JOANNA SIEDLECKA

CZARNY PTASIOR

Pamięci mojej Matki

Heleny Siedleckiej

„[...] To jest joint-venture najsilniejsze w historii.

Te dwie diaspory światowe: diaspora katolicka, polska i

diaspora żydowska mają wspólny mianownik, który

tworzy wspólnotę najbardziej im wspólną. [...] My się

nigdy nie rozstaniemy”.

Jerzy Kosiński

(fragment wykładu „Obecność podzielona” -

wrzesień 1990, Uniwersytet Jagielloński)

OD AUTORKI

Nie pojechałam do Ameryki. Nie chciałam pisać o zawrotnej, niewątpliwie,

karierze Jerzego Kosińskiego ani też o opisanych już zresztą jego skandalach,

sukcesach, zaszczytach, które go spotkały.

Interesowało mnie wyłącznie jego wojenne dzieciństwo. Podróż do miejsc,

gdzie jako kilkuletni żydowski chłopiec przetrwał okupację. Jego przeżycia z tych lat,

traumatyczne dzieciństwo, a nie Ameryka, były bowiem, moim zdaniem, kluczem i

tropem do jego istoty. „Holocaustowej”, skomplikowanej, tajemniczej osobowości.

Obsesji, fobii, urazów i lęków. Masek oraz mistyfikacji. Szokującej prozy nasyconej

obsesją zła. A wreszcie - zaskakującej, samobójczej śmierci; wśród jej nie do końca

jasnych motywów dopatrywano się także „mrocznego dzieciństwa”, które się o niego

upomniało, upiorów przeszłości, od których nie potrafił się uwolnić.

„Był wielkim mistyfikatorem - pisał o nim Janusz Głowacki - ale demony,

których obecność stale wyczuwał za plecami były prawdziwe. Pewnej nocy otoczyły

go w mieszkaniu przy 57 Ulicy ciasnym kręgiem”



.

„[...] Myślę, że na decyzję o samobójstwie miały też wpływ lata dzieciństwa

opisane w Malowanym ptaku. Nawet jeśli nie było tak okrutne, jak opisane w

powieści” - twierdziła Ewa Hoffman, pisarka kanadyjska polskiego pochodzenia,

autorka książki o adaptacji polskich emigrantów w USA



.

„Mroczne dzieciństwo” było też kluczem do Malowanego ptaka, uznanego za

arcydzieło literatury Zagłady, jej literacki dokument.

Kosiński podkreślał wprawdzie uniwersalny charakter powieści, ale mimo to -

podobnie jak większość jego utworów, które nazywał „autofikcją” - prowokowała py-

tania o autentyzm. Zastanawiano się: czy autor opowiada własną historię? Był przecież

żydowskim dzieckiem, które przetrwało Epokę Pieców.

Tym bardziej że w swoich oficjalnych „życiorysach”, publikowanych w

amerykańskich encyklopediach literackich, podawał fakty zbieżne z historią Chłopca z

Malowanego ptaka. I tak na przykład według Current Biography jest - jak i on -

„wysłany podczas wojny na wieś”, „odseparowany od osoby, której został

powierzony”. „Wędruje od wsi do wsi”, napiętnowany ze względu na swoje śniade

oblicze, „magnetyczne włosy”, „prześladowany przez jasnoskórych i jasnowłosych

wieśniaków, doznaje wielu fizycznych i psychicznych horrorów, na skutek których

traci mowę na okres pięciu lat”. Zgodnie z Contemporary Authors - „opuszczony,

głodny, włóczy się po Europie Wschodniej, narażony na brutalność wieśniaków”. We-

dług Dictionary of Literary Biography - „w wieku sześciu lat zostaje odseparowany

od rodziców”, „łączy się z nimi po sześciu latach tułaczki”, „wędruje podejrzewany

nieustannie, że jest żydowskim lub cygańskim dzieckiem”.

Album Jerzy Kosiński. Twarz i maski - jedyne właściwie polskie źródło

biograficzne - również ten „życiorys” powtarza: „W 1939 [...] rodzice bojąc się o los

syna, wysłali go do znajomej na Wschód, a sami zostali ukryci przez Polaków w

Łodzi. Po wojnie odnaleźli syna w sierocińcu. Był niemową na skutek jakiegoś urazu z

okresu wojny. Mowę odzyskał w wieku 15 lat [...]”



.

Historia Chłopca z Ptaka uchodziła więc na ogół za jego własną, co też

Kosiński niejednokrotnie publicznie i prywatnie podkreślał, twierdząc, że doświadczył

wszystkich horrorów, które były udziałem Chłopca. Every incident is true -

przyznawał w Current Biography.

Elie Wiesel, który całe swoje życie poświęcił zagładzie, napisał artykuł o

Malowanym ptaku dla „New Jork Timesa”. „Myślałem, że to fikcja - opowiada - ale

kiedy powiedział mi, że to autobiografia, podarłem swój artykuł i napisałem tysiąc razy

lepszy”



.

Spróbowałam więc odtworzyć jego wojenną historię, choć oczywiście nie po

to, by go „demaskować”, lecz dlatego, żeby dowiedzieć się, c o go tak na całe życie

naznaczyło? A przede wszystkim - poznać prawdziwą wersję jego okupacyjnych

przeżyć.

*

Nie mówił nikomu - jak się wydaje, nawet przyjaciołom - gdzie i u kogo spędził

lata wojny. Nigdzie też o tym konkretnie nie napisał, przeciwnie, gmatwał i ka-

muflował. Wydawało się zatem, że jestem bez szans - nie wiadomo nawet było, w

jakim to się działo kraju, a co dopiero mówić o miejscu?

Według Dictionary of Literary Biography - „wędrował przez Polskę i Rosję”,

według Current Biography - „przez wschodnią Europę, od wsi do wsi”, a w

Contemporary Literary Criticism - „spędził wojnę na polskiej wsi”.

Nasi krytycy natomiast, w recenzjach, życiorysach na obwolutach wydawanych

u nas książek Kosińskiego, umiejscawiali jego „wojenną tułaczkę” na „kresach przed-

wojennej Rzeczpospolitej”, „pograniczach polsko-litewsko-białoruskich”, „wschodnich

pograniczach”, „Ukrainie”, „Podlasiu”, „Polesiu”, „pińskich błotach”, „Wileńsz-

czyźnie”.

*

Nieoczekiwanie jednak odtworzenie jego wojennych losów okazało się, wbrew

pozorom, możliwe. Czytałam po prostu wszystko, co o nim dotychczas napisano,

łącznie oczywiście z atakami, i w kieleckim „Słowie Ludu” (nr 161/1968) odnalazłam

tekst bardziej nawet niż krytyczny, mimo to operujący autentycznymi, jak się okazało,

nazwiskami i adresami osób, u których mieszkali Kosińscy w pierwszych latach

okupacji. Dzięki nim właśnie spróbowałam odtworzyć pierwszy, sandomierski etap ich

wojennych losów.

Etap następny zrekonstruowałam dzięki „Polityce”, która w nr 224/1982 i

10/1983 wydrukowała listy panów Andrzeja Migdałka i Adama Latawca, opisujące

dalsze lata okupacji spędzone z rodziną Kosińskich we wsi Dąbrowa Rzeczycka,

gmina Radomyśl nad Sanem, województwo tarnobrzeskie.

Pojechałam tam z panem Migdałkiem i od razu wiedziałam, że to ta wieś. Przed

jedną z chat, obwieszoną klatkami pełnymi ptaków, witał nas ptasznik Lech - tutejszy

pomylony, który nadal maluje farbą ptaki i obserwuje, jak dziobie je potem własne

stado...

*

Czarny ptasior demaskuje jeszcze jedną mistyfikację Znanego Mistyfikatora. I

chyba najważniejszą, bo dotyczącą wojennego życiorysu, jego, w pewnym sensie,

wizytówki. Nie było bowiem wcale „samotnej tułaczki” przez „Europę Wschodnią”,

„aktów fizycznego bestialstwa i sadyzmu”.

Mimo to jednak jego własna historia, historia rodziny Lewinkopfów-

Kosińskich, którzy przetrwali okupację na polskiej wsi, dzięki chłopom, księdzu i

miejscowej komórce PPR, jest - przynajmniej moim zdaniem -o wiele bardziej ciekawa.

Głębsza i wieloznaczna. Wyjątkowa i wręcz nieprawdopodobna.

Opowiada też nie tylko o nim, ale i o tych, którym zawdzięcza ocalenie - ich

dramacie, również wartym rejestracji.

Dotyka niewątpliwie tajemnicy jego „mrocznego dzieciństwa”, a może nawet -

jednego z motywów śmierci? Może rzeczywiście był gotów poświęcić życie dla

ratowania swego mitu? Mitu tego, który przeszedł najwięcej?

I tym razem ŻYCIE okazało się - jak zwykle zresztą -ciekawsze od fikcji -

sztucznej, wysilonej, epatującej głównie sadyzmem i okrucieństwem.

JOSEK LEWINKOPF

Zamkowa 8

Nie żyje już pani Maria Lipińska z Zamkowej 8 w centrum Sandomierza, u

której Kosińscy (to znaczy wówczas jeszcze Lewinkopfowie) zamieszkali zaraz po

wybuchu wojny, kiedy uciekli z rodzinnej Łodzi. Ale pamiętają ich dobrze jej dzieci:

Maria Wiktorowska (1917), emerytowana nauczycielka z Sandomierza, Jan Lipiński

(1922), rolnik z pobliskiej Małej Wsi, oraz Tadeusz Lipiński (1920), zamieszkały

obecnie we Wrocławiu.

Pamiętają Mojżesza Lewinkopfa - starego, jak im się wówczas wydawało, choć

był najwyżej dobrze po czterdziestce, ale już łysiejący, z brzuszkiem. Typ raczej se-

micki, choć nie rzucający się w oczy, mógł w zasadzie uchodzić za Polaka. Zamożny

kupiec czy fabrykant, w każdym razie człowiek interesu, co często w rozmowach pod-

kreślał. Inteligentny, wykształcony, władający kilkoma językami.

Elżbieta Lewinkopf, jego żona, na pewno od niego młodsza, ale też już pod

czterdziestkę. Elegancka, bardzo ładna - szczupła, wysoka, wyższa od męża, o

wybitnie semickiej urodzie: orli nos, śniada cera, czarne oczy i włosy - bujne, kręcone.

Jerzyk Lewinkopf miał wtedy jakieś sześć lat i był miniaturą matki, choć

jeszcze bardziej od niej żydowski. Jeszcze bardziej wydatny nos, smoliste wręcz oczy,

burza kruczoczarnych włosów. Bardzo zadbany - czyściutki, pięknie ubrany, pięknie

mówiący po polsku. Ubóstwiany przez rodziców, wpatrzonych w swego jedynaka.

Zjawili się u państwa Lipińskich z kilkoma tylko walizami w pierwszych

miesiącach wojny. Zdaniem rodzeństwa Lipińskich - już w październiku czy

listopadzie, choć - według dokumentów - zameldowani są dopiero od 8 stycznia 1940.

Przyjechali z Łodzi, którą wcielono do Rzeszy; ich piękne, wielkie mieszkanie zostało

zajęte przez Niemców. W Sandomierzu, czyli w Generalnej Guberni, wydawało się im

bezpieczniej.

Trafili na Zamkową przez żydowskich pośredników mieszkaniowych z Rynku,

którzy polecili im żydowską właściwie kamienicę, choć jej właścicielami byli Polacy.

Państwo Lipińscy kupili ją bowiem w 1928 od Żyda Wernera, razem z

lokatorami Żydami, i tak już zostało. Oni również wynajmowali przede wszystkim Ży-

dom, z którymi - w odróżnieniu od Polaków - nie mieli żadnych problemów. Płacili w

terminie, często nawet z góry, nie pili, nie urządzali awantur, zawsze się jakoś z

gospodarzami dogadywali. A poza tym na Zamkowej, czyli w centrum i blisko Rynku,

mieszkali niemal sami Żydzi.

Na parterze mieściła się nawet żydowska, koszerna knajpa, założona jeszcze

przez Wernerów, przesycająca całe podwórko zapachem gęsiny, ryb, smażonej cebuli -

pan Jan Lipiński pamięta ten zapach do dziś.

W ogóle Zamkowa 8 była chyba symbolem żydowskiej kamienicy. Werner

budował ją dla siebie i swojej rodziny, z jego dawnego mieszkania wychodziło się więc

do „kuczki” - wspartej na pięknych, rzeźbionych kolumnach oszklonej werandy z

podwójnym dachem. Zewnętrzny, blaszany, można było odsunąć, zostawał wówczas

drugi - pleciony, z trzciny. W „kuczce” właśnie obchodzili Wernerowie Święto

Szałasów, reszta lokatorów natomiast budowała namioty na podwórku. „Kuczka”

świadczyła o zamożności żydowskiego domu, zdobiła jeszcze tylko jedną

sandomierską kamienicę, tuż obok synagogi.

Państwo Lipińscy nie mieli akurat wolnego mieszkania, ale nie chcieli

rezygnować z zarobku, podnajęli wobec tego Lewinkopfom jeden ze swoich trzech

pokoi - wyglądali solidnie, kulturalnie, dobrze zapłacili: z góry i dolarami. Dali im więc

pokój największy, umeblowany, z widokiem na nadwiślańską skarpę, wąwozy.

Pozwolili oczywiście korzystać z kuchni, gdzie jedli, myli się w miseczce - wodę nosiło

się aż z Rynku, ubikacja była na podwórku.

Wojna się dopiero zaczęła - pani Lipińska zameldowała ich więc tak jak

wszystkich swoich lokatorów, prowadziła przecież książkę meldunkową, którą

przechowywała jeszcze przez wiele lat po zakończeniu okupacji, przepadła dopiero po

wyprowadzce z Zamkowej.

Przebywali zresztą w Sandomierzu zupełnie legalnie. Ich nazwiska i podpisy

(za małoletniego Jerzego podpisywał się ojciec) widnieją na wielu dokumentach,

sporządzonych przez gminę żydowską dla potrzeb niemieckich, które znajdują się

obecnie w sandomierskim Archiwum Państwowym. Są wśród nich między innymi

karty meldunkowe dla osób przybywających na pobyt czasowy, wyszczególniające,

kiedy i do kogo się wprowadziły, a od kogo wyprowadziły, kto je zameldował itd.

Nazwisko „Kosiński” pojawia się również w wielu „spisach ludności żydowskiej”,

chociażby na „liście Żydów przybyłych do Sandomierza”, „osiadłych w Sandomierzu w

roku 1940,1941 i 1942”.

Według nich Mojżesz Lewinkopf, syn Nusyna i Basi, kupiec z Łodzi (Gdańska

74) urodził się 18 X 1891 r. w Zamościu.

Elżbieta Lewinkopf (przy mężu) - córka Mejera i Sury - 6 I 1899 r. w Łodzi.

Jerzy Nikodem natomiast - 14 VI 1933 r., również w Łodzi.

*

Prawdę powiedziawszy, zupełnie do Zamkowej 8 nie pasowali. Byli

wprawdzie, jak wszyscy lokatorzy, Żydami, wyraźnie jednak „lepszymi”,

zasymilowanymi. Rozmawiali wyłącznie po polsku, nie świętowali w szabas i już na

pierwszy rzut oka różnili się od reszty używającej tylko jidysz, kaleczącej polski, w

chałatach, jarmułkach, z pejsami, a w święta - opasanej tałesami. Było wprawdzie kilka

rodzin zamożniejszych, Rajnbergowie na przykład, którzy mieli sklep, przeważali

jednak drobni handlarze. Bermanowie chociażby, właściciele straganu z owocami i

rybami. W suterynie natomiast mieszkała autentyczna żydowska biedota - między

innymi tragarz Mały Nusen z dwanaściorgiem dzieci.

Ale nawet zamożniejsi żyli skromnie - „wypuszczali” na przykład na wynajem

swoje mieszkania i gnieździli się u pani Lipińskiej, bo taniej. Sypiali na

najzwyklejszych, żelaznych łóżkach, ich dzieci uczyły się w chederze tylko kilka lat,

pomagały rodzicom w interesie, same zaczynały handlować, podczas okupacji przede

wszystkim papierosami.

Lewinkopfowie natomiast mieli, widać, nie tylko pieniądze, ale i układy - przez

prawie półtora roku, które spędzili na Zamkowej, nigdzie nie pracowali, choć niemal

od początku wprowadzono dla Żydów surowo egzekwowany obowiązek pracy.

Przede wszystkim w tutejszej hucie szkła oraz przy robotach publicznych - remontach

dróg, pracach polowych, na które pędzono ich grupami.

Oni tymczasem wstawali dość późno, po śniadaniu podanym przez panią

Lipińską czytali gazety, czekali na pocztę z Łodzi. A potem - eleganccy, szykowni, on

wygolony, ona zawsze wyperfumowana - brali Jerzyka za rękę i wychodzili. Wracali

dopiero pod wieczór, rozmawiając z Jerzykiem niczym z dorosłym.

*

Pan Jan Lipiński nazywany był przez polskich kolegów „żydowskim wujkiem”.

I faktycznie - jak mówili – „szprechał po żydowsku”; wychował się przecież wśród

Żydów, spędził wśród nich dzieciństwo, wczesną młodość. Bardzo ich lubił -

sprawiedliwi, solidni, „zarobni”, co bardzo mu imponowało. Więc chociaż jego brat

Tadeusz kończył wyższe studia, on sam nie chciał się uczyć, wolał handlować z

kolegami z podwórka czym się dało - papierosami, gęstymi grzebieniami na wszy,

króliczymi skórkami sprowadzanymi ze wsi.

