Wyklad V
WSCHODNIE PERYFERIE EUROPY (1850-1914)
Europa wschodnia jako peryferie Europy
" Pojecie  centrum i  peryferii . Popularne dzis przy wyjasnianiu róznic w stopniu rozwo-
ju gospodarek narodowych i regionów, takze w wyjasnianiu zróznicowania róznych czesci
skladowych gospodarki swiatowej. Swiat, w tym ujeciu, sklada sie z wysoko rozwiniete-
go, bogatego centrum i zacofanych (opóznionych w rozwoju), biednych peryferii. Johann
Heinrcuh von Thünen, Panstwo izolowane, 1836, 1850 model izolowane ukladu, gdzie
ze wzrostem odleglosci od centrum (miasto) spada intensywnosc produkcji rolnej. Wal-
lerstein, The European World System. Braudel, Kultura materialna i kapitalizm (kolejne
centra: Wenecja, Amsterdam, Londyn, Nowy Jork). W modelach Wallersteina i Braudela,
im blizej centrum, tym wyzsze ceny, wyzsza wydajnosc pracy, wyzsza efektywnosc, wyz-
sze place, wieksza rola stosunków scisle rynkowych. Peryferie specjalizuja sie w produk-
cji surowców. Sila robocza czesto pracuje pod przymusem. Uprzywilejowane grupy spo-
leczne (wlasciciele ziemscy, wlasciciele kopaln) powiazani sa poprzez rynek z centrum,
czerpia korzysci z eksportu. Zainteresowani sa utrzymaniem tego ukladu.
" Dwie interpretacje. Wedle ekonomistów liberalnych, nie ma nic zlego w róznicowaniu sie
specjalizacji produkcyjnej poszczególnych obszarów. Zgodnie z teoria korzysci kompara-
tywnych (Ricardo) kazdy specjalizuje sie w wytwarzaniu tego, w czym dysponuje rela-
tywna przewaga. Inni ekonomisci (glównie lewicowi, ale nie tylko do prawicowych
zwolenników tego pogladu nalezal np. rumunski ekonomista Mihail Manoilescu) uwazaja,
ze taka specjalizacja jest niekorzystna dla obszarów mniej rozwinietych, poniewaz pozo-
stawia je w pulapce waskiej specjalizacji surowcowej, a w konsekwencji w pulapce zaco-
fania. Niektórzy wrecz uwazaja, ze obszary mniej rozwiniete traca wskutek narzuconych
im (czesto politycznie) niesprawiedliwych warunków wymiany. Ich zdaniem, wyjsciem
jest polityka protekcyjna obszarów mniej rozwinietych dla wspomozenia ochrony wlasne-
go przemyslu. W XIX w. Anglia byla generalnie zwolennikiem wolnego handlu (z wyjat-
kiem corn laws w pierwszej polowie stulecia), natomiast w krajach mniej rozwinietych
(USA w pierwszej polowie stulecia, Niemcy, Rosja, Japonia, a w XX w. wiele krajów
Ameryki Lac. i Azji; na ziemiach polskich Królestwo Polskie) okresowo wystepowaly
tendencje do protekcjonizmu.
" Spór dotyczy takze industrializacji. Jaki byl jej wplyw na obszary peryferyjne? W jaki
sposób dokonywalo sie ich uprzemyslowienie? Ekonomisci liberalni, traktujac industriali-
zacje jako czesc procesu rozwoju gospodarczego, który z obszarów bardziej rozwinietych
rozszerza sie do opóznionych poprzez dyfuzje postepu technicznego. Ekonomisci lewico-
wi z kolei klada nacisk na podporzadkowywanie sobie obszarów peryferyjnych przez cen-
trum, wykorzystywanie ich jako zródlo tanich surowców i taniej sily roboczej.
" Rozstrzygniecie tego sporu nie jest latwe, bo dane empiryczne dostarczaja argumentów
kazdej ze stron. W dlugim okresie (w ciagu XIX i XX wzrost gospodarczy wystepowala
zarówno w centrum, jak i na peryferiach, tu nie tylko dzieki eksportowi surowców, ale i
dzieki stopniowej industrializacji. Zarazem jednak dystans miedzy centrum i peryferiami
sie powiekszal. (Por. Landes, Bogactwo i nedza narodów; Janos, Eastern Central Europe
in the Modern World).
