawowe obszary, w jakich dokonuje się rozwój
potraumatyczny, to:
zwiększenie znaczenia życia i zadowolenia z niego,
odkrycie radości życia (appreciation of life)
poprawa i pogłębienie relacji z innymi ludz
mi
zwiększenie poczucia osobistej siły (personal strenght)
odkrycie nowych możliwości w swoim życiu
rozwój duchowy
24
Rozwój potraumatyczny
Wpływ czynników osobowości
Resilience, twardość, optymizm czy poczucie koherencji to
cechy osobowości, które łączą się z większą odpornością na
stres oraz stosowaniem bardziej adaptacyjnych strategii
radzenia sobie ze stresem.
Osoby o bardzo wysokim poziomie resilience, twardości,
optymizmu i poczucia koherencji podlegają rozwojowi
potraumatycznemu w niewielkim stopniu.
Osoby o bardzo niskim poziomie tych cech w wyniku
traumatycznego przeżycia podlegają destrukcji.
25
Rozwój potraumatyczny
Relacja ojca po stracie syna
 W wyniku śmierci Aarona stałem się bardziej
wrażliwym człowiekiem, lepszym pastorem i
bardziej współczującym doradcą dla innych
ludzi. Nie byłoby tego bez śmierci Aarona.
Zrezygnowałbym z tych wszystkich rzeczy w
ciągu sekundy, gdybym tylko mógł znów mieć
mojego Aarona. Gdybym mógł mieć wybór,
odrzuciłbym cały ten duchowy rozwój i
wszystkie korzyści, jakie przyniosło mi
doświadczenia śmierci syna. Ale nie mogę
mieć takiego wyboru.
26
Rozwój potraumatyczny
Dynamika i bilans zmian życiowych
Zmiany w życiu człowieka wynikające z przeżycia
krytycznego wydarzenia życiowego mogą być
zarówno pozytywne, jak i negatywne.
zmiany negatywne
zmiany pozytywne
czas
Za: Filipp, S. H. (1992)
27
Proces wzrostu postresowego
Model Schaefer i Moos (1992)
Cechy jednostki
płeć, wiek, temperament, osobowość
Cechy środowiska (otoczenia)
wsparcie społeczne, warunki życia
Cechy wydarzenia
trudność (stressfulness), czas trwania, kontrolowalność
Radzenie sobie
aktywne radzenie sobie, planowanie, poszukiwanie wsparcia
instrumentalnego i emocjonalnego, zwrot ku religii, pozytywne
przewartościowanie, zaprzeczanie, akceptacja itp.
Pozytywne zmiany (wzrost postresowy)
polepszenie relacji społecznych, wzrost zasobów osobistych i kompetencji
28
Proces wzrostu potraumatycznego
Model Calhoun i Tedeschi (1998)
Wybrane konstrukty (elementy procesu):
Ujawnienie się (disclosure) i uzyskanie wsparcia
społecznego  inni ludzie oferują dobre opowieści (craft
narratives) wyjaśniające, co się stało i dlaczego,
odpowiednie metafory, oraz inną perspektywę spojrzenia
na problem
Ruminacje  nieustanne rozmyślanie o krytycznym
zdarzeniu, jego przyczynach i konsekwencjach, oraz o tym,
co dalej będzie.
Zmiana planów życiowych i sposobów rozumienia
świata (worldview)  rezygnacja z nieosiągalnych celów
i formułowanie nowych celów; zmiana sposobów
pojmowania świata na takie, które pozwalają zrozumieć
traumę
29