Zawsze był zatem zorientowany, co się na podwórku dzieje, i dobrze pamięta,

jak młodsi cieszyli się, że przybył jeszcze jeden chłopak - Jurek Lewinkopf. Nieraz go

do różnych zabaw namawiali, zagadywali, zawsze jednak zdecydowanie, z wyższością

odmawiał, odganiał się od nich z pogardą. Mówił, że nie bawi się z Żydami, jest

bowiem Polakiem - Jurkiem Kosińskim!

Śmiali się oczywiście i nie wierzyli - nazywał się przecież Lewinkopf, mieszkał

na Zamkowej, wystarczyło zresztą na niego spojrzeć, nie mówiąc już o jego matce!

Mimo to powtarzał nieustannie, że jest Polakiem - Kosińskim! Żeby to udowodnić,

pokazywał wiszący na szyi medalik, recytował poprawną polszczyzną cały pacierz. Nie

tylko Ojcze nasz, ale i Zdrowaś Mario, i Wierzę w Boga!

Zupełnie ich tym „zatykał”, patrzyli na niego z wściekłością i podziwem.

Większość z nich mówiła po polsku bardzo źle - niegramatycznie, z akcentem. I z

wyjątkiem oczywiście Jasia Lipińskiego, jedynego na podwórku Polaka, nie umiała

pacierza, bo i skąd?

Zaczepili go kiedyś na podwórku, zachęcali do zabawy, gdy szedł akurat z

matką, która wcale go od nich nie odciągała, niczego nie zabraniała, powiedziała tylko

łagodnie: „Jerzyku, pamiętaj o akcencie!” Przypominała mu więc, że bawiąc się z nimi

może się go nabawić... Nie musiała zresztą przekonywać - nie miał wcale zamiaru się

do nich przyłączać.

Jesienią i zimą podwórkowe życie przenosiło się na korytarz, codziennie przez

panią Lipińską sprzątany, pucowany, tak jak i cała kamienica. Pękał wprost w szwach

od dzieciarni, która szalała, zjeżdżała po poręczy schodów. Byli wszyscy, z wyjątkiem

Jurka Lewinkopfa, który nigdy nawet do nich nie wyjrzał, choć słyszał przecież przez

drzwi ich wrzaski. Trzeba przyznać, miał charakterek - był przecież dzieckiem,

ciągnęło go na pewno do zabaw, rówieśników, nigdy jednak się do nich nie przyłączył,

nie „urwał” rodzicom.

Żeby mu dokuczyć, zrobić na złość, przezywali go więc „Joskiem”.

„Josek, chodź do nas!” - wołali, co oczywiście jeszcze bardziej go

rozwścieczało, doprowadzało do szału. Powtarzał, że jest Jurkiem, Jurkiem

Kosińskim, ale nie wierzyli. Na Zamkowej 8 nie było Żydów o polskich imionach. Był

Abram, Lejzor, Chaim, Fajwełe, ale Jurek? Myśleli po prostu, że może się

„przechrzcił”, „przepisał”, jak mówiono, co się przecież wśród Żydów zdarzało, i to

właśnie tych wykształconych, bogatszych. Niby więc przechrzta oraz maminsynkiem

pogardzali, przezywali Joskiem, ale w sumie trochę mu zazdrościli - był jednak kimś

lepszym.

Nie próbował nawet któremuś z nich „podskoczyć”, dokuczał natomiast

młodszym. Przyłożył kilka razy, oczywiście za „Joska”, małemu Bermanowi, a także

swojej rówieśnicy i najbliższej sąsiadce - Rebece Blusztajn. A gdy - mimo to -

wyciągała go kiedyś na korytarz, kopnął ją, opluł, nawymyślał od Żydowic, tak że dała

mu w końcu spokój.

Państwo Lipińscy -jak pamiętają ich dzieci - komentowali, rzecz jasna, między

sobą jego zachowanie. Uważali, że się „wyrodził” - rodzice przecież tacy kulturalni,

sympatyczni! Winili za to ich wiek: Kosińska miała już srebrne nitki we włosach,

Kosiński - łysinę, brzuszek. Jak na tamte czasy byli zbyt starzy, by mieć kilkuletniego

zaledwie syna.

Choć mieszkało się z nimi bez problemów. Uprzedzająco grzeczni, czarujący,

szczególnie on - spokojny, dobroduszny. Interesował się bardzo polityką i wieczorem

zagadywał zawsze pana Lipińskiego, który prowadził zakład stolarski, co słychać w

mieście, co mówią ludzie... Był bardzo uczynny - gdy pani Lipińska nie mogła dostać

mydła, zaproponował, że sam je wyprodukuje z tłuszczu - świetnie się na tym zna, miał

przed wojną fabrykę chemiczną. Ale pani Lipińska jakoś jeszcze mydło kupiła, kłopoty

z zaopatrzeniem dopiero się zaczynały.

Najstarsza z córek państwa Lipińskich, Zofia Rogowska, wówczas już

zamężna, mieszkała w pobliskim Międzygórzu, gdzie jej mąż był administratorem

majątku. Przyjeżdżała z nim czasem do Sandomierza, do rodziców, poznała nawet

Lewinkopfów, którzy pytali potem gospodarzy, czy nie dałoby się u ich córki

zamieszkać. Idą dla Żydów ciężkie czasy, chcieliby przenieść się na prowincję, z dala

od ludzi, bo Zamkowa to centrum, za bardzo na widoku. Naprawdę dobrze i z góry

zapłacą, nie zrobią kłopotu.

- Ale szwagier Rogowski - wspomina Tadeusz Lipiński - zbyt mało ich znał.

Nie mógł też decydować, nie był przecież właścicielem, tylko administratorem, i bał się

stracić posadę, tym bardziej że miał małe dzieci. Co więcej, nie było to wcale zaciszne

miejsce, a wręcz przeciwnie - wyjątkowo dużo ludzi: pracowników, mieszkańców.

Myślano po prostu, że szukają sobie kolejnego, spokojniejszego adresu, nie

mogą siedzieć wiecznie kątem u Lipińskich. Nie przypuszczano, że myślą już może o

ucieczce, kryjówce? Okupacja dopiero się zaczęła i nikt - przynajmniej wśród

mieszkańców Zamkowej 8 - nie przeczuwał zbliżającego się Holocaustu, nie zdawał

sobie sprawy z tego, co się stało. A niektórzy z nich mówili nawet Polakom z

satysfakcją - wasze minęło!

Pan Tadeusz Lipiński pamięta, gdy zatrzymano go kiedyś za przekroczenie

godziny policyjnej i na gestapo tłumaczami byli Żydzi - członkowie Judenratu.

Cóż zresztą mówić o mieszkańcach Zamkowej, którzy żyli nadal jakby nigdy

nic, skoro, wydawałoby się, kuci na cztery nogi pośrednicy mieszkaniowi z Rynku,

„faktory”, jak się tu na nich mówiło, dosłownie kilka miesięcy przed utworzeniem

getta chcieli jeszcze kupować od państwa Lipińskich dom, dawali grube pieniądze, ci

jednak nawet nie słuchali, choć wkrótce musieli go opuścić, tułać się po ludziach. Na

Zamkowej i ulicach sąsiednich - Żydowskiej, Joselewicza - tworzono getto.

*

Pod koniec marca 1941 roku Lewinkopfowie spakowali swoje walizy,

pożegnali się serdecznie z gospodarzami. Nie mówili, dokąd idą i do kogo, a państwo

Lipińscy nie pytali, bo już się przecież zaczęło. Gwiazdy Dawida, nakazy, zakazy,

łapanki do obozów, wkrótce i getto - utworzone wiosną 1942, zamknięte latem,

wysiedlone pod koniec października.

Znaleźli się w nim wszyscy lokatorzy Zamkowej 8, którzy zginęli razem z

sandomierskimi Żydami w komorach gazowych Bełżca. Być może ocalał jeden z

dwunastki tragarza Nusena - komunista, który jeszcze przed wojną wyjechał do

Związku Radzieckiego - ale tego też przecież nie wiadomo. Mały Nusen miał szczęście

- na krótko „przed gettem”, przejechał go na ulicy samochód. Bóg się nad nim ulitował

- mówiono - nie pozwolił mu oglądać śmierci jego jedenastki.

*

Dopiero w 1968, od dziennikarza „Słowa Ludu”, który jakoś do nich dotarł,

państwo Lipińscy dowiedzieli się, że przeżyli również Lewinkopfowie, a „mały”

napisał podobno jakąś „antypolską” książkę! Pani Maria Lipińska udzielała nawet o

nim wywiadu, źle go wspominała.

„[...] „Miał wtedy z siedem czy osiem lat” - mówiła. „Drobny był i

Lewinkopfowie mieli z nim dużo kłopotów. Podły był. Najbardziej nienawidził Żydów.

Pamiętam, jak dokuczał staremu Blusztajnowi. Nie cierpiał małej -była chyba jego

rówieśnicą - Rebeki Blusztajn. Odnosił się z szacunkiem do Polaków, nie znosił

Żydów”



.

Jej dzieci miały potem do niej żal, bo choć mówiła prawdę, to jednak niecałą.

Ta zresztą dziennikarza nie interesowała.

- A przecież - mówi pan Tadeusz Lipiński - nie sposób nie dodać, że ocaleli

właśnie dzięki ucieczce od swego żydostwa, zdecydowanemu odcięciu się. Moim

zdaniem, Mojżesz Lewinkopf - widzę to dopiero dziś - już wtedy przeczuwał chyba

Zagładę.

Bo choć był dopiero początek okupacji i większość jego rodaków żyła nadal

jakby nigdy nic, on jeden wydawał się coś rozumieć. Chociażby to, że Zamkowa 8 nie

jest dla jego rodziny miejscem bezpiecznym. Już wtedy próbował przecież zamieszkać

w Międzygórzu, czyli na prowincji. Zmienić nazwisko na polskie - mały Jurek już

wtedy twierdził, że nazywa się Kosiński!

On też pewnie uświadomił mu, że bycie Żydem to śmiertelne

niebezpieczeństwo. I ciekawe tylko, co musiał mu powiedzieć, skoro, siedmioletni

tylko, tak bardzo wziął to sobie do serca. Tak się przestraszył, że omijał z daleka

swoich małych współrodaków. Bił ich i kopał. I chciał być tylko Jurkiem Kosińskim, a

nie Joskiem Lewinkopfem.

Gołębicka 3

Z dokumentów meldunkowych znajdujących się w sandomierskim Archiwum

wynika, że 31 marca 1941 roku „przybyli na pobyt czasowy” do nieżyjącego już dziś

Wacława Skobla - furmana, malarza pokojowego. Do jego nowego, okazałego wtedy

drewniaka z gankiem, który stoi zresztą do dziś, tylko bardzo już zniszczony. Na

Gołębicka 3, obecnie Żeromskiego, zamieszkałą niemal wyłącznie przez Polaków.

Wynajęli połowę domu, którą Skobel przeznaczył dla lokatorów, drugą pozostawiając

sobie i swojej rodzinie.

Z tego okresu właśnie pamięta ich rodzeństwo Justyńskich. Mieszkający nadal

w Sandomierzu - Maria Mędrzak (1932) i Henryk Justyński (1934) - oraz Bogumiła

Staroń (1931), dziś mieszkanka Łodzi.

Pamiętają dobrze Jerzyka Lewinkopfa, który przychodził niemal codziennie z

rodzicami do ich kolegi i sąsiada - Stefka Salamonowicza. Salamonowiczowie byli

bowiem - tak jak i Lewinkopfowie - łódzkimi Żydami, znali się chyba od dawna, w

każdym razie wyglądali na zaprzyjaźnionych. Oni również, zaraz po wybuchu wojny,

znaleźli się w Sandomierzu - rodzinnym mieście Salamonowiczowej. Jej rodzice, starzy

Spirowie, byli jednymi z bogatszych sandomierskich Żydów, właścicielami chyba

połowy Opatowskiej. Co najmniej pięciu kamienic, sklepu bławatnego. Mieli służące,

nianię dla Stefana, która chodziła za nim krok w krok.

Mieszkali, jak to Żydzi, oczywiście na Rynku, w swojej kamienicy na

Opatowskiej 4. Justyńscy natomiast -w sąsiedniej, również żydowskiej, jako jedni z

nielicznych tutaj Polaków. I w szabas zarabiali zawsze na cukierki, rozpalając

sąsiadom ogień, zapalając świece w lichtarzach. Wychowywali się więc wyłącznie

wśród Żydów, a ich rodzice całkowicie to akceptowali - nic nie szkodzi, że ktoś z

Żydów pochodzi, powtarzali zawsze.

Spirowie, a tym samym i Salamonowiczowie, należeli do sandomierskiej

śmietanki, bo nie tylko zamożni, ale i kulturalni, zasymilowani. Chyba tylko żyjąca

jeszcze wtedy babcia Hanki Spiro-Salamonowicz była ortodoksyjną Żydówką w

peruce, rozmawiającą po żydowsku. Ale już ojciec Hanki, stary Spiro, mówił

wyłącznie po polsku i w ogóle - światowy, elegancki. A ona sama - prawie że

„artystka”. Piękna, szykowna, inteligentna, po maturze. Jej mąż, Jerzy Salamonowicz -

bogaty fabrykant, inżynier chemik z wykształcenia.

Bywali u Spirów i Salamonowiczów chyba wszyscy, którzy się w Sandomierzu

liczyli, między innymi właśnie Lewinkopfowie - również bardzo kulturalni i zamożni.

Mieli na przykład dwie służące, które przychodziły do nich codziennie na Gołębicką.

Jedna tylko do sprzątania, druga do gotowania. Ta ostatnia, Julianna Bajacz, żyje

zresztą w Sandomierzu do dziś, ale mieszka sama i boi się wpuszczać obcych, nie

udało mi się więc z nią porozmawiać. Trafiła do Lewinkopfów właśnie przez

Justyńskich - była wychowanką ich babki, sierotą z przytułku. Justyńska poleciła ją

Lewinkopfom, którzy - przez Spirów - akurat kogoś na gwałt szukali, bo pani

Lewinkopf zupełnie sobie nie radziła, zawsze miała służące. Juliannie Bajacz dobrze się

u niej pracowało - zupełnie się nie wtrącała, była hojna, oddawała stare rzeczy,

podarowała złoty pierścionek.

Mieszkali u Skoblów tylko jesienią i zimą, gdzieś tak od maja do września

przenosili się na letnisko na Rokitku, który dziś jest dzielnicą Sandomierza, a wtedy

był jeszcze poza miastem. Chodziło się tam piechotą - z Ucha Igielnego schodami w

dół i dalej już wąwozem i polami. Pani Zofia Staroń często tam bywała i do dziś

pamięta to cudowne miejsce.

Chałupa wprawdzie bardzo zwyczajna, chyba nawet słomą kryta, ale

przepięknie położona. W dużym ogrodzie, pełnym drzew owocowych, krzewów i

kwiatów. W kotlinie z pięknym widokiem na Wisłę, wzgórza, wąwozy i doliny.

Naokoło żadnych sąsiadów, odludzie zupełne. Tylko właścicielka domku,

Marianna Pasiowa, ciotka Justyńskich, która przenosiła się na lato do kuchni, pokój

od-najmując Lewinkopfom. Wpadał też czasem jej syn, który mieszkał na Podwalu, u

matki jednak piekł „po cichu” chleb - pracował w piekarni, gdzie kombinował zawsze

trochę mąki, tak że nie brakowało tam nigdy świeżutkiego, gorącego chleba, po który

stało się przecież w Sandomierzu godzinami.

*

Mali Justyńscy natomiast reprezentowali zupełnie inny świat. Było ich w sumie

pięcioro, matka pracowała w mleczarni, ojciec szył buty, i to w domu - wynajem

warsztatu sporo kosztował. Hodował w piwnicy świnie, oczywiście nielegalnie, pod

groźbą kary śmierci. Dzierżawił też ogrody, musieli mu pomagać przy zbiorach, ukła-

daniu owoców w piwnicy, potem w sprzedaży. Mimo biedy byli czyści, zadbani,

chodzili do szkół, ale czyż mogli równać się z Lewinkopfami i Salamonowiczami?

Jednakże zarówno jedni, jak i drudzy rodzice patrzyli łaskawym okiem na ich

przyjaźń. Ciągle zapraszali, pytali, czy jutro też przyjdą. Lewinkopfowie i

Salamonowiczowie byli wyraźnie zadowoleni, że ich synowie bawią się z Polakami, a

nie z Żydami, których przecież na Rynku nie brakowało, i to najbogatszych.

Bawili się wobec tego niemal codziennie, najczęściej u Stefana, choć czasem u

Justyńskich, gdzie jedli - z jednej miski - egzotyczne dla Stefana oraz Jurka potrawy.

Zalewajkę, zacierki na mleku, jajecznicę z mąką. Pałaszowali, aż im się uszy trzęsły,

mimo że za Stefanem i za Jurkiem biegały ciągle ich służące, które nieustannie ich

„podkarmiały”, podtykały zagraniczne frykasy, choć była przecież okupacja, bieda

coraz większa.

Oczywiście wychodziło nieraz, że są z dwóch różnych światów. Pan Henryk

Justyński pamięta na przykład, jak bawili się kiedyś w konie i tak się akurat złożyło, że

Stefan z Jurkiem byli końmi, on natomiast razem z młodszym bratem Adamem -

woźnicami poganiającymi ich batem z patyka! Zobaczył to stary Spiro, który wyszedł

akurat na podwórko, i zdziwił się głośno, dlaczego to jego wnuk oraz Jurek

Lewinkopf są końmi, Justyńscy zaś woźnicami. Powinno być odwrotnie! Powiedział to

tak, że natychmiast odwrócili role. Mały Henio Justyński czuł się oczywiście urażony,

czy mógł jednak dyskutować ze starym Spiro?