" W Europie XIX centrum to najwyzej rozwiniete obszary Anglii, Francji, Niemiec, takze
Belgia, Holandia. Dolaczaja do nich stopniowo Skandynawia, Czechy, pn. Wlochy (choc
te ostatnie obszary sa bardziej dyskusyjne). Irlandia, Hiszpania, Portugalia, Grecja, Balka-
ny, Europa Wschodnia to obszary peryferyjne. W dalszym ciagu wykladu na tych ostat-
nich skupiona bedzie uwaga.
Pojecia  Europa wschodnia ,  Europa srodkowa ,  Europa srodkowo-wschodnia
"  Europa wschodnia trudna jest do jednoznacznego zdefiniowania ze wzgledu na niejed-
nolitosc geografii fizycznej, klimatu, oraz wielkie zróznicowanie etniczne (Slowianie,
Niemcy, Zydzi), religijne (prawoslawie, katolicyzm, protestantyzm, judaizm, islam), i po-
lityczne, to ostatnie b. zmienne w czasie. Terminy uzywane niejednoznacznie.
" Czesto obecnie stosowane pojecia  Europa wschodnia ,  srodkowa ,  srodkowo-
wschodnia maja charakter historyczny, sa przykladami  geografii symbolicznej . (Por.
Edward Said, Orientalizm ta wybitna praca amerykanskiego uczonego pochodzacego z
Palestyny uswiadomila, jak bardzo pojecie  Wschód ,  Orient nie tyle odpowiada jakie-
mus realnemu bytowi, ile jest myslowym konstruktem Zachodu, dowodzacym jego wyz-
szosci nad innymi kulturami). W odniesieniu do Europy rozróznienie wschód-zachód po-
jawilo sie dopiero w XVIII w., przedtem mówiono raczej o Pólnocy i Poludniu (Italia,
dziedzictwo antyku). W XVIII w. cywilizowanemu Zachodowi zaczeto przeciwstawiac
barbarzynski wschód, Azje, która zaczynala sie tam, gdzie konczyla sie oswiecona Europa
(por. Wolff, Inventing Eastern Europe). Historycy niemieccy drugiej polowy XIX w.
zwrócili uwage na role Laby (Gutherrschaft i Grundherrschaft), od tego czasu konstatacja
dualizmu agrarnego w rozwoju Europy. W okresie I wojny swiatowej pojawilo sie pojecie
Mitteleuropa Europa srodkowa, pod wplywami Niemców. Po II wojnie swiatowej
Europa wschodnia pojmowana byla jako obszar wplywów ZSRR, dziedzictwo Jalty, a jej
granice wyznaczala churchillowska  zelazna kurtyna . Od lat 70-tych autorzy czescy, we-
gierscy, polscy próbujac przeciwstawic sie umiejscawianiu ich spoleczenstw na wscho-
dzie mówic poczeli o mówia o Europie sr odkowo- wschodni ej  obszarze dzie-
dzictwa kulturowego zachodniego chrzescijanstwa, ale pod dominacja Rosji i komunizmu.
Jako odmienny obszar wyróznia sie Balkany (por. Todorova, Imagining the Balkans).
Ramy polityczne trzy imperia.
" Do XVIII w. Rzeczpospolita Obojga Narodów (700-900 tys. km2) pozostawala waznym
organizmem panstwowym, znika jednak w wyniku rozbiorów. W XIX w., okresie szyb-
kich przeksztalcen cywilizacyjnych, region zdominowany byl przez 3 imperia: Ottoman-
skie, Romanowych, i Habsburgów. Na pólnocy coraz wieksza role odgrywalo Królestwo
Prus, pod przywództwem którego nastapilo zjednoczenie Niemiec i powstanie w 1870
Rzeszy Niemieckiej.
" Imperium Osmanskie. Islam. Zasady organizacji politycznej i dominacji na podporzadko-
wanych obszarach. Trudnosci dotrzymania kroku Zachodowi w procesie modernizacji
(por. Lewis, What went wrong). Próby modernizacji od pocz. XIX w., mlodoturcy.
Umiarkowany rozwój gospodarczy, ale tradycyjnego typu, praktycznie bez nowoczesnej
industrializacji. Kurczenie sie imperium osmanskiego w ciagu drugiej polowy XIX w.,
wycofywane sie z terenów poludniowo-wschodniej Europy. Ostateczny upadek w efekcie
I wojny swiatowej.
