Wykład VIII
SYTUACJA GOSPODARCZA W OKRESIE MI
DZYWOJENNYM
Notatki do wykładu przygotowane przez M. Tymińskiego na podstawie materiałów
prof. J. Kochanowicza
Uwagi wstępne
" Przedmiotem wykładu jest kształtowanie się koniunktury gospodarczej i ogólna
charakterystyka gospodarki światowej w okresie międzywojennym. Był to okres  gorszy
zarówno od epoki go poprzedzającej (lata 1870-1914), jak i do tego, co miało nastąpić po
II wojnie. Cechowała go dezintegracja gospodarki światowej, zahamowanie postępu
technicznego, słaby wzrost, i gwałtowne wahania koniunktur po wojnie gwałtowna
(choć ograniczona tylko do niektórych obszarów) inflacja, a po roku 1929 ogromne
załamanie Wielki Kryzys. W okresie tym zachwiane zostało przekonanie o zdolności
gospodarki kapitalistycznej do samoczynnej regulacji, jak podkopana została wiara w
funkcjonowanie liberalnej demokracji. Wzmocnieniu uległa rola państwa w gospodarce:
w łagodnej postaci poprzez wprowadzenie interwencjonizmu w krajach najwyżej
rozwiniętych (zwłaszcza w US), w skrajnej zaś w krajach o ustrojach autorytarnych i
totalitarnych.
" Periodyzacja okresu: 1918-1924 (odbudowa, inflacja w niektórych krajach); 1924-29
(dobra koniunktura); 1929-1933 (Wielki Kryzys); 1933-39 (wychodzenie z kryzysu).
" Nacjonalizm ekonomiczny (charakterystyczny dla okresu): dążenie do uzyskania
samowystarczalności gospodarczej dla zabezpieczenia interesów politycznych, a w
szczególności narodowych. Narzędzia: ograniczenie wymienialności walut, protekcjonizm
i poparcie rozwoju rozmaitych gałęzi gospodarki poprzez przywileje, subsydia, cała.
Niechętny stosunek do kapitału obcego.  Nostryfikacja kapitału niechętny stosunek do
właścicieli narodowo obcych. Antysemityzm gospodarczy. Etatyzm tworzenie
przedsiębiorstw państwowych. Gospodarka radziecka jako skrajny przykład nacjonalizmu
gospodarczego.
A. Sytuacja polityczna  w poszukiwaniu nowej drogi
I. Świat powersalski: od wielkich mocarstw do rozdrobnienia politycznego
1. Upadek starych Imperiów (Niemcy, Austro-Węgry, Imperium Osmańskie, Imperium
Rosyjskie)
2. Świat opuszczony przez nowe Imperium  amerykański izolacjonizm
3. Powstanie państw narodowych w Europie Wschodniej: Rozpad monarchii
austrowęgierskiej, powstanie nowych, ale znacznie mniejszych państw (Austria,
Węgry, Czechosłowacja, Polska, Jugosławia; Znaczne korekty graniczne (korzyści
Rumunii, straty Bułgarii). W 1922 r. powstanie Republiki Tureckiej.
4. Upokorzone Niemcy i Włochy
II. Między demokracją a autorytaryzmem
1. Państwa demokratyczne: USA, Wielka Brytania, Francja, Szwajcaria,
Czechosłowacja, Holandia, Belgia, Niemcy, kraje skandynawskie
2. Wejście nowego porządku - faszystowskie Włochy
3. Pomiędzy demokracją a dyktaturą  małe państwa Europy Wschodniej
B. Gospodarka po I Wojnie Światowej (1918-1924)
I. Bezpośrednie skutki wojny:
1. Zniszczenia, spadek produkcji wywołany nieodnawianiem aparatu wytwórczego,
2. Dezorganizacja transportu,
3. Odejście od wolnego handlu, dezorganizacja handlu międzynarodowego (odejście od
waluty złotej, autarkizacja gospodarek poszczególnych krajów, wyłączenie Niemiec z
handlu światowego i odcięcie ich od rynków światowych),
4. Spadek produkcji rolnej w Europie, głód, wyniszczenie ludzi (zabici, ranni, chorzy).
5. Utrata dochodów z inwestycji zagranicznych (przed wojną Wielka Brytania, Francja i
Niemcy były największymi inwestorami. Utracone inwestycje w Rosji w wyniku
rewolucji).