Pani Zofia Staroń pamięta natomiast, że i pani Lewinkopf dawała im czasem do

zrozumienia, kim są, gdzie ich miejsce. Zdarzało się jej wobec innych przybierać

nieprzyjemny ton, formułować nakazy, zakazy - tam nie wchodźcie, tego nie

dotykajcie! Salamonowiczowa była o wiele serdeczniejsza, bardziej życzliwa - zawsze

to jednak sąsiadka, a także szkolna koleżanka matki (kończyły razem szkołę

powszechną). Mówiła więc do Justyńskiej po imieniu, ta jednak odpowiadała jej

„proszę pani”, bo to przecież córka starego Spiro, żona inżyniera Sałamonowicza!

Choć przyjeżdżał do Sandomierza tylko do teściów -bardzo się tu liczył. Podczas

okupacji został chyba nawet członkiem sandomierskiego Judenratu.

Bawili się z Lewinkopfem tylko dlatego, że przyjaźnił się ze Stefanem. Prawdę

powiedziawszy, niezbyt go lubili - był inny niż wszystkie dzieci. Dojrzalszy, poważniej-

szy, zamyślony. Zawsze też raczej z boku, bardziej widz niż uczestnik. Stroniący od

zabaw ruchowych - gonitw, bójek, szaleństwa. Grzebania w piachu i w ogóle wszyst-

kiego, gdzie mógł się pobrudzić - zaraz się otrzepywał, pamiętają do dziś ten jego gest,

który tak ich śmieszył. Był bardzo czyściutki, „odprasowany”, pięknie ubrany -robione

na drutach sweterki, krótkie spodenki, eleganckie półbuciki, choć coraz więcej

żydowskich dzieci biegało w szmatach i na bosaka. Co najważniejsze jednak - bardzo

inteligentny, ale złośliwy, dominujący, „wywyższający się”, stawiający zawsze na

swoim.

Bawili się na przykład kiedyś w dzierżawionym przez Justyńskiego sadzie i

Jurek ze Stefanem - najprawdopodobniej z głupoty oraz braku wyobraźni - wsadzili

małą Marysię w dziecinny wózek i z całej siły zepchnęli go z góry. Poleciał w dół jak

strzała, na szczęście zahamował o drzewo i nic się jej nie stało, choć mogło się to źle

skończyć. Bardzo się tylko popłakała, wystraszyła. Stefan zresztą też, wyraźnie

żałował, Jurek natomiast śmiał się -wszystko mu było wolno! Zakocham w nim

rodzice, a już szczególnie matka, nigdy swego Jerzyka nie karcili, nie zwracali mu

uwagi.

Gdy wychodzili wieczorem do Salamonowiczów na karty, nie chcieli, żeby był

sam, to znaczy tylko z gospodarzami - w Sandomierzu ze Skoblami, na Rokitniku z

Pasiową. Prosili więc Zosię Justyńską, żeby dotrzymywała mu towarzystwa - była

wprawdzie tylko dwa lata starsza, ale poważna, rozsądna, a chętnie się godziła -

zostawiali zawsze słodycze, owoce. Zosia skończyła już przed wojną pierwszą klasę,

umiała czytać i pisać, a ponieważ lubiła bawić się w szkołę, próbowała również z

Jurkiem, co jednak zupełnie nie wychodziło. Choć młodszy od niej, też już czytał i

pisał, może nawet lepiej?

W ogóle zresztą wszystko wiedział, wszędzie był. Wściekał się więc i złościł,

skakał niemal do bicia, gdy zwracała mu uwagę, poprawiała, pouczała! Tak samo gdy

grali w „Piotrusia” - musiał zawsze wygrywać, nie znosił najmniejszej porażki, nawet

w kartach!

*

Pamiętają głównie zabawy - byli tylko dziećmi, nie zwracali uwagi na to, co się

działo dookoła. I choć na przykład zakazano już Żydom wstępu do parku, nic sobie z

tego nie robili. Ile razy, gdy nikt ich akurat nie pilnował, brali Stefana i Jurka za ręce,

wbiegali szybko za bramę, ganiali się, krzyczeli! I mimo że Jurek miał urodę wybitnie

semicką, żandarmi nie zwracali jakoś na nich uwagi - na prowincji terror był na pewno

lżejszy.

Tym bardziej że ani Jurek, ani Stefan, podobnie jak ich rodzice, nie nosili

gwiazd Dawida. Co do Lewinkopfów, to jeszcze zrozumiałe - nietutejsi, mało komu

znani - ale Salamonowiczowie? Szczególnie ona, z jednej spośród bardziej znanych tu

żydowskich rodzin? W każdym razie na pewno nie nosili, co komentowali zresztą

między sobą rodzice małych Justyńskich.

Bawili się nadal, jakby nigdy nic, gdy na początku 1942 r., w centrum

Sandomierza - między innymi na Żydowskiej, Zamkowej, Joselewicza - zaczęto

tworzyć getto, zganiać Żydów z okolicy: Ćmielowa, Połańca, Klimontowa, Ożarowa.

Dość długo było otwarte, zamknięto je, jak się zdaje, pod koniec sierpnia,

zlikwidowano pod koniec października tego samego roku, jato jedno z ostatnich -

sandomierski Judenrat niemal do końca przekupywał Niemców, odraczał wyrok.

Zdaniem rodzeństwa Justyńskich, Lewinkopfowie nie poszli do getta. Trudno

to już dziś dokładnie ustalić, w każdym razie na długo przed jego zamknięciem nagle

po prostu zniknęli. Justyńscy nie mieli o nich żadnych wiadomości.

Nie ma także ich nazwisk na znajdujących się w sandomierskim Archiwum

listach Żydów sandomierskiego getta (nie są one jednak kompletne).

Zniknął również Stefek Salamonowicz oraz jego niania, Polka, Zofia

Kaczorowska, która - jak się dopiero potem dowiedzieli - udając jego matkę,

przetrwała z nim okupację w Otwocku pod Warszawą. Zniknął stary Spiro, który też

się ukrywał i ocalał w Warszawie.

Jerzego Salamonowicza aresztowano - zdaje się, podczas ulicznej łapanki -

jeszcze „przed gettem”, wywieziono do obozów, które przeżył. Hanka Spiro-

Salamonowicz ukrywała się, ale wpadła, siedziała w areszcie na Rynku, mali Justyńscy

nosili jej jedzenie i wodę, podawane ukradkiem przez dozorcę Steca - znajomego ich

rodziców. Podczas transportu do obozu udało się jej wyskoczyć z pociągu, dotrzeć do

Warszawy, gdzie wynajęła mieszkanie, a w niedzielę odwiedzała w Otwocku Stefana,

który mówił do niej „ciociu”.

Mieli szczęście, a ludzie - jak to ludzie - mówili, że „to pieniądz sprawił”,

ocalała przecież cała rodzina. Oprócz nich przeżyło dosłownie kilku sandomierskich

Żydów. Nusek Fiszman z żoną - również bardzo bogaci. Chilek Las, który poszedł do

partyzantki, oraz Róża Mała, dziś Rosa Mała, mieszkająca w Stanach, przechowana

przez jej narzeczonego - Polaka, pana Bażanta, mieszkającego w Sandomierzu do dziś.

Nie ożenił się z nią jednak, była bowiem - jak mówi - „swojej wiary”, on swojej, a nie

wróżyło to dobrego małżeństwa. Bo jak to tak -dwie wiary na jednej poduszce?

Za Bramką 4

Według dokumentów meldunkowych z sandomierskiego Archiwum, 16

sierpnia 1942 roku zameldowali się Lewinkopfowie przy ulicy Za Bramką 4. Jako

prowadzący książkę meldunkową podpisał się - niezbyt czytelnie - S. Morgen (?).

Ulica Za Bramką, dziś już właściwie zaułek, istnieje nadal, równolegle do

Zamkowej, skąd trzeba zejść - jak to w Sandomierzu - schodami w dół wąwozów. Stoi

tu dziś jeszcze tylko drewniana chałupa bez numeru. Jej dwie mieszkanki - staruszki -

nie chcą wpuścić mnie do środka, boją się obcych. A poza tym i tak nic nie powiedzą.

Jedna obłożnie chora, druga, z trudem już chodząca, przygłucha. Nie rozumieją

zupełnie, o co mi chodzi. Kogo właściwie szukam?

Zdaniem wszystkich moich sandomierskich rozmówców, Lewinkopfowie

najprawdopodobniej Za Bramką nie mieszkali. W każdym razie zupełnie ich z tym

adresem nie kojarzą. Do końca pobytu w Sandomierzu byli u Skoblów, stamtąd też

zniknęli.

Dziwi również późna data meldunku -16 sierpnia 1942 r., czyli dwa tygodnie

przed zamknięciem getta. Czy mogli się jeszcze wtedy meldować poza jego obrębem?

W sandomierskim Archiwum dowiaduję się, że nie, najwyżej na ulicach wchodzących

w skład getta, ale oddalona od centrum Za Bramką do nich nie należała.

Co więcej, karta meldunkowa wypełniona jest - w porównaniu z poprzednimi,

z Zamkowej i Gołębickiej - wyjątkowo niestarannie, w pośpiechu, z błędami i skreśle-

niami. Brak przede wszystkim wymeldowania od Skoblów, choć jest od państwa

Lipińskich. Pieczątka z datą zameldowania zupełnie nieczytelna, podobnie jak podpis

„prowadzącego dział ewidencji ruchu ludności”.

W rubryce „u kogo się zatrzymali”, zamiast dokładnego nazwiska, imienia oraz

adresu nowego gospodarza, napisano „w mieszkaniu własnym”, co na pewno nie było

prawdą. W rubryce „miejsce stałego zamieszkania”, gdzie w kartach uprzednich

widniał dokładny adres łódzki, napisano „Sandomierz - Za Bramką”, ale skreślono,

poprawiono, przerobiono na Łódź, z tym że bez nazwy ulicy. W poprzednich

miejscach zamieszkania oddzielną kartę meldunkową miał też każdy członek rodziny,

tutaj natomiast - tylko Mojżesz Lewinkopf.

Pan Henryk Justyński uważa, że zameldowali się tam wyłącznie „na papierze” i

„dla zmyłki”. Planowali przecież na pewno ucieczkę, mylili więc tropy. Dawno już ich

w Sandomierzu nie było, oficjalnie jednak mieszkali Za Bramką. „Odciążali” może w

ten sposób Skobla, bo od niego uciekli i mógłby jeszcze za to odpowiadać?

Albo też cudem się jeszcze jakoś zameldowali, próbowali żyć, ale już się nie

dało, musieli iść do getta, zdecydowali się więc na ucieczkę?

Bo wybrali miejsce idealne - z dala od centrum, w wąwozie, wśród łąk, pól i

krów, porozrzucanych od siebie chałup. Znaleźć tam jakiś numer to wielka sztuka, tym

bardziej że trudno było zgadnąć, czy to jeszcze Za Bramką, czy już niedalekie

Podwale?

Wory mąki

Pamięta ich też pani Maria Czechowa (1901) oraz jej młodsza siostra, Zofia

Iżykowska, zamieszkała obecnie w Łodzi, która spędziła okupację w rodzinnym San-

domierzu. Pomagała siostrze i szwagrowi, Aleksemu Czechowi, prowadzić piekarnię

na Rynku, gdzie przychodzili dosłownie wszyscy, i to nie tylko po chleb, ale również

po plotki, informacje.

Wpadał także Mojżesz Lewinkopf, z którym nawiązali szybko bliższe stosunki,

pochodził bowiem - tak jak państwo Iżykowscy - z Łodzi, a ziomkowie zawsze jakoś

znajdą wspólny język. Aleksy Czech lubił z nim rozmawiać o polityce, którą obaj się

interesowali. W ogóle lubił Żydów, z którymi pracował - niemal wszystkie sklepy na

Rynku były żydowskie. Mąż pani Iżykowskiej, Roman, siedział natomiast po uszy w

konspiracyjnej AK i nie miał z Lewinkopfem kontaktów, raz chyba tylko: prosił go -

wykształconego, znającego języki - o pomoc w kupnie maszyny do pisania. Obiecał

pomóc, ale koledzy z konspiracji sami sobie jakoś w końcu poradzili.

Odkładali mu zawsze świeże pieczywo, którego ciągle brakowało - mogli piec

ściśle określoną ilość. Albo też zabierali ze sobą do domu, na Długosza, gdzie czasem

wpadał. Mieszkał bardzo niedaleko, bo u Skobla, który przywoził im do piekarni

mąkę.

Przychodził zawsze sam, raz chyba tylko z żoną oraz synem. I trudno się

dziwić - byli uosobieniem żydowskiej urody, choć Lewinkopfowa próbowała jakoś to

ukrywać -miała na przykład wtedy na głowie wielką ludową chustę w kwiaty, nie

pasującą zupełnie do jej miejskiego stroju oraz wyglądu, uwydatniającą jeszcze

bardziej duży, orli nos.

Mojżesz Lewinkopf natomiast mógł uchodzić za Polaka, bardzo mu więc

współczuli - miał szanse na przetrwanie, gdyby nie żona i syn, czyli - jak komentowano

w piekarni - dwa wory mąki, które musiał taszczyć na plecach.

*

Ale jakoś je chyba udźwignął, bo zniknęli nagle całą trójką i nikt nie słyszał,

żeby poszli do getta, nikt ich tam nie widział. A do końca było właściwie półotwarte i

wielu Żydów wymykało się do piekarni po chleb, nigdy jednak Lewinkopf, który

przyszedłby przecież, gdyby tam był.

Pytali oczywiście Skobla, co z jego lokatorami? Twierdził jednak, że nic nie

wie. Przepadli nagle, jak kamień w wodę!

I chyba dopiero pod koniec wojny, gdy nic mu już nie groziło, powiedział im

kiedyś, że wywiózł ich z Sandomierza, załadował na swoją furmankę, zawiózł nocą do

Radomyśla nad Sanem-. Do katolickiego księdza, który miał im znaleźć kryjówkę.

Dowiózł, chwała Bogu, szczęśliwie, ale nie wiedział nawet, czy przeżyli?

Nie śmieli pytać, dlaczego to zrobił. Chciał im po prostu pomóc? Czy też dla

pieniędzy, bo przecież ryzykował strasznie. Był człowiekiem prostym, porządnym,

zacnym. Zaradnym i pracowitym - dbał o rodzinę i swój nowy dom, chwytał się

wszystkiego, żeby zarobić.

*

Dopiero po wojnie dowiedział się, że Lewinkopfowie przeżyli, ocaleli.

Powiedział mu o tym właśnie Aleksy Czech, którego szwagier, Roman Iżykowski,

spotkał ich w 1945 r. w Łodzi. Od Czecha też, ale oczywiście dużo później, usłyszał,

że mały Jerzyk Lewinkopf został pisarzem i „opisał” podobno Polaków!

- Ten mały, śliczny chłopczyk, który bawił się w moim ogródku? - dziwił się

Skobel. - Którego wywiozłem na wieś? Uratowałem przed zagettowaniem? To chyba

niemożliwe?

*

Wacław Skobel już nie żyje, jego żona, mieszkająca nadal w ich domu na

Żeromskiego 33, przeszła niedawno wylew i źle się czuje. A Skobel junior urodził się

po wojnie i nic o Lewinkopfach nie wie, tyle tylko, że u nich mieszkali.

Ojciec wprawdzie często o nich wspominał, on jednak, jak to chłopak, zupełnie

go nie słuchał, wołał podwórko, piłkę.

Pamięta tylko, że opowiadał najczęściej, jak ocalił ich przed gettem, wywiózł z

Sandomierza swoją furmanką. Gdy jechali, wydawało mu się, że poumierali ze strachu

- przez całą drogę nawet się nie ruszyli, nie powiedzieli ani słowa. Bał się zresztą

jeszcze bardziej niż oni, szczególnie na moście przez Wisłę - był przekonany, że w

razie wpadki natychmiast ich potopią!

Tak że cały czas modlił się tylko gorąco i poganiał konika, nie żałował bata,

żeby szybciej, prędzej! Ale widać Bóg kierował i strzegł, bo dowiózł ich szczęśliwie.

*

Państwo Justyńscy natomiast chyba dopiero w latach pięćdziesiątych

dowiedzieli się, że Lewinkopfowie przeżyli. Adam Justyński studiował w Łodzi i

odwiedzał czasem Salamonowiczów, którzy wrócili do swego rodzinnego miasta i

znów przyjaźnili się z Lewinkopfami, wtedy już Kosińskimi.

U Salamonowiczów właśnie spotkał kiedyś Jerzyka Kosińskiego, ale tylko raz,

więcej nie miał ochoty. Niewiele się bowiem zmienił. Podczas gry w karty doprowadził

szybko do spięcia - chciał cały czas wygrywać, decydować, dominować. Być - jak

kiedyś - wyłącznie woźnicą. Adam Justyński nie musiał już jednak tego znosić.

Dlatego też nie miał zamiaru się z nim zobaczyć, gdy Kosiński po latach, już w

glorii chwały, przyjechał do Polski. Mimo że reszta rodzeństwa bardzo namawiała,

wybierała się do Warszawy - był dla nich ciągle Jerzykiem Lewinkopfem, kolegą z

dzieciństwa. Czytali naturalnie Malowanego ptaka, sądzili jednak, że to na podstawie

dalszych, nie najlepszych, widać, doświadczeń.

W Sandomierzu przecież nie miał jeszcze najgorzej. Mimo zbliżającej się coraz

bardziej grozy był nadal - przynajmniej dla nich - eleganckim, małym lordem, obsługi-

wanym, karmionym przez służące, wyjeżdżającym latem na letnisko. Wychuchanym,

żyjącym w dostatku jedynakiem, którego mądrzy, kochający rodzice ocalili w porę

przed gettem, losem ich rodaków.