" Imperium rosyjskie. Ekspansja terytorialna do polowy XIX w. pózniej zahamowanie eks-
pansji (przegrane wojna krymska, wojna z Japonia, przegrana I wojna swiatowa, upadek
panstwa w wyniku rewolucji). Ustrój polityczny autokracja (samodzierzawie). Ruc hy
2
polityczne dekabrysci, socjaldemokracji, narodnicy. Problem reform: brak reform w
okresie Mikolaja I, zniesienie poddanstwa po przegranej wojnie krymskiej,  wiosna po-
sewastopolska , reformy Aleksandra II, 1905 r., Duma, reformy Stolypina. W zakresie re-
form, scieranie sie koncepcji autokratycznej modernizacji (zmiany, na ile sa konieczne,
wprowadzi swiatla biurokracja carska) z koncepcja ewolucji w kierunku monarchii kon-
stytucyjnej. Polityka narodowosciowa rusyfikacja, antysemityzm. Znaczenie i ograni-
czenia prawa. Represje. Aparat panstwowy, zwlaszcza na nizszych poziomach, marnej
jakosci, marnie oplacany, podatny na korupcje. Armia bardzo liczna, o nieludzkim rezi-
mie, b. marnie wyposazona i wyszkolona.
" W sumie, w odniesieniu do obszarów nieetnicznie rosyj skich w Europie (w duzej mierze
byly to tereny b. Rzeczypospolitej) tendencje do rusyfikacji, niezbyt jednak skuteczne
ze wzgledu na ograniczone zdolnosci penetracji spoleczenstwa przez panstwo. Slaby roz-
wój szkolnictwa, zwlaszcza powszechnego.
" Imperium Habsburgów. Rewolucja 1848. Zmiany polityczne po 1867 r. monarchia au-
stro-wegierska. W przeciwienstwie do Rosji, daleko posunieta autonomia kulturalna, a
nawet polityczna poszczególnych czesci imperium. Liberalizm prawie po koniec stulecia,
potem tendencje nacjonalistyczne. Monarchia konstytucyjna, ustrój wprawdzie nie demo-
kratyczny, ale z silnie zaznaczona rola prawa, odrózniajacy sie tym mocno od Cesarstwa
Rosyjskiego. Dobrze rozwiniety, nowoczesny aparat administracyjny (biurokracja). Ale
niewiele (moze poza osoba cesarza) spaja calosc tego panstwa, które rozpadnie sie w wy-
niku I wojny swiatowej.
" Rzesza Niemiecka. Ograniczona demokratyzacja partie polityczne, wybory, prasa, Re-
ichstag. Bardzo dobrze zorganizowana, sprawna, uczciwa administracja, wywodzaca sie z
tradycji pruskiej. (Rechstaat panstwo przestrzegajace prawa (przyklad wozu Drzymaly).
Dobrze rozwiniety system szkolny na wszystkich poziomach, silnie jednak wprzegniety w
polityczne i narodowe cele panstwa. Polityka germanizacji, jej interpretacja, jej skutki.
Bardzo duza rola armii (rola junkrów pruskich, sojusz  zelaza i zboza ). Szybka rozb u-
dowa armii, a potem floty wojennej w koncu XIX i pocz. XX w. Ambicje imperialne za-
morskie (Afryka, Chiny) i europejskie (Balkany, Bliski Wschód) pochodna szybkiego
rozwoju przemyslu i ambicji do odgrywania roli w polityce swiatowej. Rzesza postrzega-
na w coraz wiekszym stopniu jako zagrozenie (stad sojusz Rosji i Francji, do którego do-
lacza Anglia mimo, ze ma sprzeczne interesy z Francja w Afryce i Rosja w Azji).
Tendencje polityczne nacjonalizm
" Umacnianiu sie tych imperiów towarzyszyl rozwój ideologii narodowej, zarówno w mo-
carstwach imperialnych (w najwyzszym stopniu w Rzeszy Niemieckiej), jak i posród po-
zbawionych niezaleznosci licznych ludów, skladajacych sie na mieszkanców tych impe-
riów.
" Jeszcze raz definicja Gellnera (Narody i nacjonalizm) nacjonalizm to dazenie, by grani-
ce panstwowe pokrywaly sie z kulturalnymi i interpretacja ruchów narodowych. Mocar-
stwa (zwlaszcza Niemcy, najmniej Austria) staraly sie, by wszyscy mieszkancy stali sie
czescia dominujacego narodu. Male ludy (narody) przeciwnie dazyly do autonomii kul-
turowej, politycznej, a w koncu do suwerennosci. W krajach (spoleczenstwach), które nie
maja panstwowosci, nosicielem tych idei sa przede wszystkim warstwy oswiecone i inte-
lektualisci (pisarze, dziennikarze, wolne zawody itp.). Zainteresowanie wlasna (prawdzi-
wa i wyobrazona) historia, mitologia historyczna.