6. Z drugiej strony, po wojnie nadprodukcja rolna rejonów dziewiczych, np. w Ameryce
A
acińskiej.
II. Traktaty pokojowe jako z
ródło trudności gospodarczych w okresie powojennym.
1. Europejscy alianci, przede wszystkim Francja, postanowili przerzucić na państwa
pokonane, przede wszystkim Niemcy, nie tylko ciężar typowych odszkodowań
wojennych (reparacji), ale również spłatę zaciągniętych w USA pożyczek, które
wbrew nadziejom sojuszników Amerykanie postanowili wyegzekwować w całości.
2. Niemcy utraciły na rzecz Francji Alzację i Lotaryngię, Francja okupowała również
dolinę Saary. Niemcy utraciły również na rzecz Polski tereny bogate w złoża węgla
(Górny Śląsk).
3. Konfiskata marynarki wojennej, części handlowej, broni, parowozów, wagonów,
samochodów.
4. Ograniczenie armii, okupacja Nadrenii.
5. Podstawą roszczeń państw zwycięskich było uznanie w traktacie pokojowym, że na
państwie niemieckim ciąży  Wina za wojnę .
6. Ostateczna suma reparacji wynosiła 132 mld. marek w złocie, czego Niemcy nie były
zdolne zapłacić. Aby zabezpieczyć spłaty doszło do okupacji najbogatszego regionu
ówczesnych Niemiec Zagłębia Ruhry (od stycznia 1923 r., wojska wycofano pod
koniec roku).
7. Podobne trakty zostały zawarte z pozostałymi państwami pokonanymi w I Wojnie
Światowej.
III. Kryzys handlu międzynarodowego wywołany nacjonalizmem ekonomicznym.
1. Niezwykle wysokie bariery celne pozostałe po wojnie, jeszcze podwyższano, co
rodziło decyzje odwetowe innych państw  w ten sposób w gospodarce światowej po
wojnie narastał protekcjonizm, np. USA wprowadziły najwyższe stawki celne w
swojej historii, co prowadziło do działań odwetowych ze strony innych państw.
2. Nowe państwa dawniej uczestnicy sfery wolnego handlu utwierdzają swoją
niezależność poprzez dążenie do samowystarczalności gospodarczej; w efekcie
doprowadza to do zerwania dawnych związków gospodarczych nieraz w bardzo
2
drastycznej formie; niezwykle wyraz
nie proces ten jest widoczny na obszarze
dawnych Austro-Węgier.
3. Dominujący w gospodarce protekcjonizm spowodował, że zaczęto określać stosunki
handlowe w okresie międzywojennym jako neomerkantylizm.
IV. Powojenna inflacja.
1. Za wyjątkiem Stanów Zjednoczonych wszystkie kraje zrezygnowały w czasie wojny z
waluty złotej. Pożyczki wewnętrzne i drukowanie pieniędzy jako sposób finansowania
wojny.
2. Mechanizm inflacji niemieckiej: emisja pieniędzy bez pokrycia dla pokrycia
rekompensat dla pracodawców i pracowników (szczególne przyspieszenie od stycznia
1923 r. po dodrukowaniu pieniędzy na rekompensaty dla pracodawców i pracowników
z Zagłębia Ruhry zajetego przez Francuzów i Belgów). Wzrost cen i kosztów, spirala
inflacyjna (wzrost oczekiwań inflacyjnych)  hiperinflacja (daszło do 4,2 bln marek za
dolara).