Byli rozczarowani, zdziwieni, że w wywiadach, których tak często udzielał,

mówił o Kazimierzu nad Wisłą, Krakowie, Tatrach, nigdy natomiast o Sandomierzu,

gdzie przeżył szczęśliwie - a to przecież najważniejsze - prawie dwa i pół roku

okupacji!

Nigdy go nie odwiedził, choć zjeżdżają tu Żydzi z całego świata. Odwiedzają

kirkut, synagogę, dawny dom żydowskiej gminy. Fotografują, szukają śladów, płaczą,

boleją nad zniszczeniami, zaniedbaniem miasta.

On tymczasem - choć mówił tyle o pamięci, swoich żydowskich korzeniach,

wzruszeniu, które go nieustannie w Polsce ogarnia - nawet słowa czy gestu. Nic,

zupełnie nic.

CZARNY PAJĄCZEK

Pan Andrzej Migdałek, emerytowany już dziś inżynier z Bielska-Białej, oraz

jego siostra Ewa Dziadek, lekarz stomatolog z Żor, pod koniec sierpnia 1939 r. uciekli

z rodzicami ze Śląska tuż przed wejściem Niemców. Los rzucił ich do Dąbrowy

Rzeczyckiej koło Rozwadowa, dziś województwo tarnobrzeskie, gdzie dla pana

Migdałka, nauczyciela, znalazła się praca w tutejszej czteroklasówce, a co więcej -

mieszkanie.

Znajdowało się w drewnianym, oddalonym trochę od wsi, należącym do gminy

baraku mieszkalnym. Sąsiedni natomiast, identyczny, był własnością jednego z

chłopów, Andrzeja Warchoła, który też tam mieszkał, a pozostałe mieszkania

wynajmował. Jedno z nich stało akurat puste -opuścili je Liebeskindowie, którzy, tak

jak wszyscy Żydzi z okolicy, latem 1942 r. poszli do punktu zbornego w Zaklikowie,

gdzie zginęli na miejscu - nie chcieli wsiadać do pociągów do Treblinki.

I chyba jeszcze we wrześniu, najpóźniej zaś październiku, przyprowadził

Warchoł do mieszkania nowych lokatorów - Kosińskich, jak ich przedstawił.

- Jezus Maria, jedni poszli, drudzy przyszli! - rozpaczała pani Migdałkowa,

bojąc się o swoje dzieci - siedmioletniego wtedy Andrzejka zwanego Bumkiem (1934)

oraz dziewięcioletnią Ewkę (1932). Wystarczyło przecież na Kosińskich spojrzeć i

wiadomo było, że to Żydzi!

Szczególnie Kosińska, najbardziej semicka - kruczowłosa, czarnooka, z

wydatnym orlim nosem, i Jurek, jej miniatura - chudy, śniady, długonogi. „Czarny

Pajączek”, jak go nazywali. „Stary” Kosmski mógł właściwie ujść w tłoku, nie rzucał

się w oczy, choć też miał wygląd żydowskiego inteligenta - zgarbiony, łysiejący, w

okrągłych okularkach zwracających bardzo uwagę - kto na wsi nosił szkła?

Oprócz nich - trzy-, czteroletni chłopczyk Henio, pulchny, jasny blondyn, ale o

rysach semickich, oraz jego niania Katarzyna, starsza, siwa Polka, która uratowała go

podobno w ostatniej chwili. Mówił do Kosińskich „ciociu” i „wujku”, oni natomiast nie

ukrywali, że to dziecko przyjaciół, którzy poszli do Oświęcimia czy Treblinki.

Tak przynajmniej mówiła Kosińska Migdałkowej, szybko bowiem nawiązały

sąsiedzkie stosunki. Oba baraki dzielił tylko płot z otwartą ciągle furtką, widywały się

więc codziennie. Pani Migdałkowa zaprosiła ich nawet na pierwszą tutaj Wigilię, chcąc

pokazać wsi, że wcale się nowych sąsiadów nie boi, a także podkreślić, że wiejscy

inteligenci powinni się przyjaźnić, trzymać razem.

Pan Andrzej Migdałek pamięta, jak łamali się chlebem zamiast opłatka, a

jedynym daniem był żur z ziemniakami - bieda aż piszczała, tam właśnie poznał głód.

Dąbrowa miała ziemie bardzo nieurodzajne, piaszczyste, na których nic nie rosło,

jadało się więc zupę z lebiody, barszcz, żur, ziemniaki, kartkowy chleb z plewami i

zmiotkami, marmoladę z buraków.

Nieoczekiwanie jednak wieś przyjęła Kosińskich bardzo dobrze, szczególnie

Kosińskiego, którego tytułowała „profesorem”, Kosińską, natomiast - „profesorową”.

Wśród starszych przeważali analfabeci, szanowali więc Kosińskiego, rzeczywiście

bardzo inteligentnego, wykształconego, zorientowanego w polityce, władającego kil-

koma językami.

Wszyscy oczywiście wiedzieli lub domyślali się, że to Żydzi, nikomu nie

przyszło jednak do głowy, żeby donieść o tym Niemcom stacjonującym w niedalekim

Zaklikowie i Radomyślu. Wieś była faktycznie zabita dechami, biedna, ale religijna,

przyzwoita, rozumiejąca, że „to też ludzie i też chcą żyć”.

Wprawdzie głupi Jaś Chołody przechodząc obok baraku Warchołów zawsze

darł się głośno: Jude, mus!”, dzieciaki zaś wołały na Jurka i Henia „Żydy, Żydki!”, ale

cóż to w końcu takiego? Zaraz zresztą wyskakiwała z miotłą Warchołowa, krzyczała,

żeby się przymknęli, bo wszystkich przecież spalą żywcem, calutką wieś!

Kosińscy natomiast siedzieli niczym myszy pod miotłą, starali się jak najmniej

rzucać w oczy. Tylko profesor wychodził poza zagrodę Warchołów, a prawdę powie-

dziawszy, niemal się przemykał. Kołnierz zawsze podniesiony, zakrywający twarz,

spuszczona głowa, wzrok wbity w ziemię. Nikomu się nie kłaniał, mijał bez słowa,

choć mówiono też, że niedowidzi i faktycznie miał grube szkła. Przemykał się

najczęściej do sąsiedniej Kępy, która miała bardziej urodzajne ziemie i można było tam

kupić coś do jedzenia - ziemniaki, warzywa, mleko i masło. W Dąbrowie bowiem mało

kto trzymał krowę, najczęściej hodowano kozy i króliki, które byle co jadły. A rosło

tylko proso, żyto, gryka, buraki i ziemniaki.

Szybko jednak przestał się przemykać, chodził na Kępę zupełnie swobodnie -

widział przecież, jak go przyjęto. I poczuł się chyba pewniej, w każdym razie już na

wiosnę 1943 r. zaczął pracować w tutejszym punkcie skupu, przy spisywaniu

kontyngentów, oraz udzielać lekcji z zakresu szkoły średniej, za które płacono mu w

naturze - mlekiem, masłem, ziemniakami.

„Czarny Pajączek”, profesorowa i niańka z Heniem nie wychodzili prawie z

zagrody Warchołów, najwyżej za płot, czyli do Migdałków, A Kosińska, o wyglądzie

„najgorszym”, nawet na podwórku rzadko się początkowo pojawiała, najwyżej do

ubikacji, i wtedy właśnie pani Migdałkowa podziwiała jej piękne, wydekoltowane

suknie. Rzadko też pokazywała się w kościele, tymczasem Jurek z ojcem - co

niedziela. Nigdy jednak nie stali przy ołtarzu, zawsze w kącie, z boku, szybko wracali.

Byli w Dąbrowie do końca kwietnia 1945 r., tak więc „Czarny Pajączek” dwa i

pół roku spędził w ich mieszkaniu w baraku oraz na podwórku. A dokładniej - na

płocie, na którym wisiał i „skuczał”, jak mówili mali Migdałkowie, czyli jęczał ciągle:

- Ewka, Bumek! Chodźcie się bawić! A może przyjdę do was?

Mógł bowiem wychodzić tylko do nich, nigdzie indziej, był więc poniekąd na

nich skazany, w żadnym z baraków nie mieszkały dzieci. Bawili się wobec tego prawie

codziennie, najczęściej właśnie u Migdałków - ich podwórko było gminne, czyli

niczyje, jego natomiast należało do Warchoła, który rąbał na przykład drzewo i nie

chciał, żeby kręcili mu się pod nogami.

Choć lubili też przychodzić do niego - mieszkał w lepszych od nich warunkach.

W ich nauczycielskim wprawdzie mieszkaniu stały tylko zbite z desek prycze przykryte

słomą i derkami. U Kosińskich natomiast - zupełnie przyzwoite meble po

Liebeskindach. W pokoju - otomana, szafa, dwa stojące obok siebie małżeńskie łoża,

na których spali razem z Jurkiem. W kuchni - stół, krzesła, kredens oraz prycza dla

niańki i Henia.

Baraki drewniane, ale otynkowane, zwano „tartacznymi” - zbudowano je za

księcia Lubomirskiego dla robotników tartaku, prowadzonego później przez

Liebeskindów. Mówiono też o nich „czworaki”, choć mieszkania miały nie najgorsze,

lepsze na pewno od ciasnych, prymitywnych chłopskich chałup. Duży, wysoki pokój,

kuchnia ze spiżarką i piwnicą, do której schodziło się po drabinie. Ganek opleciony

zielenią. Na podwórku studnia oraz rząd - oddzielnych dla każdej rodziny - sławojek

oraz komórek na opał, króliki.

Z Heniem natomiast nie bawił się Jurek prawie wcale, niezbyt go lubił. Był

dotychczas jedynakiem, nie przyzwyczajonym zupełnie do obecności jeszcze jednego

chłopca, tym bardziej że ten miał tylko kilka łat i nieustannie mu przeszkadzał - coś

zabierał, wyrywał, płakał. Na pewno na skutek swoich przejść, rozłąki z rodzicami był

dość trudny, „nieusłuchany”, jak narzekała Kosińska. „Urwiesz mu głowę, on swoje!” -

mówiła.

Zupełnie się nim nie zajmowała, miała do niego, jak komentowała Katarzyna,

dwie lewe ręce i stosunek dość chłodny - nigdy nie przytuliła, nie pocałowała, widać

było, że to nie jej syn. Ubóstwiała go za to Katarzyna, jego anioł stróż. Chodziła za

nim krok w krok i nie lubiła Kosińskiej właśnie za brak serca wobec „Heniutka”.

*

Sprowadził ich do Dąbrowy ksiądz Eugeniusz Okoń z Radomyśla nad Sanem,

znana postać międzywojennego dwudziestolecia. Nie tylko ksiądz, ale i lewicowy

działacz chłopski, przywódca Chłopskiego Stronnictwa Radykalnego, przez dwie

kadencje poseł na sejm z listy PSL-Lewica. Mieszkał parę lat w Warszawie, skąd

właśnie pochodziły jego liczne znajomości i stosunki.

Kochał też karty, dobry alkohol oraz kobiety - miał w Warszawie konkubinę i

dwie córki, które wychowywał, utrzymywał. I oficjalnie za to właśnie, nieoficjalnie zaś

za „podburzanie chłopów”, „rewolucjonizowanie wsi”, został zawieszony przez kurię

biskupią w Przemyślu w czynnościach kapłańskich. Zmuszony później do publicznego

„pokajania się”, klasztornej pokuty. Przez parę lat nie mógł odprawiać mszy, być

proboszczem, którym nigdy zresztą nie został. Mieszkał w Radomyślu u matki sta-

ruszki, nie na plebanii, nie otrzymywał też kościelnej emerytury. Miał nieustanne

kłopoty finansowe, a nawet sprawy sądowe o łapówki, płatne protekcje - faktycznie

pomagał załatwiać wizy do Ameryki, dzięki niemu właśnie wyjechało pół okolicy.

Ale mimo to, a może właśnie dlatego, cieszył się w swoich rodzinnych stronach

szacunkiem i sympatią. Podczas okupacji dodawał wszystkim ducha pomagając

partyzantom, wygłaszając patriotyczne kazania, w których groził okupantom piekłem i

siarką. Niechętni mu nazywali go wiecownikiem, demagogiem i rzeczywiście potrafił

porywać wiernych - kładł się na przykład krzyżem podczas kazania, intonował

zbiorowe głośne modły połączone z biciem kościelnych dzwonów.

Nie wiadomo, w jaki sposób dotarli do niego Kosińscy. Z Sandomierza do

Radomyśla bardzo niedaleko, mogli więc usłyszeć, że pomaga Żydom. Jak pisze

bowiem jego biograf:

„[...] „Ksiądz Okoń rozwija w czasie okupacji ożywioną działalność społeczną

na tzw. Zasaniu, gdzie do kilku znajdujących się tam miejscowości została spędzona

ludność żydowska po wysiedleniu jej z Tarnobrzega i okolicznych miasteczek.

Organizuje komitet pomocy wysiedleńcom, zostaje wybranym przewodniczącym tego

komitetu, który zbiera datki głównie w naturze, a następnie rozdziela je między

najbardziej potrzebujących.

Ze szczególną troskliwością opiekuje się dwojgiem wysiedleńców: 80-letnim

lekarzem Reichem z Rozwadowa i jego 75-letnią siostrą, emerytowaną nauczycielką

wysiedloną z Wiednia, którzy znaleźli czasowy pobyt w Radomyślu. Jednak jego

podopieczni, nie widząc dla siebie nadziei - popełniają samobójstwo. Siostra zmarła,

starego lekarza odratowano, ale w czasie kolejnego transportu zastrzelił go niemiecki

żandarm.

Innym razem ks. Okoń skierowaną do niego przez znajomych rodzinę

żydowską, która miała fałszywe dokumenty na nazwisko Kosińskich, przyjął u siebie,

następnie na wynajętej furmance odwiózł do swoich znajomych na Zasaniu i tam ulo-

kował. Rodzinie tej udało się przetrwać wojnę”



.

Właśnie podobno ksiądz Okoń - tak przynajmniej w Dąbrowie mówiono - wziął

od Kosińskich pieniądze, nigdy zresztą nimi nie gardził. Wyrobił im świadectwa chrztu,

u siebie jednak ukrywać ich nie mógł - był za bardzo „na widoku”. Poprosił więc o

pomoc kilku tutejszych, obrotnych i niegłupich chłopów. Józefa Stępaka, sołtysa

Dąbrowy i Kępy, który musiał wiedzieć, co się na „jego” terenie dzieje. Władka

Pamułę, sołtysa Woli Rzeczyckiej - miał „chody” w gminie w Radomyślu i on właśnie

załatwił Kosińskim kennkarty. Andrzeja Warchoła -szukał akurat lokatora na wolne,

umeblowane mieszkanie po Liebeskindach.

Nie śmieli dobrodziejowi odmawiać, tym bardziej że był bezwzględny i uparty.

I co więcej - bali się, bo straszył, jak zwykle, piekłem, wiecznym potępieniem, przypo-

minał, że dobry chrześcijanin pomaga bliźnim. Obiecywał odpust zupełny.

I grosza im nie „odpalił”, nawet Warchołowi, który ryzykował przecież

najbardziej, a na pewno mu się nie przelewało. Był i został biedny, zupełnie się nie

wzbogacił, podobnie zresztą jak jego dzieci. Brał tylko od Kosińskich „lokatorne”, tak

jak od wszystkich, którzy u niego wynajmowali.

Ksiądz Okoń nadal się nimi interesował, szczególnie podczas pierwszych

miesięcy, kiedy nie wiadomo było, jak zostaną przyjęci. Przyjeżdżał często do nich na

rowerze, wpadał też do Warchołów, Migdałków. Wypytywał, jak wieś przyjęła jego

podopiecznych. Czy nic się aby nie stało? Nie trzeba komuś przypomnieć o sądzie

ostatecznym i piekle? Potem jednak przestał się pojawiać -w ostatnich miesiącach 1942

r. przyszło po niego gestapo, cudem uniknął aresztowania, ukrywał się w okolicy nie-

mal do końca wojny.

Zdaniem pana Migdałka, Jurek Kosiński uwiecznił potem księdza w swoim

Malowanym ptaku jako jedną z nielicznych pozytywnych postaci. Ksiądz z jego powie-

ści jest - tak jak Okoń - mały (miał najwyżej 1,50 m), pulchny, w zakurzonej,

zniszczonej sutannie. A przede wszystkim - serdeczny, dobroduszny, śpieszący zawsze

z pomocą. Namawiał między innymi jednego z wieśniaków, żeby wziął Chłopca do

siebie, odwiedzał go potem i nadzorował, zapraszał do kościoła, jak ksiądz Okoń Ko-

sińskich.

*

- Choć w 1942 roku Jurek miał tylko dziewięć lat - wspomina pan Andrzej

Migdałek - uświadomiono mu niewątpliwie jego sytuację, niebezpieczeństwo grożące

nie tylko jego rodzinie, ale i całej wsi. Nigdzie bowiem nie uciekał, nie wymykał się,

nie trzeba go było nawet pilnować.

I chyba tylko dwa razy wyszedł na podwórko bez zgody rodziców. Trudno już

dziś ustalić, jak to się w ogóle mogło stać. Gdzie była Kosińska? Katarzyna? W

każdym razie poleciał razem z Andrzejkiem Migdałkiem nad San, dokąd pędziła

zresztą cała Dąbrowa, żeby zobaczyć olbrzymiego suma, którego złowił jeden z

chłopców. Ale tak jak wszyscy, postał trochę, popatrzył i wrócił do domu.