3
" Zainteresowanie ludem, etnologia, etnografia. Zmiana stosunku do ludu i chlopów, chlo-
pomanstwo z warstwy niedostrzeganej i pogardzanej staja sie nosicielem wyimagino-
wanych cnót narodowych. Por. Wesele Wyspianskiego, Volkism w Niemczech, narodnicy
w Rosji.
" Stopniowy wzrost autonomicznego znaczenia chlopów, w pelni rozwinie sie w okresie
miedzywojenny, ale jest juz wyrazny przed pierwsza wojna swiatowa. Przyklad polskiej
Galicji, skad przede wszystkim wywodza sie partie chlopskie. Legendy Kosciuszki, kosy-
nierów i Bartosza Glowackiego jako chlopskie mity. Swiadomosc i postawa chlopów sa
wazne, bo to oni stanowia glówna warstwe narodu.
" Ruchy i dzialania na rzecz podkreslenia (skonstruowania) tozsamosci narodowej: twór-
czosc literacka, muzyczna. Ruchy i partie polityczne. Przyklady: Wagner, Moniuszko,
Smetana, Sienkiewicz, Liga Polska (i pózniej endecja), Dmowski, Mysli nowoczesnego
Polaka. Podobne tendencje posród wielu grup etnicznych (narodów) znajdujacych sie pod
panowaniem 3 imperiów.
" Pierwsze panstwa: Grecja, Serbia, Rumunia, Bulgaria (kurczenie sie imperium osma n-
skiego). Paradoksy polityczne rozwiazania instytucjonalne kopiowane z Zachodu sto-
sowane w krajach zacofanych gospodarczo (por. Janos, Eastern Europe..., tegoz Politics
of Backwardness). Czesto okazuja sie gra pozorów, pozwalajaca warstwom srednim zyc
wygodnie z panstwa. To teza Andrew Janosa: panstwa te rozbudowuja struktury admini-
stracyjne, pozwalajace na znalezienie ludziom z warstw srednich znalezc zatrudnienie
kosztem podatników.
Dominacja wsi i rolnictwa
" Kraje tego regionu to kraje przede wszystkim rolnicze. Ogólna charakterystyka historycz-
na rolnictwa. Zróznicowanie regionalne, znaczenie obszarów o korzystnych warunkach
glebowych i klimatycznych (Ukraina, Wegry, Rumunia).
" Dziedzictwo  wtórnego poddanstwa  dualizm gospodarki dworskiej i chlopskiej. Ró z-
norodnosc form zaleznosci miedzy wlascicielami ziemskimi i chlopami, polski folwark to
tylko jedna z mozliwosci.
" Znoszenie poddanstwa w ciagu pierwszej polowy XIX w. Ambiwalentna postawa panstwa
wobec chlopów.
" Przeludnienie agrarne. Pojecie. Narastanie zjawiska. Przeludnienie jako czynnik wyjasnia-
jacy migracje, niskie koszty sily roboczej i wysokie ceny ziemi w malych kawalkach. Po-
jecie parcelacji. Rozdrobnienie gruntów. (Por. Stys, Drogi postepu chlopa polskiego).
Znaczenie zajec pozarolniczych dla ludnosci przeludnionych terenów wiejskich.
Uprzemyslowienie Zachodu jako czynnik przemian gospodarczych
" Uprzemyslowienie Zachodu powoduje gwaltowny wzrost zapotrzebowania na surowce
przemyslowe oraz na artykuly rolnicze. Zapotrzebowanie na te ostatnie wynika stad, ze w
krajach wyzej rozwinietych wzrasta popyt na skutek wzrostu poziomu zycia, ich wlasne
rolnictwo przeksztalca sie w bardziej intensywne, a importuje sie produkty rolnictwa eks-
tensywnego przede wszystkim zboze i mieso.
" Rola wolnego handlu.
4
Stopa wzrostu eksportu, srednie roczne w procentach
Kraj 1860-80 1880-90 1890-1910
Wegry b.d. 1,5 3,6
Bulgaria b.d. 9,4 3,3
Grecja 2,1 6,7 2,9
Rumunia b.d. 2,1 3,9
Serbia b.d. 1,9 4,2
Rosja 4,1 3,5 3,6
Zródlo: Berend, Ranky, Industrialization..., s. 115.