3. Ze względu na powiązania gospodarcze wewnątrz dawnych państw centralnych
nastąpiło przenoszenie się inflacji na teren krajów dawnego imperium Habsburgów,
Bułgarii, Grecji, Polski; w konsekwencji doszło do załamania gospodarki
międzynarodowej (załamanie normalnego handlu).
4. Redystrybucja dochodów poprzez inflację: relatywnie tracą posiadacze oszczędności,
wierzyciele, rentierzy, ludzie o stałych dochodach (pensje), mieszkańcy miast.
Relatywnie zyskują dłużnicy, ludzie żyjący ze zmiennych dochodów, spekulanci,
rolnicy.  Podatek inflacyjny . Inflacja jako sposób odbudowy gospodarczej.
Społeczne i polityczne skutki inflacji: zubożenie, czy wręcz ruina dawnych klas
średnich, radykalizacja nastrojów, wzmocnienie skrajnych ruchów politycznych
(komuniści, narodowi socjaliści).
5. Program antyinflacyjny (plan Dawesa)  ograniczenie spłat reparacji, pożyczki
stabilizujące. 1924 powrót do waluty opartej o złoto. Inwestycje amerykańskie.
6. Istota reform stabilizujących gospodarkę (reforma Schachta w Niemczech, Grabskiego
w Polsce): uniezależnienie emisji pieniądza od państwa, oparcie walut o rezerwy
(złoto, dewizy). Pożyczki stabilizacyjne. Stabilizacja prowadzi do stopniowego
powrotu do waluty złotej (czy zbliżonej). Wywołuje to jednak czasem kontrowersje i
trudności przykładem Wielka Brytania.
C. Wielki Kryzys i jego konsekwencje
I. Okres dobrej koniunktury gospodarczej (1924-1929)
1. Jest to okres względnie dobrej koniunktury gospodarczej, produkcja przemysłowa
rośnie.
2. Gorsze są natomiast warunki wzrostu produkcji rolniczej.
3. Szczególnie dobry był ten okres dla USA, dobra koniunktura panowała tu od
zakończenia wojny.
4. Postęp techniczny: stosunkowa mała rola nowych wynalazków, większa rola
upowszechnienia dawnych wynalazków.
3
5. Koncentracja produkcji, rola wielkich organizacji gospodarczych. Odbicie tego w
teoriach  teorie monopolu i konkurencji niedoskonałej.
6. Postęp organizacyjny: racjonalizacja, badania pracy. Przemiany struktury wielkich
organizacji, zwłaszcza w Ameryce. Zmiany poglądów na rolę właścicieli i
managerów.
II. Wielki Kryzys  lata 1929-1933
1. Wycofywanie się USA z inwestycji zagranicznych (przede wszystkim niemieckich),
inwestycje w giełdę nowojorską, co doprowadziło w lecie 1928 r. do boom-u
spekulacyjnego objawiającego się błyskawicznym wzrostem cen akcji (dobra
koniunktura na giełdzie skusiła nawet niezbyt zamożnych do kupowania akcji
finansowanych z kredytów).
2. Latem 1929 r. zaczęło być odczuwalne spowolnienie gospodarcze w Europie
spowodowane odpływem amerykańskich kapitałów inwestycyjnych, to z kolei
wpłynęło na spowolnienie gospodarki amerykańskiej.
3. 24 X 1929 czarny czwartek, 29 X czarny wtorek załamanie giełdy. Depresja zaczęła
się wcześniej, krach był jej symptomem i pogłębił ją. Banki żądały zwrotów pożyczek,
więc inwestorzy sprzedawali akcje.
4. Wycofywanie kapitałów nabrało takiego tempa, że doprowadziło do kryzysu systemu
finansów międzynarodowych, a w konsekwencji do kryzysu systemów bankowych w
poszczególnych krajach (wiele banków zbankrutowało w wyniku wycofywania
wkładów, wiele zamroziło wycofywanie funduszy), co wpłynęło na i tak słaby system
handlu międzynarodowego.