Chyba mu darowano, bo wymknął się bez pozwolenia jeszcze raz. Co więcej,

nie tylko z Andrzejkiem Migdałkiem, ale i z Heniem - Katarzyna musiała go, widać,

spuścić na chwilę z oka. Polecieli nad pobliską płytką rzeczkę, w której taplały się

latem wszystkie dzieciaki, gdzie Andrzejek Migdałek nauczył się pływać. Jurek z

Heniem przyszli pierwszy raz, ale tez stali tylko i patrzyli. Mimo upału nie kąpali się,

nie rozbierali tak jak reszta dzieci, stali cały czas w bluzkach i spodniach. Tym razem

dostali po powrocie tak straszne lanie, że nigdy więcej już bez pytania nie wyszli.

Najgorzej było .zimą - Jurek ubóstwiał zimowe sporty. I tak jak wszyscy z

Dąbrowy, miał łyżwy - „sierpówki” z drewna podkutego sierpem, przymocowane do

butów sznurkami - oraz drewniane sanki z metalowymi płozami; jeździło się nimi po

lodzie, podpierając grubym, metalowym prętem.

Ubłagał więc kiedyś matkę, która puściła go na pobliski zamarznięty staw,

gdzie ślizgały się wszystkie tutejsze dzieci. Poszedł razem z Andrzejkiem Migdałkiem,

Kosińska bardzo go lubiła - był spokojny, rozsądny.

Wrócili jednak bardzo szybko. Zaczęli ich gonić, zajeżdżać im drogę starsi,

świetnie jeżdżący chłopcy z sąsiednich wsi, którzy krzyczeli za Jurkiem: „Żydek!

Żydziok!” Wystraszył się więc tak, że zaraz chciał wracać.

Ale szybko o tym zapomniał, wyprosił bowiem wyjście kolejne, też oczywiście

z Andrzejkiem Migdałkiem i na łyżwy. Znów jednak szybko wrócili, tym razem

naprawdę przerażeni, z duszą na ramieniu. Gonili ich starsi chłopcy z Dąbrowy, na

czele ze swoim wodzirejem, Świetlikiem, który mieszka dziś w Stanach. Krzyczeli do

Jurka, żeby zdjął spodnie, pokazał ptaka, udowodnił, że nie jest obrzezańcem!

Andrzejek Migdałek dogryzał Świetlikowi, żeby najpierw pokazał sam. Wszyscy

przecież wiedzą, że jest Żydem, tylko przechrzta! Było to zgodne z prawdą, roz-

wścieczyło więc Świetlika, który - razem ze swoją gwardią - dopadł Jurka, przewrócił

na lód, zaczął mu ściągać spodnie.

Bronił się, szarpał, zasłaniał rękoma, a przede wszystkim - wył wniebogłosy,

wołał rozdzierająco, skowyczał właściwie: „Mame/ Mame!” Pan Migdałek pamięta to

do dziś - nigdy przedtem nie słyszał u niego słowa po żydowsku.

Próbował mu oczywiście pomóc - ciągnąć za rękę, wyszarpywać spod

napastników, których bił i kopał! Był jednak sam, nie wiadomo więc, jak by się to

skończyło, gdyby nie nadjechał nagle w ich kierunku, zaalarmowany pewnie krzykiem

Jurka, siedemnastoletni Edek Warchoł, syn gospodarza - silny i prawie dorosły.

Świetlik oraz jego koledzy, znacznie od niego młodsi, momentalnie się oczywiście

przerazili, rozjechali na wszystkie strony. Jurek tymczasem wstał, uciekł szybko do

domu.

I długo jeszcze był naprawdę roztrzęsiony, przerażony, w końcu jednak

doszedł jakoś do siebie, ale nie miał już ochoty na łyżwy.

*

W maju 1943 r. - razem z Andrzejem Migdałkiem oraz tutejszymi rówieśnikami

- przystąpił do pierwszej komunii. Proboszcz Sebastiański nie robił mu żadnych trud-

ności, choć wiedział oczywiście wszystko od księdza Okonia, wystarczyło zresztą na

Jurka spojrzeć. Był niemal taki sam jak w swoich późniejszych latach, tylko włosy -

bujne i kręcone - strzyżono mu króciutko, niemal do skóry.

Musiał więc, tak jak i wszyscy, uczęszczać na katechizację do kościoła

parafialnego w Woli Rzeczyckiej. Wychodził zawsze z małym Migdałkiem, wracał

jednak sam. Bo choć Andrzej Migdałek był, jak wspomina, spokojny, nieagresywny,

nie znosił bójek, ale mimo to - miał tylko dziewięć lat. Po katechizacji zostawał więc

na drodze razem z kolegami - bawili się w wojnę, czyli obrzucali kamieniami.

Namawiał oczywiście i Jurka, ten tłumaczył jednak, że nie może - rodzice zabronili mu

zabaw z tutejszymi chłopcami! Żegnał się i wracał sam, choć Andrzej Migdałek

przezywał go mazgajem i maminsynkiem. I dopiero dziś widzi jego zdyscyplinowanie,

dojrzałość. Rozumie ostrożność wobec rówieśników.

Po komunii ksiądz Sebastiański namówił ich na ministranturę, a nie śmieli

odmówić. Dostali komże, dzwoneczki, zostali pomocnikami starszych ministrantów,

ale służyli tylko podczas mszy wieczornych, nigdy głównych, do których ich jeszcze

nie dopuszczano.

Podczas jednej z nich, gdy Jurek stał akurat przed ołtarzem, starsi ministranci

zaczęli - jak to chłopcy -szturchać się łokciami, śmiać. Bardzo możliwe, że właśnie z

Jurka. Bądź co bądź Żyda, który służył do mszy. Choć może też - po prostu się

potknął? Albo zasłabł? Był chudy, „niewybiegany” tak jak wiejscy chłopcy.

W każdym razie rzeczywiście, podobnie jak Chłopak z Malowanego ptaka,

upadł nagle przed ołtarzem, upuścił mszał, który miał podać księdzu. Ale szybko wstał,

podniósł go i oddał.

Na pewno bardzo to przeżył, w sumie nic się jednak nie stało. Nadal był

ministrantem, ksiądz Sebastiański nawet go nie zbeształ, nie zwrócił uwagi. Znał

przecież i rozumiał jego sytuację, dlatego też zawsze go wyróżniał, uczynił

ministrantem, a zostawali nimi jedynie chłopcy „lepsi” - czyści, niegłupi, rozgarnięci.

Nie wrzucono go też - jak bohatera Malowanego ptaka - do kloaki. Nie stracił

wcale głosu. Ani wtedy, ani w żadnych innych okolicznościach. Mały Migdałek i jego

siostra bawili się z nim przecież do kwietnia 1944 r. i do końca normalnie ze sobą

rozmawiali.

*

Nie chodził natomiast, jak jego rówieśnicy, do tutejszej czteroklasówki, mimo

że mieściła się w sąsiednim baraku, prowadził ją ojciec Andrzeja Migdałka. Choć

prawdę powiedziawszy, rzadko była otwarta - zimą brakowało opału, wiosną

uczniowie pracowali w polu, a Niemcy wzywali ciągle nauczyciela do pomocy przy

najróżniejszych spisach, ściąganiu kontyngentów. Czasem jednak lekcje się odbywały,

ale bez Jurka, którego uczył ojciec, i to codziennie. Mógł bawić się z Migdałkami albo

„wisieć” na płocie tylko do obiadu, zaraz potem matka wołała go na lekcje. Między

innymi angielskiego, którym nieźle się już posługiwał. Oprócz tego siedział często na

ganku z książką - bardzo dużo czytał, przeczytał na przykład całą Trylogię, choć miał

zaledwie dziesięć lat, był jednak, jak na swój wiek, bardzo dorosły i dojrzały.

Ale mimo to nie przestał oczywiście być dzieckiem, nic więc dziwnego, że

kiedyś po prostu załamał się i otworzył. Bawił się któregoś dnia na ganku z Ewką

Migdałek i ni z tego, ni z owego powiedział nagle, że tak naprawdę nie nazywa się

wcale Kosiński, tylko Lewinkopf. Jest Żydem z Łodzi. Weinreichowie, dziadkowie po

kądzieli, byli właścicielami fabryki wyrobów skórzanych, matka nosiła zawsze piękne

rękawiczki... Jest obrzezany, dlatego właśnie nie wolno mu wychodzić, bawić się z

rówieśnikami...

Ewka Migdałek powtórzyła oczywiście wszystko rodzicom, oni natomiast

Kosińskim, głównie w trosce o to, żeby nie opowiadał więcej „takich rzeczy”. Tak że

jeszcze tego samego dnia profesor przyprowadził Jurka na „konfrontację”, a właściwie

przywlókł go i przyciągnął. „Czarny Pajączek” bronił się bowiem, zapierał rękami i

nogami. Płakał, szlochał, spazmował. Krzyczał, że niczego nie mówił - to Ewka

nakłamała! Wszystko wymyśliła i zwala teraz na niego!

Na szczęście profesor rozwiązał zgrabnie sytuację, twierdząc, że Jurek po

prostu się w Ewce zakochał. Jest jego pierwszą miłością, dlatego właśnie chciał jej

zaimponować, opowiadając niestworzone historie...

Zdaniem pani Ewy Dziadek, „zemścił” się na niej po latach w Malowanym

ptaku, nazywając Ewką dziewczynę, w której podkochuje się Chłopiec, ona natomiast

„zdradza” go, nie tylko z bratem i ojcem, ale także z kozłem.

Choć rzeczywiście lubił imponować, przechwalać się, mądrzyć. Udawać

dorosłego, obytego, opowiadając kawały, których zupełnie wtedy nie rozumieli i

dopiero dziś zastanawiają się, skąd mógł je znać? Na pewno nie od rodziców, bardzo

kulturalnych, na poziomie, troszczących się o jego edukację. Wątpliwe też, czy od

Katarzyny. Prostej wprawdzie, ale pełnej spokoju, godności, nie pasującej zupełnie do

świńskich kawałów.

Jeden z nich pani Ewa Dziadek pamięta do dziś. Opowiadał na przykład, sam

się przy tym zaśmiewając, jak to żołnierz umówił się z panną na randkę i pytał, co ma

jej zafundować. Powtarzała ciągle, że lody, które oczywiście stawiał, a w końcu

zdenerwował się i mówi: „Panno Maniu, czy ja na łyżwach będę wjeżdżał?”

Po „aferze” z Ewką jakiś czas się na Migdałków dąsał, boczył, nie przychodził

na ich podwórko. Wisiał tylko na płocie, obserwując najbliższe otoczenie. Las, bagna,

kolejowe tory, przejeżdżające często transporty do obozów. Zagrody najbliższych

sąsiadów, przede wszystkim ptasznika Lecha Tracza, który stał się najprawdopodob-

niej pierwowzorem Lecha z Malowanego ptaka.

Ten z Dąbrowy miał podczas okupacji kilkanaście lat (rocznik 1929), mieszkał

z rodzicami, rodzeństwem i już wtedy był pomylony. Przeszedł w dzieciństwie

zapalenie opon mózgowych, na skutek którego został dużym dzieckiem, bardzo

zresztą przez wszystkich lubianym - łagodnym, spokojnym.

Od najmłodszych lat kochał las, biegał tam każdego ranka, wracał późnym

wieczorem. Chodził, patrzył, słuchał ptaków, które były i są jego pasją, szczególnie

śpiewające - szczygły, kanarki. Łapał je w sidełka z włosia, ziarna, konopi, trzymał

jakiś czas w wyplatanych własnoręcznie klatkach, uwalniał lub sprzedawał. A chętnie

kupowano - dzieci nie miały wtedy zabawek. Właśnie głównie dla nich, choć też

oczywiście dla siebie, malował je czasem wapnem, bo skąd podczas okupacji farba? I

tak jak Lech z Malowanego ptaka, wypuszczał potem w górę i patrzył, jak stado

zawzięcie je atakuje.

Lech Tracz żyje zresztą w Dąbrowie do dziś, w chacie obwieszonej klatkami

pełnymi ptaków, naprzeciwko rozebranych już baraków, w których mieszkali

Kosińscy. Ciągnie go jeszcze do lasu, ale chodzi tam coraz rzadziej - ma sześćdziesiąt

parę lat, złamał niedawno poważnie obie nogi i z trudem się porusza. Od śmierci

rodziców mieszka sam, ale obok pobudowała się siostra z rodziną, która się nim

opiekuje.

*

Nie byli wcale Kosińscy jedynymi ukrywającymi się w Dąbrowie Żydami. Przez

półtora roku państwo Migdałkowie trzymali u siebie żydowskie rodzeństwo - dwu-

nastoletnią Lilkę oraz sześcioletniego Jurka, którzy mieli papiery i świadectwa chrztu

na nazwisko Małaczyńscy. Wyciągnięto ich za pieniądze z krakowskiego getta, byli

dziećmi przyjaciółki ich ciotki Żydówki, z domu Mandelsztajn, zamężnej z jednym z

Migdałków.

Przywiozła kiedyś Lilkę i Jurka do Dąbrowy bez słowa uprzedzenia.

Tłumaczyła, że na wsi bezpieczniej, że wojna już się kończy. Państwo Migdałkowie

przygarnęli ich więc na jakiś czas, chcieli im pomóc, a co więcej - ciotka obiecała za to

co miesiąc 500 złotych. Niewiele, zważywszy ryzyko, dla nich jednak sporo - prawie

że głodowali, a z nauczycielskiej pensji pana Migdałka nie sposób było coś kupić.

A tymczasem sąsiednia Kępa, gdzie właśnie zaopatrywał się Kosiński, miała

ziemie bardziej urodzajne, więc można było kupić ziemniaki, warzywa, mleko i masło.

Wprawdzie bardzo drogo, ale jednak.

Wieś musiała oczywiście zauważyć Lilkę i Jurka - wychodzili przecież na

podwórko, do kościoła, a mieli wygląd bardzo semicki, szczególnie Jurek. Udawała

jednak, że ich nie dostrzega, tak samo zresztą jak i Kosińskich. Jedynie dzieci wołały

czasem „Żydy, Żydki!” - nie tylko na Małaczyńskich, ale i na małych Migdałków.

Musieli zauważyć ich też i Kosińscy - najbliżsi z sąsiadów, rzecz jasna, ale mimo to -

Jurek nadal odwiedzał Migdałków.

Bardzo długo bowiem była Dąbrowa rzeczywiście cichą przystanią, Niemcy

rzadko tu zaglądali. Najczęściej tylko granatowi policjanci - chłopcy z Poznańskiego,

świetnie mówiący po polsku ,,rozstrzelani potem przez partyzantów. Z tym że niezbyt

gorliwi, nigdy na przykład nie zajrzeli nawet na podwórze Migdałków. A Niemcy sta-

cjonujący w Zaklikowie i Rozwadowie zaglądali - rzadko, ale jednak zaglądali. Pan

Andrzej Migdałek pamięta do dziś następujący incydent.

Któregoś dnia bawił się na podwórku z siostrą Ewą, Lilką i Jurkiem, a także z

Jurkiem Kosińskim oraz małym Heniem, pilnowanym oczywiście przez Katarzynę. Co

więcej - odeszła właśnie z nim pod płot na akcję „siusiu”, która trwała u nich chyba z

pół godziny.

Nie siusiał bowiem, jak wiejskie maluchy, gdzie popadło, nie krępując się

otoczeniem. Katarzyna schodziła z nim zawsze do sławojki albo pod płot. Odwracała,

zasłaniała, długo rozbierała, jeszcze dłużej ubierała. Bo nawet latem chodził, a raczej

toczył się, w trzech parach spodni. Pierwszych - grubych, zapinanych na paseczek,

drugich -cienkich i trzecich - obcisłych, typu kalesonki. Dopiero pod nimi majteczki,

zapinane na mnóstwo guziczków.

I nagle, gdy Katarzyna stała z nim właśnie pod płotem, wjechało na podwórko -

pan Andrzej Migdałek pamięta to do dziś - z dziesięciu Niemców na koniach, z pół-

księżycami z blachy na piersiach. Zatrzymali się i nie schodząc z koni, spytali jego ojca,

czy nie ma już w okolicy Żydów. Chorował na serce i o mało nie zasłabł, cudem chyba

zdołał wyszeptać - znał na szczęście niemiecki - że dawno już poszli na Zaklików....

Niemcy tymczasem - trudno wręcz uwierzyć - zupełnie się dziećmi nie

zainteresowali, nawet im się nie przyjrzeli, choć wygląd Jurka Kosińskiego i

Małaczyńskiego nie nastręczał żadnych wątpliwości.

Na szczęście też pani Migdałkowa zachowała zimną krew. Wyszła szybko na

próg i jakby nigdy nic - zawołała dzieci na obiad. Natychmiast oczywiście przybiegły,

został tylko struchlały Jurek Kosiński, a pod płotem niańka z Heniem. Niemcy jednak

zdawali się ich nie dostrzegać. Rozejrzeli się jeszcze tylko po podwórku i odjechali.

Właśnie po tym incydencie ojciec Andrzeja Migdałka prosił ciotkę, żeby zabrała

Lilkę i Jurka. Ich obecność narażała bowiem nie tylko jego dzieci, ale też

ukrywających się obok Kosińskich. Przyjechał zaraz wuj, zabrał jednak tylko Jurka,

bardziej semickiego z wyglądu, obrzezanego. Odroczył natomiast wyjazd Lilki - miała

ze strachu silne, wrzodowe bóle, nie chciał przerzucać jej w kolejne, nowe miejsce, o

które też nie było łatwo. Została jeszcze w Dąbrowie na kilka miesięcy i w sumie

spędziła tu półtora roku. Zabrał ją, gdy zaczęły się tu akcje, obławy na partyzantów;

kocioł po prostu. Już po wojnie dowiedzieli się, że Lilka i Jurek przeżyli szczęśliwie

okupację, wyjechali do Izraela, jednakże kontakt z nimi się urwał.