" Czynnikiem, który umozliwil ten import, byl szybki rozwój sieci kolejowej. Spowodowa-
lo to wlaczenie do gospodarki swiatowej zyznych równin Europy poludniowo-
wschodniej, w szczególnosci Ukrainy, Rumunii i Wegier. Niektóre z tych obszarów prze-
szly z ekstensywnej produkcji hodowlanej (bydlo wypasane w stepie) na produkcje zbo-
zowa, co oznaczalo gospodarke znacznie bardziej intensywna i wydajna.
" Okres szczególnie dobrej koniunktury dla regionu, to lata od polowy stulecia (zniesienie
angielskich cel na zboze, 1849), po kryzys rolniczy lat siedemdziesiatych, spowodowany
naplywem tanich produktów rolnych zza oceanu. Dotknal on b. bolesnie np. Królestwo
Polskie (Lukasiewicz, Kryzys agrarny na ziemiach polskich)
" Ogólnym efektem byl industrializacji Europy byl jednak wzrost produkcji rolnej obsza-
rów wschodnich, a w konsekwencji wzrost dochodów (nie mamy jednak dobrych staty-
styk PBK dla tego okresu). Niekiedy przyczynialo sie to takze do rozwoju przemyslu spo-
zywczego. Przykladem moze byc mlynarstwo na Wegrzech, ono glównie bylo podstawa
gwaltownego rozwoju Budapesztu w ostatnich dekadach XIX w. Inne rozwijajace sie
szybko galezie przemyslu spozywczego, to cukrownictwo i gorzelnictwo.
" Pozorny paradoks kraje o niskiej konsumpcji pszenicy per capita eksportuja ja do kra-
jów wysokiej konsumpcji per capita. Pozytywne i negatywne zmian w sytuacji rolnictwa
dla ludnosci chlopskiej.
" Na ile wlaczenie Europy wschodniej w zasieg oddzialywania szybko modernizujacego sie
Zachodu przyczynialo sie do przemian instytucjonalnych i spolecznych, najogólniej do
rozwoju kapitalizmu? Do odpowiedzi na to pytanie trzeba jeszcze bedzie wrócic, w tym
miejscu trzeba zauwazyc, ze popyt na zboze wzmacnial grupe spoleczna o tradycyjnym
charakterze wielkich wlascicieli ziemskich. Przyklad wplywu tego na stosunki miedzy
polskimi wlascicielami ziemskimi a ukrainskimi chlopami (por. prace Daniela Beauvois).
5
Pózne i wyspowe uprzemyslowienia
Produkcja przemyslowa na glowe 1 mieszkanca, 1900 (Europa = 100)
Wielka Brytania 254
Belgia 230
Niemcy 177
Szwajcaria 150
Francja 140
Szwecja 104
Holandia 97
Norwegia 93
Dania 85
Austro-Wegry 82
Wlochy 71
Hiszpania 52
Grecja 48
Portugalia 46
Serbia 39
Rosja 34
Bulgaria 33
Rumunia 33
Finlandia 32
" Ogólne czynniki rozwoju przemyslu: kapitaly, przedsiebiorczosc, technologie, sila robo-
cza, rynki zbytu, rola panstwa. Polityka liberalna i protekcyjna. Rola cykli koniunktural-
nych. W Europie wschodniej byl niedostatek kapitalów, malo bylo przedsiebiorców, rynki
zbytu byly plytkie. Tania byla za to sila robocza, jednak nisko wykwalifikowana.
" Rozwój gospodarczy (byla juz wczesniej mowa o tym przy okazji omawiania gospodarki
rosyjskiej dokonywal sie z oporami, przyspieszony w ostatnich dziesiecioleciach duzym
naplywem kapitalu zagranicznego (Francja) i protekcja panstwa, szczególnie duza role
odegrala rozbudowa sieci kolejowej. Przez pewien czas Królestwo Polskie przodowalo w
rozwoju przemyslowym (Lódz, Zaglebie Dabrowskie).
" Uprzemyslowienie mialo charakter opózniony i wyspowy (jak we Wloszech, gdzie po-
wstalo nawet okreslenie spotti di leopardo). Przyklady takich wysp uprzemyslowienia:
Czechy, Slask, Królestwo Polskie, przemysl naftowy w Rumunii. Przyklad przemyslu
lódzkiego.
Literatura
R. Cameron, Historia gospodarcza swiata, Warszawa 1996 rozdz. 10.
J Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Warszawa 1999, s. 154-156.
6