5. W latach 1929-1932 nastąpił drastyczny spadek obrotów międzynarodowych, co
podciągnęło za sobą spadek produkcji, zatrudnienia i dochodów.
6. Przenoszenie się kryzysu z gałęzi do gałęzi i z kraju do kraju.
7. Kryzys w krajach peryferyjnych (gdzie dominowała produkcja rolnicza i wydobycie
surowców mineralnych na eksport): w wyniku spowolnienia produkcji w krajach
wysokorozwiniętych ceny surowców zaczęły spadać, co dotknęło państwa, których
gospodarka w znacznym stopniu bazowała na produkcji surowcowej (Argentyna,
Chile)
8. Specyficzny przebieg kryzysu w rolnictwie  nadwyżki i ich niszczenie.
9. Reakcje rządów na kryzys: Gwałtowne wycofywanie się z waluty złotej. Każdy ratuje
się na własną rękę. Unilateralny charakter decyzji poszczególnych rządów -
zawieszanie wymienialności waluty, cła, ograniczenia, etc. Rządy robią to po to, by
się zabezpieczyć przed negatywnym oddziaływaniem koniunktury światowej i działań
innych rządów, skutek jest jednak odwrotny od zamierzonego pogłębia dezintegrację
gospodarki światowej, a zatem i sam kryzys; nawet USA odeszły w 1933 r. od
parytetu złota.
10. W efekcie Wielkiego Kryzysu wystąpiły: spadek dochodu narodowego, produkcji,
wzrost zapasów, spadek cen, spadek zatrudnienia, bezrobocie.
11. Społeczne skutki kryzysu. Bezrobocie (w USA 15 mln - połowa robotników
przemysłowych!), brak instytucji zabezpieczenia społecznego. Marsze głodowe.
Poziom życia zatrudnionych  spadek cen. Skutki kryzysu dla ludności rolniczej.
4
12. Do tej pory nie ustalono ostatecznie przyczyn Wielkiego Kryzysu i wciąż jest to
przedmiotem sporu  prawdopodobnie złożyły się na to różne powody, które
wystąpiły jednocześnie  kryzys monetarny, spadek konsumpcji i inwestycji,
problemy wynikające ze sposobu rozwiązania spraw międzynarodowych po I Wojnie
Światowej.
13. Do ostrego przebiegu kryzysu przyczyniła się polityka izolacjonistyczna USA, które
będąc najsilniejszą gospodarką, nie przejęły pozycji przywódczej zachowując się
zgodnie z zasadami nacjonalizmu gospodarczego (inaczej zachowywała się przed I
Wojną Światową Wielka Brytania wspierając zasady wolnego handlu)
14. Długookresowe konsekwencje to m.in.: wzrost roli państwa w gospodarce, tzw.
rewolucja keynsowska, wzrost znaczenia skrajnych ruchów politycznych.
D. Zmiany polityczne w latach trzydziestych
I. Coraz mniej krajów ma charakter demokratyczny: USA, Wielka Brytania, Francja,
Szwajcaria, Czechosłowacja, Holandia, Belgia, kraje skandynawskie.
II. Ku rządom silnej ręki
1. Totalitaryzm: charyzmatyczny przywódca, partia-państwo, ideologia, pełne
podporządkowanie działalności kulturalnej, edukacyjne, wydawniczej etc. państwu
cenzura nawet nie jest potrzebna terror, kampanie masowej mobilizacji, wykluczanie
wszelkiego pluralizmu w życiu politycznym.