*

Ukrywał się też w okolicy Karol Liebeskind, syn tutejszych Żydów

prowadzących tartak, których mieszkanie zajęli Kosińscy. Na punkt zborny w

Zaklikowie stawili się jedynie starzy Liebeskindowie, dwudziestoletnią córkę o

aryjskiej urodzie wywieźli do ciotki, zamężnej z Polakiem, u której ocalała.

Dwudziestoczteroletni Karol natomiast, student prawa, o semickim wyglądzie, zaczął

ukrywać się w okolicy, głównie w lasach.

Jego rodzice, jeszcze przed wyjściem do Zaklikowa, błagali sąsiadów oraz

partyzantów o pomoc dla syna, oczywiście w miarę możliwości. Przygarnęli go więc

akowcy, ale nie na długo - lekceważyli „Żydka”, który zresztą faktycznie się do

partyzantki nie nadawał. Był typowym intelektualistą w okularkach, subtelnym,

delikatnym. Poszedł więc do AL, czyli z deszczu pod rynnę, i trochę się tam plątał,

choć też niezbyt długo.

Najczęściej tułał się w okolicy Dąbrowy, która lubiła Liebeskindów,

szczególnie starego, swego pracodawcę, pomagała więc jego synowi. A najbardziej -

Krawczykowie i Jóźwiakowie, u których siedział zimą za szafą lub W piwnicy.

Nocował zwykle w leśnych ziemiankach, stogach siana. Do wsi przychodził

jedynie o zmroku, a w umówionych miejscach, w szopach lub stodołach, zostawiano

mu jedzenie i czyste ubrania.

Nie omijał też państwa Migdałków, którzy przeżyli przez niego kilka chwil

grozy. Gdy był kiedyś u nich wieczorem, choć zgasili wszystkie światła, ktoś zaczął

dobijać się głośno do drzwi, krzyczeć po niemiecku. Ukryli Karola szybko w piwnicy,

otworzyli, ale okazało się, że to pijany niemiecki żołnierz pilnujący mostu kolejowego

na Sanie, który lubił popić i zapuszczał się często na „bimbrowe popijochy” do wioski;

pił podobno nawet z partyzantami. Zabłądził po pijanemu i poszedł, gdy pokazali mu

drogę.

Innym razem Karol był u nich w dzień - nie wyschła jeszcze jego uprana i

odwszona bielizna. A tymczasem około południa przejechała obok baraków tak zwana

karna ekspedycja składająca się z ponad stu sań konnych, na których jechali niemieccy

żołnierze w białych, ochronnych kombinezonach, z karabinami maszynowymi - po-

lowali na partyzantów.

Zginął 20 czerwca 1944 r., tuż przed wejściem Rosjan, gdy słychać już było

strzały zbliżającego się frontu. Siedział właśnie w stodole u jednego z chłopów, gdy -

zupełnie przypadkowo - zatrzymali się w sąsiedztwie Niemcy. Gospodarz ostrzegł

Karola, który zaczął uciekać w stronę lasu. Niemcy go jednak zauważyli, postrzelili,

ranili w udo. Nie wytrzymał po prostu nerwowo, był też podchmielony - w ostatnim

czasie, wykończony strachem i niewygodami, tułaczką, chłodem, wszami, zaczął

popijać bimber, którego na wsi nie brakowało.

Schwytany, nie wydał nikogo, utrzymywał, że jest angielskim skoczkiem, a

świetnie znał język. Lekarze niemieccy podjęli się więc jego operacji, rozebrali. Gdy

zobaczyli jednak, że jest obrzezany, uśmiercili go natychmiast zastrzykiem fenolu, tak

że miał lepszą, szybką śmierć. Niemcy zawołali oczywiście sołtysa, całą Dąbrowę,

która zgodnie twierdziła, że widzi tego człowieka pierwszy raz, nie ma pojęcia, co to

za jeden i skąd się wziął. Wojna się już kończyła, Niemcy dawno nie byli tacy jak na

początku i nie urządzili akcji odwetowej.

Pochowano go za szopą najbliższej z zagród; dopiero dobrych parę lat później

jego siostra, która przeżyła, przeniosła jego prochy na tutejszy cmentarz w Woli

Rzeczyckiej, postawiła pomnik. I przyjeżdża zawsze na Zaduszki, pali lampki,

odwiedza tych, którzy najbardziej mu pomagali - utrzymuje z nimi kontakt.

*

Przez krótki czas Dąbrowa była jednak stosunkowo bezpieczna i spokojna.

Znajdowała się obok linii kolejowej, relacji Rozwadów-Lublin, którą przechodziły

transporty wojskowe na front wschodni. Szybko więc w tutejszych lasach, szczególnie

Janowsko-Lipskich, powstawała coraz silniejsza i liczniejsza partyzantka. Wysadzała

wojskowe transporty, zdarzało się, że żaden z nich nie miał prawa przejechać bez

kolizji z minami. Pan Migdałek pamięta, jak razem z Jurkiem Kosińskim wyskakiwali

na podwórko, oglądali słupy ognia z wybuchających pociągów. Najczęściej na moście

kolejowym na Sanie, o który toczyły się ciągłe walki.

Za pomoc partyzantom Niemcy palili i rozstrzeliwali całe wsie, chociażby

niedalekie Lasoki, Kochany, Goliszowiec, Rzeczycę Długą, Kruszynę, Janiki. Mało kto

zdążył uciec w las. Przeprowadzali akcje pacyfikacyjne, obławy. Wielokrotnie

wybuchała panika, że znów się coś szykuje, i wszyscy, łącznie oczywiście z

Kosińskimi, uciekali w las z bydłem i dobytkiem. Chowali się w piwnicach na po-

dwórku, zwanych dołami.

Partyzantka była bardzo różna, przede wszystkim jednak „czerwona”,

„lewicowa”, tak jak okolica, która lewicowała, a nawet komunizowała przed wojną.

„Biała”, akowska, przeważająca w okolicach Radomyśla, Rozwadowa, Żabna, była

tutaj zdecydowanie mniej liczna i słabsza. A oprócz „białych” oraz „czerwonych” nie

brakowało również zbirów i bandziorów, którzy w dzień spali, w nocy rabowali,

kradli, załatwiali swoje porachunki.

I oni właśnie, nie wiadomo właściwie dlaczego, zaczęli odwiedzać nocami

państwa Migdałków. Początkowo udawali partyzantów, prosili na przykład o mapy

okolicy, szybko jednak przestali zachowywać pozory.

Przychodzili na noc, walili kolbami w drzwi i okna, wpadali pijani, głośno

przeklinali. Przyszli którejś nocy, gdy pan Migdałek udał się jak zwykle „na żebry”,

czyli po żywność, do rodziny w niedalekiej Dąbrówce Pniowskiej. Wypytywali, gdzie i

do kogo pojechał, oskarżali, że donosił na nich do Niemców, grozili, że jeszcze mu

pokażą! Ładowali ostentacyjnie broń, przetrząsali mieszkanie, choć nie było nic

cennego poza zegarkiem za łańcuszku, który oczywiście zabrali.

Ewa i Andrzejek Migdałkowie odchorowywali każdą nocną „wizytę” - jąkali

się, zrywali w nocy z krzykiem, truchleli ze strachu, gdy ktoś zapukał do drzwi.

W kwietniu 1944 r. państwo Migdałkowie - głównie właśnie ze względu na

dzieci - wyjechali z Dąbrowy do rodziny w Rabce. Pan Migdałek nie mógł jednak

porzucić pracy, pani Migdałkowa wystarała się wobec tego w urzędzie w Kraśniku o

zaświadczenie, że prześladują ich partyzanci. I dopiero wtedy Niemcy pozwolili im

opuścić Dąbrowę zupełnie legalnie.

Bali się oczywiście „wizyt” kolejnych, uciekali więc w pośpiechu i nie

pożegnali się nawet z Kosińskimi - nie było czasu.

SYNEK PROFESORA

Nie żyje już Andrzej Warchoł ani jego żona Maria, u których mieszkali

Kosińscy. Żyją natomiast ich dzieci: w sąsiedniej Woli Rzeczyckiej - syn Edward

Warchoł (1927), który się tam ożenił. W Dąbrowie Rzeczyckiej -na miejscu

rozebranych już dawno baraków - córka Stefania Wołoszyn (1939) z mężem i dziećmi.

Pamięta Kosińskich przede wszystkim Edward Warchoł, Stefania Wołoszyn,

zwana „Wołoszynką”, zna ich jedynie z opowiadań rodziców, a często o nich mówili.

Gdy ojciec przywiózł ich jesienią 1942 r. z Radomyśla, matka-zaraz zaczęła płakać.

- Jędruś, bój się Boga, coś ty narobił? Przecież to Żydzi! Chcesz wytracić nie

tylko swoje dzieci, ale i całą wieś? Wszystkich nas przecież puszczą z dymem! Czy

wiesz, ile ta wojna będzie jeszcze trwała?

- Cichaj, Maryś! - uspokajał ją - każdemu życie miłe! Jest akurat wolne

mieszkanie, niech siedzą! I oni mają dzieci! Czy mogłem też odmówić księdzu

Okoniowi? Jeszcze go w rękę pocałowałem na pożegnanie!

Ale choć Stefcia miała dopiero trzy latka, Edzio zaś tylko czternaście, jakoś

jednak przekonał żonę. Była po prostu wszystkim życzliwa, uczynna i serdeczna, a

przede wszystkim głęboko religijna. Ksiądz Okoń wybrał dla Kosińskich miejsce

naprawdę idealne - inna kobieta nie zgodziłaby się może przyjąć ich pod swój dach

albo doszłoby szybko do konfliktów, z „Warchołką” natomiast było to niemożliwe -

zawsze wszystko łagodziła, wszystkich uspokajała.

Trzy mieszkania w baraku miały wejścia od drogi, polnej wprawdzie, ale jednak

drogi. Trzy - bardziej tym samym ukryte - od podwórka i o nie właśnie bardzo prosili,

cieszyli się, gdy je dostali.

- Czy my się wam kiedykolwiek odwdzięczymy, pani Mario? - pytała ciągle

Warchołową Kosińska.

- Abyśmy wszyscy przeżyli, to najważniejsze - odpowiadała.

Nie wiadomo, czy poszłaby z dymem cała wieś, ale baraki na pewno, bo nie

„zdały” sąsiada! Mimo to żaden z lokatorów nie przyszedł nigdy do Warchoła z

awanturą: za co w końcu bierze komorne? Ściąga nieszczęście nie tylko na siebie!

- Trudno - mówili - wleźli, niech siedzą, wola boska!

A Wiesia Bączkowska spod trójki miała przecież dzieci jeszcze mniejsze od

Kosińskich. Co więcej, mąż przywiózł ich tu z Warszawy, bo na wsi bezpieczniej!

Choć jednak za ścianą siedzieli Żydzi, czy powiedział Warchołowi choć słowo?

*

Początkowo wszystko się układało. Byli mili, uprzejmi, płacili regularnie,

zawsze też nowiutkimi banknotami. Zastanawiano się więc, skąd je biorą? Na pewno

mieli zasoby - złoto? dolary? - nie przeżyliby inaczej okupacji. Tutaj jednak mogli coś

sprzedać najwyżej za garnek masła czy worek kartom, bo nikt nie miał pieniędzy. A

prawie się z Dąbrowy nie ruszali, najwyżej do tak samo niemal biednej Kępy czy Woli.

Później wprawdzie profesor rozpoczął pracę w punkcie skupu, ale i tam przyjeżdżali

wyłącznie miejscowi, którzy na pewno nie cierpieli na nadmiar gotówki. Tak samo jak

i partyzanci, z którymi się potem kontaktował. Musieli mieć kogoś z zewnątrz.

Żydzi słynęli z solidarności, nie dziwiło więc, że przygarnęli Henia, choć

szeptano też, iż właśnie za niego „dostawali pieniądz”. Nie ukrywała tego czasem w

złości Katarzyna, która darła koty z Kosińską za jej chłód wobec Henia. Choć

mieszkali pod jednym dachem, wyczuwało się, iż nie są rodziną, czego zresztą

Kosińscy nie trzymali w tajemnicy, mimo że Henio, a szczególnie Katarzyna poprawiali

ich „niedobry” wygląd. Katarzyna śmiało kręciła się po obejściu, wychodziła na wieś -

miała urodę typowo polską; Henio natomiast - rysy wprawdzie semickie, ale blond

włosy, jasną cerę, pulchną twarz i sylwetkę.

Musieli mieć pieniądze, kupowali żywność, i to niemało, było ich przecież

pięcioro - troje dorosłych, dwoje dzieci. Kosińska od razu też spytała „Warchołkę”,

czy nie chciałaby - naturalnie za dodatkową opłatą - sprzątać jej mieszkania, bo sama

nie potrafi. Warchołowa odmówiła - miała gospodarkę, małe dziecko i kto to widział,

żeby gospodyni sprzątała lokatorce, która się u niej ukrywa?

Namówiła za to sąsiadki, „Traczkę” oraz „Stelmaczkę”; chętnie się zgodziły -

liczył się każdy grosz. Kosińska szybko zresztą wzięła na stałe Labinę z Dąbrowy;

kobieta miała małe dzieci, mieszkała na komornym i chciała zarobić.

Stefania Labina (1910) żyje zresztą w Dąbrowie do dziś i pamięta, że chodziła

do „Rusińskich” dzień w dzień. Robiła wszystko - szorowała podłogi, gotowała, mełła

w młynku zboże, piekła chleb, szykowała przyjęcie na komunię Jurka, prała, a z

praniem było wtedy dużo roboty - nanosić wody ze studni, nagrzać, trzeć na tarze,

rozwieszać, prasować żelazkiem „na duszę”.

Pani „Rusińska” natomiast - jak prawdziwa pani -kręciła się tylko „przy

dzieckach”. Albo też - układała włosy, czerniła brwi, rysowała na kartkach sukienki

(zawsze ze stójeczką zakrywającą chorą na tarczycę szyję), które szyła jej potem

Stanisława Bogucka z Rzeczycy Okrągłej. Obszywała też „Rusińskiego” oraz Jurka i

Henia, którzy ze wszystkiego wyrastali, a nic przecież nie można było kupić.

*

Ferdynand Stępak (1930) z Kępy pamięta dobrze „starego” Kosińskiego, który

przychodził często do jego ojca, nieżyjącego już Józefa Stępaka, sołtysa Dąbrowy i

Kępy za Niemców. Pomagał ojcu w jego obowiązkach - prowadzeniu rachunków,

obliczaniu kontyngentów, podatków. Pisał po niemiecku pisma i podania, radził w naj-

różniejszych urzędowych sprawach.

W zamian za to Stępaczka ładowała mu zawsze pełną torbę „życia” - masła,

sera, śmietany. Stępak natomiast, zadowolony z pomocy, dorzucał jeszcze coś od

siebie, w tajemnicy przed żoną, która, jak to kobieta, drżała zawsze, żeby starczyło dla

jej własnej czwórki.

Bardzo często kupował też „życie” u sąsiadów z Kępy i chyba wszyscy

oddawali mu taniej, opuszczali. Tylko w sklepiku w Dąbrowie, gdzie sprzedawano

kartkowy chleb i marmoladę z buraków, kupował po cenie państwowej, podobnie jak

drzewo z lasu. Od chłopów, wyłącznie „po uważaniu”, bo to przecież PROFESOR,

„uczony”, „wysoko kształcony”, prawie car i Boh!

- Chłop był biedny, ciemny, bez szkół. Analfabet -mówi Stępak. - Czuł się więc

wobec profesora w uniżeniu, tak samo zresztą jak wobec lekarza czy księdza.

Mimo że był „Żydkiem”, których zawsze się tu co prawda dobrze traktowało,

ale jednak trochę pogardliwie, z wyższością.

Byli dumni, że przechowują właśnie takiego Żyda! Nie pachciarza, nie

sklepikarza, ale PROFESORA, który „szwargotał” we wszystkich chyba językach!

Oczywiście, że się bali, żyli - jak wspomina Stępak -”z drżąniem”, „pod

strachem” - wiedzieli, czym ryzykują. Nikomu nie przyszło jednak do głowy, żeby ich

„zdać”. Nie było tutaj - podkreślają - „fetniaków”, czyli cwaniaków, ani też judaszów,

szubrawców, psów - zdrajców po prostu. Tak jak na przykład w Rozwadowie, gdzie

jeden z nich pędzonym na Zaklików Żydom obiecywał przewóz łódką przez San, a

potem - ucieczkę do Wiednia! Kilku z nich, oszalałych ze strachu, uwierzyło, zapłaciło

i wszystkich potopił!

*

Chyba tylko nieżyjący już Adam Szkutnik z Woli pozwolił sobie kiedyś na,

niegroźną wprawdzie, kpinę z jego żydostwa. Było już po Stalingradzie, gdy Niemcy

zaczęli przegrywać, dlatego też, tutaj przynajmniej, patrzyli na wiele spraw przez

palce. Chłopi zaczęli wobec tego, „po cichu” oczywiście, bić świnie, choć nadał

groziło to karą śmierci; zdejmowali kolczyki z większych sztuk, zakładali młodym,

wyhodowanym w stogach, leśnych kryjówkach.

„Świeżynkę”, kiełbasę-palcówkę sprzedawali również „po cichu”, jakkolwiek

w miarę gdy zbliżał się koniec okupacji, coraz odważniej. U Szkutnika chociażby - jak

wspomina jego syn, Jan - kupowali nawet stacjonujący tutaj Niemcy, i to nie tylko dla

siebie, ale też przed odwiedzinami u rodzin w Rzeszy, które miały już kartki,

głodowały. Brali i pół cielaka, schaby, kiełbasy.

Jednym z lepszych klientów był również profesor Kosiński - miał „pieniądz” i

złoto: obrączki, pierścionki, złote monety, którymi się za mięso płaciło. Kupował dużo

i często, na ogół kiełbasy, cielęcinę oraz wołowinę, wieprzowinę bardzo rzadko, choć

podkreślał, że od dawna je absolutnie wszystko! Ale bierze głównie dla żony oraz

dzieci, a wolą chude mięso.

I kiedyś właśnie, gdy była tylko wieprzowina, kaprysił, wybierał, nie podobał

mu się odłożony dla niego kawałek. Szkutnik tymczasem chciał jak najszybciej

skończyć transakcję - miesiąc wcześniej sąsiadka z Woli zabiła na stypę świnię, ale

ktoś „zdał”, poszła na Majdanek. Zdenerwował się więc i choć byli w izbie inni kupcy,

krzyknął:

- Kupuj pan wreszcie, to przecież nie „tryfne”. Wojna jeszcze trwa, a pan

wybredzasz, koszerne chcesz jeść?

Wszyscy się zaśmiali. Kosiński zmieszał się, nic jednak nie powiedział, wziął

odłożony dla niego kawałek, pożegnał się, wyszedł.

*

Pan Stefan Kochan (1922), emerytowany już dziś urzędnik z Tarnobrzega,

pochodzi z Rzeczycy Okrągłej i podczas okupacji pracował z profesorem Kosińskim w

punkcie skupu w Dąbrowie. Był też kilka razy u niego w domu, to znaczy w baraku,

zaproszony na szachy, które profesor ubóstwiał, ale nie miał z kim grać. Pan Kochan

należał do nielicznych, którzy potrafili, miał w okolicy opinię „uczonego” - skończył

trzy klasy gimnazjum! Nie dziwił go więc autorytet, jakim cieszył się profesor -

wykształcony, inteligentny, zorientowany w polityce - miał mapy, długi kijek, którym

pokazywał ruchy wojsk niemieckich i alianckich, przewidywał rozwój wojennej

sytuacji.

A z wizyt u niego pamięta porozwieszane na ścianach, może nawet zbyt liczne,

święte obrazy. Pan Jezus, Matka Boska, Święta Rodzina z Dzieciątkiem. Bardzo za-

kurzone, z pajęczynami, że niby wiszą od dawna. Oprócz nich - wszystko czyściutkie,

wszędzie posprzątane, poukładane...

Choć najlepiej oczywiście pamięta przyjęcie z okazji pierwszej komunii Jurka,

które odbyło się w maju 1943 r. Profesor zaprosił go, pan Kochan miał bowiem - jako

jedyny chyba w okolicy - aparat fotograficzny. „Kodaka” na harmonijkę kupionego za

pieniądze zarobione na tzw. junackich robotach budowlanych dla Niemców, na które

go powołano. Kosiński prosił o zdjęcia Jurka i pan Kochan zrobił mu nawet całą kliszę,

ponieważ jednak uczył się dopiero fotografować, nie najlepiej wyszły. Mimo to oddał

je profesorowi, ale kliszę, niestety, zniszczył.

Fotografował podczas przyjęcia po komunii, które -trzeba przyznać - zrobiło

na nim wrażenie, pamięta je do dziś. Właściwie dopiero od niedawna stało się

zwyczajem powszechnym, wtedy jednak - w Dąbrowie przynajmniej - nikt o czymś

takim nie słyszał. Urządzała je Kosińska, i to nie tylko dla Jurka, ale dla wszystkich

dzieci przystępujących z nim do komunii!

Na dziedzińcu naokoło kościoła ustawiła dla nich ławy, podawała świeże

racuszki, a przede wszystkim -kubki gorącego, pachnącego KAKAO z pianką! Była

okupacja, bieda, prawie że głód, zdarzył się przypadek śmierci głodowej, którą zmarła

starsza, samotna kobieta. Nie brakowało wyrobników bez kawałka własnego pola,

wynajmujących się u bogatszych do roboty.

Pan Edward Madurski, który też przystępował wtedy do komunii, pamięta na

przykład, że zaraz po uroczystości poleciał do gospodarza, u którego był na służbie,

oczywiście także i w niedzielę.

Trudno więc po prostu sobie wyobrazić, jakim wydarzeniem było KAKAO,

które - wstyd przyznać - zaćmiło zupełnie samą komunię, stało się sensacją dnia! Ani

dzieci, ani dorośli nigdy dotychczas nie próbowali tak egzotycznego napoju! Dorośli

zresztą nie spróbowali i wtedy - było tylko dla dzieci.

Przyglądano się też profesorowej, która właściwie po raz pierwszy pojawiła się

publicznie. Prawie nie wychodziła dotychczas z obejścia, najwyżej w niedzielę do ko-

ścioła, ale stała w kącie, wracała szybko do domu. Szczególnie kobiety ciekawe były

pani, która nawet „na przechowaniu” nie potrafiła obejść się bez sprzątaczek, szwa-

czek, nianiek i służących. Komentowały przede wszystkim jej szokujący tutaj wygląd.

Bardzo widoczny makijaż - wygolone, pomalowane ołówkiem brwi, umalowane usta,

czerwony lakier na paznokciach. Elegancki, krótki kostium.

Oczywiście długo jeszcze potem mówiono nie tyle o samej komunii, co o

przyjęciu. Zastanawiano się przede wszystkim, skąd zdobyli Kosińscy takie luksusy,

jak kakao i lakier do paznokci? Czyżby jeszcze z przedwojennych zapasów? A jeżeli

nie, kto i skąd im to dostarczał?

*

Pan Jan Pamuła (1926), emerytowany już inżynier ze Stalowej Woli, rodem z

Rzeczycy Okrągłej, uchodził w okolicy za chłopca z lepszej rodziny. Jego ojciec, Syl-

wester Pamuła, pracował na kolei, czyli na państwowej posadzie, zarabiał miesięcznie

200 złotych i mógł pozwolić sobie na luksus kształcenia syna.

Już przed wojną Janek Pamuła skończył sześć klas szkoły powszechnej, a

ponieważ miał się uczyć dalej, przez cały rok 1943 i 1944 chodził dwa razy w tygodniu

na lekcje do profesora Kosińskiego. Przerobił z nim pierwszą i drugą klasę gimnazjum,

tak że po wojnie poszedł od razu do klasy trzeciej gimnazjum w Rozwadowie i nie

miał problemów, uczył się bardzo dobrze, został później pierwszym w okolicy, który

zrobił maturę, wyższe studia.

Przyprowadziła go do Kosińskich ciotka Stanisława Bogucka, która im szyła;

profesor uczył już jej syna Ryśka. Lekcje wiązały się oczywiście z ryzykiem, tak że

udzielał ich tylko dzieciom osób zaufanych, poleconych.

Zapłatę brał w naturze - ziemniaki, jajka, masło. Uczył wszystkich

przedmiotów, a kiedyś nawet udzielił mu dodatkowo, nie przewidzianej raczej w

programie, lekcji anatomii, tłumacząc, jak się „robi dzieci”, choć był to wtedy temat

tabu. Uczył świetnie - pan Pamuła dobrze go wspomina. Dużo wiedział, potrafił to

sprzedać, czasem tylko się denerwował, zgrzytał zębami, krzyczał: „Przecież już to

mówiłem!”

Wtrącała się wtedy profesorowa, którą nazywał „Kosią”, bawiąc się jakby ich

nazwiskiem. Uspokajała, tłumaczyła, łagodziła, najwyraźniej w tym domu rządziła,

trzymała dyscyplinę. W ogóle się zresztą wtrącała - ukończyła gimnazjum, miała

maturę, grała na pianinie, o czym często wspominała. Była oczytana, inteligentna,

elokwentna, mówiła piękną polszczyzną, bez śladu akcentu, tak jak jej mąż i syn.

Pamięta oczywiście Jurka Kosińskiego - skupionego, poważnego, dojrzałego

na swój wiek. O wielkich, smolistych, smutnych oczach, rzeczywiście „urocznych”. In-

teligentnego, oczytanego - pracował z nim nie tylko ojciec, ale i matka. Podczas

którejś lekcji opowiadała na przykład, że przerabiała z nim właśnie - choć miał tylko

dziesięć lat - zwroty potrzebne w dyskusji, między innymi „temu nie przeczę”, „tego

nie neguję”, „idę na kompromis”.

Pamięta też zdarzenie, nieźle chyba świadczące o autorytecie, jakim cieszył się

tu profesor. Podczas jednej z lekcji przybiegł chłop z Dąbrowy - zachorowało ciężko

jego dziecko, a nie miał pieniędzy na lekarza.

Doktor z Radomyśla, u którego (w rzadkich oczywiście przypadkach) leczyła

się Dąbrowa, był pochodzenia żydowskiego - o czym wszyscy wiedzieli - jednakże za-

symilowany, żonaty z Polką. Chłop przybiegł pewnie do profesora jako do

„najmądrzejszego we wsi”, choć być może sądził też, że Żydzi, jak to Żydzi, pewnie

się znają, co nie było zresztą nieprawdopodobne - Kosińscy przyjechali przecież z

Radomyśla, od księdza Okonia.

I miał rację, bo faktycznie się znali. Kosińska napisała natychmiast do doktora

list, polecający mu dziecko sąsiadów. Chłop szybko go złapał, podziękował, załatwił

furmankę do Radomyśla i wszystko dobrze się skończyło.

*

Zmarła niedawno pani Wiesława Bączkowska, sąsiadka Kosińskich z baraku,

ale żyje jej syn, Zbigniew (1940), nauczyciel wychowania fizycznego, trener. Był

wprawdzie podczas okupacji dzieckiem, mimo to sporo pamięta, głównie oczywiście z

przekazów matki.

Mieszkali przed wojną w Warszawie, ojciec - Zbigniew Feliks Bączkowski - w

trosce o bezpieczeństwo żony i dzieci wiosną 1943 r. przywiózł ich w rodzinne strony

matki, do Dąbrowy Rzeczyckiej, ulokował w baraku Warchołów.

Był kapitanem AK (pseudonim „Zbyszek”), zaangażowanym bardzo w

konspirację - Kedyw, instruktaż dywersji, minerki. Zginął w Powstaniu Warszawskim,

wspomina o nim Tomasz Strzembosz w Oddziałach Szturmowych konspiracyjnej

Warszawy 1939-1944.

Matka studiowała rolnictwo, była inteligentna, oczytana, przyjechała z

Warszawy, łączyły ją jednak z Kosińskimi, też przecież inteligentami, stosunki

poprawne, ale nie serdeczne. Jakkolwiek byli Żydami, ukrywali się i rozumiała ich

sytuację, mimo to - choć trudno może uwierzyć - czasem im zazdrościła!

Jej mąż bowiem, zagrzebany po uszy w konspiracji, odwiedzał ją rzadko -

podróż była ryzykiem. Nieustannie o niego drżała i sama musiała zmagać się z życiem -

wy-karmić, ubrać i wychować dwóch małych synów; młodszy urodził się już w

Dąbrowie, w 1943.

Wydzierżawiła nawet kawałek ziemi, uprawiała ją ze Stasia Rybakówną,

dziewczyną z sąsiedztwa, która, oczywiście za parę złotych, pomagała jej przede

wszystkim przy dzieciach. Ale mimo tej pomocy Wiesława Bączkowska schudła tak,

że ważyła z trzydzieści kilogramów, była nieustannie zmęczona.

Posprzedawała na ziemniaki i mleko wszystkie swoje sukienki, biżuterię, złote

oraz srebrne ruble przywiezione jeszcze przez rodzinę męża z zesłania na Syberii.

Narzekała na tutejszych chłopów, którzy - nie patrząc zupełnie na jej sytuację -

zdzierali z niej bez serca, żądając za garnek masła czy kawałek mięsa złotego

pierścionka lub obrączki.

Zazdrościła Kosińskiej zaradnego, opiekuńczego i dobrego męża, dzięki

któremu ta nie musiała się martwić, co da jutro dzieciom jeść, targować się z chłopami,

tyrać w polu. Wszystko było na jego głowie. I choć chłopi z nich również na pewno

zdzierali, Kosińskim niczego nie brakowało!

Zazdrościła też ładnych mebli, sama miała byle jakie, sklecone przez

miejscowego stolarza. A przede wszystkim - dość sporej, bogatej biblioteki; jej

warszawskie mieszkanie spłonęło doszczętnie.

Początkowo prosiła kilkakrotnie Kosińskiego o sąsiedzką pomoc, ale szybko z

tego zrezygnowała. Kosińska, zazdrosna może o ładną, młodą, samotną w gruncie

rzeczy sąsiadkę, nigdy na to nie pozwalała. A to mąż nie ma czasu, to nie wybiera się

wcale do Kępy czy Woli, nie może się narażać itd. Choć wychodził przecież codzien-

nie - na pewno się bowiem nie afiszowali, ale żyli niemal jak wszyscy, normalnym

okupacyjnym życiem. A trafili na miejsce wyjątkowo bezpieczne - w sumie jednak

Niemcy rzadko tu zaglądali, mieli posterunek tylko na stacji oraz moście na Sanie i

polowali głównie na partyzantów.

Mimo to któregoś dnia Kosińska wpadła do Bączkowskich zapłakana,

roztrzęsiona, z pretensjami. - My się przecież ukrywamy! - szlochała. - Pani

tymczasem mówi swoim dzieciom, że jesteśmy Żydami! Powiedzą komu nie trzeba i

nieszczęście gotowe!

- A matka rzeczywiście - wspomina Zbigniew Bączkowski - rozmawiała o nich

ze Stasia, z ojcem, gdy przyjeżdżał, a w małym mieszkaniu trudno o tajemnice. Posze-

dłem więc kiedyś do nich po książki i ni z tego, ni z owego powiedziałem nagle: - A ja

wiem, że jesteście Żydami!

Matka uspokajała oczywiście Kosińską jak mogła, łagodziła sytuację. Z ich

strony nic im nie grozi, może być pewna. A Dąbrowa i tak przecież wie, ale jej

mieszkańców też się nie powinna obawiać. Dobrze tych ludzi zna i wie, że są może

chciwi i gdy mogą zedrzeć - zedrą, ale to wszystko. Nie przyjdzie im do głowy, że

mogą na przykład szantażować, denuncjować. Może spać spokojnie i dziękować

losowi, że właśnie tu ją rzucił!

- W chwilach załamania, zmęczenia - wspomina Zbigniew Bączkowski - miała

zawsze żal do ojca. Zostawił ją przecież samą z małymi dziećmi, narażał się, podczas

gdy inni, chociażby Kosiński, wygodnie sobie żyli, ani myśleli się angażować, choć byli

przecież w sile wieku!

Ojciec bowiem, do którego zadań należało między innymi zakładanie komórek

AK, zaproponował to także profesorowi - poznał go podczas przyjazdów do

Dąbrowy, rozmawiał z nim o polityce, wojennej sytuacji. Początkowo obiecywał, że

tak, potem się jednak wykręcił - nic się nie dało zrobić! Bączkowski nie miał do niego

pretensji, spotykał się już z odmową, nie wszyscy przecież chcieli pracować w

konspiracji.

Matka jednak miała do nich cichy żal, szczególnie po śmierci ojca w Powstaniu.

Tym bardziej że gdy walczył i ginął, gdy jeździła szukać jego grobu, witali z kwiatami

czerwonoarmistów. Urządzali dla nich uroczyste kolacje - odgłosy zabawy słychać

było na cały barak.

Czyż mogła więc utrzymywać z nimi kontakty? Przestała nawet chodzić do

nich po książki, których było jej brak, wysyłała więc syna, dlatego właśnie zapamiętał

ich bibliotekę. I tylko czasem rozmawiała z Heniem - bardzo go lubiła, bo taki

„gorszy”, mniej kochany, widać, że nie swój.

*

Jan Szkutnik z Woli, rówieśnik Jurka Kosińskiego, pamięta, że nie tylko on, ale

wszyscy tutejsi chłopcy, chociażby Mietek Tracz, Maniek Krawczyk, Władek Papka,

interesowali się bardzo synkiem profesora. Ale nie mieli z nim żadnej „styczności”, nie

wychodził prawie z zagrody, rodzice mu nie pozwalali.

Obserwowali go tylko z daleka, gdy wisiał na płocie, bawił się na podwórku

piłką albo z Miśkiem, psem Warchołów - wesołym, „łaskawym”, za którym wszyscy

przepadali.

Jurek przypominał czarne ptaszysko, czarnego ptasiora. Suchy, marny, z

długim, ptasim nosem, ptasią twarzą. Czarnymi, gorejącymi oczami. Czarnymi,

kędzierzawymi, krótko strzyżonymi włosami.

Zawsze pięknie „przystrojony”, obuty a to w sandałki, to pantofelki, latem - w

śmiesznych krótkich spodniach; oni natomiast, nawet w największy upał, paradowali

wyłącznie w długich spodniach, na bosaka lub w drewnianych człapakach.

Byli jednak przede wszystkim ciekawi, jak wygląda jego obrzezany ptak, który

- jak słyszeli - mieli wszyscy Żydzi. Nie wiedzieli zupełnie, na czym to polega, jak

wygląda. I mieli wielką ochotę, żeby sprawdzić, bo taka okazja!

Zaczajali się więc za płotem, nigdy jednak nie siusiał jak oni, to znaczy gdzie

popadło, zupełnie się nie krępując. Biegał zawsze do sławojki, wymyślili więc sposób!

Gdy tylko tam wchodził, ciskali w drzwi płonącymi „wiuczkami” - puszkami po

konserwach wypełnionymi karbidem. Liczyli oczywiście, że przerażony hukiem i

ogniem wybiegnie ze spuszczonymi gaciami, spodniami! Ale choć kilkakrotnie go w

ten sposób wykurzyli, zawsze je zdążył podciągnąć, chwycić w garść i niczego nie zo-

baczyli!