2. Narodowy socjalizm w Niemczech.
3. Komunizm w ZSRR.
4. Rozpowszechnienie rządów autorytarnych.
a. Popularność faszyzmu włoskiego.
b. Przyczyny: destabilizacja wywołana kryzysem, wiara w rządy twardej ręki.
c. Kraje przechodzące do rządów autorytarnych w dwudziestoleciu:
- Hiszpania  pomiędzy frankizmem a komunizmem
- zaostrzenie tendencji autorytarnych w Polsce po śmierci Piłsudskiego
- państwa bałtyckie
- Węgry i Austria
E. Gospodarka po Wielkim Kryzysie (1933-1939)
I. Interwencjonizm gospodarczy jako podstawowy sposób wyjścia z kryzysu (aktywność
rządu w nakręcaniu koniunktury i budowaniu zabezpieczeń socjalnych)
II. Stany Zjednoczone   New Deal
1. Państwowa Administracja Poprawy (NRA) przypominała ruch stowarzyszeń
branżowych (tamte jednak były dobrowolne) i zarządzania i gospodarką wojenną,
przypominała również korporacjonistyczne rozwiązania włoskie  był to system
planowania gospodarka prywatną pod nadzorem państwa, mającym zapewnić ochronę
interesu publicznego i zagwarantować prawa pracowników (w 1935 r. NRA zostało
uznane przez SN za sprzeczne z konstytucją).
2. Polityka rozbijania monopoli zainicjowana przez rząd Roosvelta zaniechana pod
koniec lat trzydziestych.
5
3. System robót publicznych zmniejszających bezrobocie
4. Wprowadzenie nowego prawa pracy gwarantującego prawa pracownicze
5.  New Deal zmniejszył wprawdzie bezrobocie jednak nie doprowadził do pełnego
zatrudnienia w chwili wybuchu wojny (1941) w USA cały czas było 6 mln
bezrobotnych.
III. Nazistowskie sposoby na Wielki Kryzys
1. Przykład idzie z Włoch  gospodarka włoska po dojściu do władzy Mussoliniego
została zorganizowana w myśl zasad faszystowskich w dwanaście korporacji; według
faszystów gospodarka nie powinna być ani kapitalistyczna ani socjalistyczna  może
być prywatna, ale powinna być podporządkowana interesom państwa, które poprzez
korporacje (zrzeszenia branżowe) wpływa na jej działanie. W korporacjach swoje
przedstawicielstwa mieli zarówno pracodawcy jak i pracownicy, a również
przedstawiciele państwa z reguły związani z partią faszystowską. Rozwiązano
wszystkie dotychczas istniejące związki zawodowe. Korporacje kontrolowały również
wysokość cen i płac oraz warunki pracy.
2. Nazistowskie Niemcy:
a. w 1933 r. w Niemczech było 6 milionów bezrobotnych, w 1939 r. liczba
miejsc pracy przewyższyła liczbę pracowników
b. podstawą polityki gospodarczej nazistów był program wielkich robót
publicznych połączonych z programem zbrojeń; w ramach tego programu
został wybudowany pierwszy na świecie system autostrad oraz wzmocniono
przemysł, co pozwoliło Niemcom osiągnąć przewagę w pierwszych latach II
WŚ.
c. Zlikwidowano wszystkie związki zawodowe wprowadzając obowiązkowa
przynależność do Narodowego Funduszu Pracy; zlikwidowano umowy
zbiorowe pracy, zastępując je urzędami pracy z  powiernikami , mającymi
pełnię władzy w zakresie ustalania warunków pracy.
d. W przeciwieństwie do ZSRR nie znacjonalizowano przemysłu tylko poddano
go pełnej kontroli reżimu
e. Pamiętając o problemach w czasie I Wojny Światowej wprowadzono politykę
samowystarczalności (autarkii)
f. Wprowadzenie wymiany barterowej z Europą Wschodnią
g. Organizacja Todta
Uwaga końcowa: kryzys liberalnego kapitalizmu
Kryzys liberalizmu i demokracji, autorytaryzm. Kryzys idei wolnego rynku. Interwencjonizm
i etatyzm.
Literatura: Cameron r. 14; Ciepielewski i in. r. XIV-XVI, Szpak s. 179-198, Powszechna
historia r. III, V, VII.
6