Zauważyli jednak, że wymyka się czasem ukradkiem z obejścia, biegnie na

„ługi”, czyli na pastwiska, z których widział lepiej tory, przejeżdżające pociągi,

największą tutejszą atrakcję. I tu właśnie kiedyś go „capli”, przewrócili na ziemię,

zaczęli ściągać spodnie. Bronił się, szamotał, krzyczał, ale mało brakowało, a

zobaczyliby wreszcie obrzezanego ptaka!

Ale jak na złość przechodził akurat sąsiad, Stanisław Rybak. Gdyby szarpali się

i bili wyłącznie tutejsi chłopcy, nie zwróciłby na nich uwagi. Zobaczył jednak „synka

profesora”, posłyszał jego krzyki, złapał więc kij, porozganiał ich, postraszył! Mało

tego, poleciał do Kosińskich na skargę, bo Jurek przecież ich nie znał, nie wiedział,

gdzie mieszkają; dzięki Rybakowi jeszcze tego samego dnia chodził z ojcem po

okolicy i „wskazywał” tych, którzy go dopadli. Jan Szkutnik dobrze ich wizytę

pamięta.

- Szkutnik! - wołał profesor od progu (mówił chłopom po nazwisku, oni zaś

zwracali się do niego „panie profesorze”!). - Twój syn krzywdzi mojego!

Ojciec sprawił mu więc takie lanie, że omijał już „synka profesora” z daleka,

tak samo jak i jego koledzy, którzy również nieźle dostali.

Ale mimo to bardzo mu współczuli.

Miał wprawdzie uczonego ojca, matkę z pomalowanymi paznokciami, służącą.

Przyjęcie z okazji pierwszej komunii. Lekcje angielskiego. Piłkę, książki, podobno na-

wet globus! Siedział sobie na ganeczku, jadł kiełbaskę i cielęcinkę, pił kakao.

Niby więc synek profesora, choć tak naprawdę -biedna, mama chłopaczyna!

Nie mogła przecież wychodzić z zagrody, kąpać się w rzece, chodzić za

krowami i do lasu, rzucać płonącymi „wiuczkami”, piec przy ognisku ziemniaków.

Wisiała tylko na płocie, pilnowała tego swego ptaka, którego nikt nie mógł

zobaczyć.

Tak że gdy gruchnęło po latach, iż napisała, zdaje się, Malowanego ptaka,

myślano początkowo, że to może o „tym”? Tyle było przecież z tego powodu bójek,

akcji, szarpaniny!

Ale nie - chodziło o wrony Lecha Tracza.

PROFESOR KUSIŃSKI

Stanisław Miętus z Woli (1907) pamięta dobrze profesora „Rusińskiego” - robił

z nim za Niemca w punkcie skupu w Dąbrowie, gdzie chłopi z okolicy zwozili nało-

żone na nich kontyngenty zboża, ziemniaków. Magazynier z pomocnikami, między

innymi Miętusem, ważyli, sortowali, ładowali, a profesor „Kusiński” spisywał,

wydawał kwity, siedział w biurze, jak to pan.

Żyd, że olaboga, tak samo jak jego żona, „dziecka”, wszyscy więc oczywiście

wiedzieli, udawali jednak, że nie wiedzą, nie widzą. Nie „zdali” Niemcom - to

wprawdzie Izraele, ale też ludzie, prawda? Zagryzłoby zresztą sumienie, bo jak potem

żyć?

Choć wiedzieli, rzecz jasna, czym ryzykują. Niemcy się przecież nie

patyczkowali, puszczali zaraz z dymem całą wioskę. Spalili Goliszowiec, Kruszynę,

Janiki, Świdry, Rzeczycę Długą. Głównie wprawdzie za partyzantów, ale mogliby i za

Żydów!

Mieli więc do niego żal, bo był za odważny. Łaził po okolicy w biały dzień, w

niedzielę z rodziną do kościoła w Woli, gdzie też przychodzili Niemcy, uczestniczyli w

nabożeństwach, przystępowali do komunii. I jakby tego było mało, zaczął pracę w

punkcie skupu, gdzie również wpadali!

Tym bardziej że „bieda na pewno go nie przygnietła”, a płacili grosze. Drugą

pensję wynosiło się w kieszeniach, nogawkach, gaciach wyładowanych żytem, psze-

nicą, ziemniakami. „Kusiński” był jednak na to za bardzo na widoku, a do tego w

biurze, przy papierach.

Zachodzono więc w głowę, po co tam poszedł? Kusił los? Ściągał nieszczęście

na siebie, Warchołów, całą wieś?

*

Emerytowany już dziś inżynier Adam Latawiec (1922) z Gdańska, rodem z

Woli Rzeczyckiej, oraz Stefan Kochan z Rzeczycy Okrągłej również pracowali z

profesorem w punkcie skupu w Dąbrowie, z tym że w biurze. Wypisywali chłopom

pokwitowania uprawniające do kupna kontyngentowej wódki, tłuszczów, niektórych

towarów przemysłowych. Sporządzali zestawienia zbiorcze, w których celował

profesor - w mgnieniu oka podliczał bezbłędnie długie kolumny cyfr.

Namówił go na pracę tutaj kierownik skupu, niejaki Treczko, zwany

„Theczką”, bo grasejował. Podobno makler giełdowy z Gdyni, który nie wiadomo

właściwie dlaczego i jak się tu znalazł, nie pasował do zapadłej wsi. Przystojny,

elegancki - w bryczesach, pod krawatem. Inteligentny, niegłupi, lubił rozmawiać z

profesorem o polityce.

Panowie Kochan i Latawiec, młodzi wtedy wiejscy chłopcy, zaczepili się w

skupie wyłącznie dla „papierów”, stempelka zatrudnienia, chroniącego przed wywózką

na roboty do Niemiec. Zarabiali bowiem grosze, a pracowali ciężko. Gdy było akurat

wyjątkowo dużo dostaw, pracowali do rana i przy łopacie, bo nic się nie mogło zmar-

nować. Wołano nawet czasem do pomocy partyzantów z lasu, którzy przychodzili

nocą, ładowali, wozili i brali swoją dolę - też musieli jeść.

Dziwili się profesorowi, któremu - ze względu na wiek - nie groziły już raczej

roboty w Niemczech, a mimo to zdecydował się tu pracować z własnej nieprzymuszo-

nej woli. Zarabiał niewiele, a ryzykował - ich zdaniem - ogromnie. Wszyscy przecież

wiedzieli, że był Żydem, ukrywał się. Miał też nie najlepszy wygląd, nie taki oczy-

wiście, jak jego żona i syn, ale jednak. I choć starał się nie wyróżniać, ubierać byle jak,

wyglądał na nietutejszego, na inteligenta, który prowokował wręcz pytanie - co tutaj

robi?

A tymczasem do punktu skupu wpadali często żandarmi z pobliskiego

Zaklikowa, z dalszego trochę Rozwadowa. Rozmawiali niby głównie z Treczką, ale

kręcili się wszędzie - w biurze, na podwórku.

Kiedy na przykład spłonął jeden z magazynów, przyjechało ich chyba z

dziewięciu, spisywali protokół. Rozmawiali z Treczką, któryś z nich zagadnął jednak o

coś Kosińskiego, ten natomiast odpowiedział tak piękną i płynną niemczyzną, że

żandarm stanął jak wryty - skąd tak dobrze zna język? Kim jest? Co tutaj robi?

Kosiński zbladł, nogi się pod nim ugięły, ale coś odpowiedział i jakoś się, widać,

wykręcił, bo Niemiec przestał się nim interesować, odjechał z kolegami.

Innym znów razem miała miejsce scena, którą pan Kochan pamięta do dziś.

Siedział kiedyś w biurze razem z Adamem Latawcem i profesorem Kosińskim, gdy

wszedł nagle jeden z żandarmów z Zaklikowa. Chodzili zwykle w dwójkę, bali się

partyzantów, których było tu coraz więcej. Ale tym razem jeden z nich przyszedł sam,

tylko z psem - wilczurem. Nie spytał nawet o Treczkę, nie spojrzał na Kochana ani na

Latawca, podszedł do profesora. Zapytał go o coś ostro po niemiecku, ale o co, pan

Kochan nie wie - nie znał języka. Kosiński zbladł, zaniemówił, nic nie odpowiedział,

spuścił tylko głowę i pochylał ją coraz niżej, tak że leżała prawie na biurku. Niemiec

natomiast trzymał cały czas rękę na kaburze pistoletu. Pan Kochan, zdrętwiały ze

strachu, był przekonany, że za chwilę rozlegnie się strzał, ale żandarm postał jeszcze

jakiś czas, a potem nagle wyszedł. Kosiński odczekał trochę, ale po chwili, choć do

końca pracy brakowało kilku godzin, wybiegł bez słowa. Sądzili, ze nigdy już nie

wróci, następnego dnia przyszedł jednak jakby nigdy nic i nie wspominał nawet o

„incydencie”. Pracował do lata 1944, czyli do frontu, do „bezhołowia”.

Zastanawiano się oczywiście nieraz, dlaczego żandarm nie strzelił?

Najprawdopodobniej się bał - był sam. Dlaczego jednak później się Kosińskim nie

interesował? I czego właściwie od niego chciał?

*

W ogóle zresztą miał do Niemców nieprawdopodobne wręcz szczęście.

Uchodził cało z sytuacji, wydawałoby się, beznadziejnych.

Mało brakowało, a zginąłby kiedyś w Kępie. Szedł właśnie drogą ze Stępakiem

i Warchołem, ale nagle przejechała obok bryczka - powoził któryś z tutejszych chło-

pów, a wiózł samego Fulnera, szefa zaklikowskiej żandarmerii! Tego samego, który

kazał wystrzelać - i to na weselu - jaśnie panów Horodyńskich, właścicieli pięknego,

bogatego Zbydniowa, za co zlikwidowało go później podziemie.

Zeskoczył szybko z bryczki, podszedł do nich.

- Co robicie? Dokąd idziecie? - pytał.

- Kupiłem właśnie owies i wracam do domu - tłumaczył zgodnie z prawdą

Warchoł, który mówił trochę po niemiecku.

- A ty? - zwrócił się nagle do Kosińskiego, przyglądając mu się podejrzliwie. -

Ty Jude! Jude!

I wyjął z kieszeni pistolet, wycelował w jego kierunku.

- To żaden Jude, tylko Polak, profesor, który uczy nasze dzieci! - zaczął

szybko Warchoł.

- Polak, profesor, przyjechał z miasta! - bronił go Stępak, który również znał

trochę niemiecki.

- Profesor? - zdziwił się Fulner. - To co tutaj robi? Dlaczego nie uczy? Nie jest

w szkole? To przecież Jude!

Kosiński natomiast, choć mówił biegle po niemiecku, nie wykrztusił w swojej

obronie nawet słowa, stał sparaliżowany ze strachu.

Warchoł i Stępak byli przekonani, że Fulner go rozwali. Patrzył na niego

podejrzliwie, cały czas trzymał wycelowany w jego kierunku pistolet. Ale w końcu go

schował, wsiadł bez słowa do bryczki, odjechał. Bał się, widać, strzelać - był sam,

wśród Polaków, blisko lasu, pełnego może partyzantów? Niemcy byli ostrożni -

rzadko zapuszczali się w głąb wsi, a tym bardziej lasu, jeżeli już, to najwyżej

uzbrojonym po zęby oddziałem, na motorach.

Dlaczego jednak Fulner, szef tutejszego gestapo, nie zainteresował się później

kimś, kogo uznał za Jude, chciał zabić? Nie urządził na niego obławy? Sądząc

chociażby po zbrodni w Zbydniowie, nie był raczej dobrym Niemcem?

*

Ferdynand Stępak z Kępy pamięta z kolei inne, jeszcze bardziej cudowne

wydarzenie. Profesor z żoną i Jurkiem wpadali czasem do jego ojca, wracając w

niedzielę z kościoła w Woli. I raz weszli tylko do kuchni, usiedli przy stole, gdy na

podwórko wjechali Niemcy, stacjonujący w Kępie, pilnujący mostu kolejowego na

Sanie.

Profesor zdążył tylko krzyknąć: „Pamiętajcie, że się znamy!” Ale Stępak i jego

żona nie wykrztusili ze strachu nawet słowa, zupełnie ich zamurowało.

Niemcy weszli jednak tylko do kuchni, zapytali o coś Stępaka, postali chwilę i

poszli. Rzucili wprawdzie okiem na struchlałych również Kosińskich, mimo to - choć

trudno w to uwierzyć - zupełnie się nimi nie zainteresowali! Choć wygląd Kosińskiej i

Jurka nie nastręczał żadnych wątpliwości.

Sołtys Stępak twierdził zawsze, że mieli po prostu do niego zaufanie i nie

dochodzili już, kim są jego goście. Nie przyszło im też pewnie do głowy, że skoro

Żydów dawno już tu nie ma, jedni z nich, jakby nigdy nic, siedzą sobie w niedzielne

popołudnie u sołtysa!

*

Przeżyli też szczęśliwie, wszystkie patrole, obławy, akcje pacyfikacyjne

urządzane przez Niemców w odwecie za akcje coraz silniejszej partyzantki, walczącej

głównie o transporty na front wschodni.

Zawsze byli jakoś w porę uprzedzeni, zdążyli uciec, ukryć się - w piwnicy

położonej w kuchni lub na podwórku, zwanej „dołem”, w której przechowywano wa-

rzywa i ziemniaki.

Pan Jan Pamuła pamięta na przykład, jak w styczniu 1944 przyszedł do

profesora na lekcje, ale postawił tylko na podłodze teczkę, gdy wbiegł nagle ktoś od

sąsiadów -Warchołów? Jóźwiaków? - i krzyknął: „Niemcy!” Kosiński schował się

natychmiast za szafą w pokoju, Kosińska z Jurkiem i niańka z Heniem zbiegły po

drabinie do piwnicy. Ledwo zatrzasnęły za sobą drzwi, wpadli Niemcy, a właściwie

mówiący po polsku Ślązacy w niemieckich mundurach.

- Gdzie gospodarz? - krzyczeli.

- Nie mam pojęcia, sam do niego przyszedłem, wysłali mnie z punktu skupu -

wyszeptał i kropla potu spłynęła mu ze strachu po plecach. Za chwilę nogi się po

prostu pod nim ugięły, ale opanował się, zaczął szurać po podłodze butami. Kosiński

się bowiem ruszył, szafa zaskrzypiała, a w piwnicy pisnął nagle Henio, natychmiast

jednak uciszony. Na szczęście Ślązacy nic jakoś nie usłyszeli, w każdym razie wyszli i

nie wrócili.

Jedną z akcji przeczekali w domu Janka Pamuły. Profesor dowiedział się jakoś,

że coś się podobno w Dąbrowie szykuje, prosił więc jego ojca o kilka dni

„przechowania” -Rzeczyca Okrągła była najbardziej na uboczu. Sylwester Pamuła

zgodził się - Kosiński uczył przecież jego syna, przyjaźnił się z jego siostrą, Stanisławą

Bogucką, Pamułówną z domu, która im szyła.

Spędził więc u Pamułów - oczywiście razem z Jurkiem oraz Heniem - kilka dni.

Wuj Bogucki przywiózł ich nawet furmanką i odwiózł, zawsze to kawałek drogi.

Pamułowa natomiast podawała lepszy obiad, Pamuła wódkę, bo przecież tacy goście!

*

Latem 1943 r. miała miejsce jedna z większych akcji -pacyfikacja wsi

podejrzanych o udzielanie pomocy partyzantom. Aresztowano wielu mężczyzn,

spalono Gwizdów, Kochany, Goliszowiec - zginęli wszyscy, którzy nie zdążyli uciec w

las. Dąbrowa nie była wprawdzie najbardziej „partyzancka”, mimo to mogła

spodziewać się ataku.

Ferdynand Stępak z Kępy pamięta, że wtedy właśnie przybiegł do nich

profesor, prosił ojca o „przechowanie” - idą jednak na Dąbrowę! Kosińska z Jurkiem i

niańka z Heniem pobiegły z kobietami w las, on natomiast z Warchołem - w chruściny

nad rzekę, ale w ostatniej chwili doszedł jednak do wniosku, że to za słaba kryjówka.

Stępak struchlał ze strachu - miał czworo małych dzieci, był sołtysem,

odpowiadał za całą wieś. Nie potrafił mu jednak odmówić, nie chciał też, żeby wpadł -

odpowiedziałby wtedy za Żyda na „swoim” terenie, którego nie „zdał” Niemcom.

Schował go szybko na strychu, gdzie suszyło się akurat siano; siedział tam jakiś

czas, dzieci sołtysa nosiły mu jedzenie. Ale zaczął zaraz jęczeć, że dusi się, słabnie, bo

duszno, gorąco - dach niski, żadnego okienka, a zapach siana zbija wprost z nóg!

Stępak sprowadził go wobec tego ze strychu, ukrył w ogródku za domem, w

wysokich, gęstych grochowinach.

I choć cała wieś pobiegła w las, został w domu -był przecież sołtysem.

Przekazał tylko żonie, żeby nagotowała rosołu, postawił na stół kontyngentową

wódkę. Gdy Niemcy wpadli na podwórko, zaprosił grzecznie do stołu, ugościł.

- Pojadły za wieprza, popiły, nie mogły się wprost ojca nachwalić - wspomina

jego syn. - „Jaki sołtys, taka wieś!” - mówiły.

Wyglądało, że wszystko dobrze się skończy, ale dwóch z nich chciało się

wysiusiać i poszło do ogródka, prosto w grochowiny, dwa kroki od Kosińskiego! I

długo tam stali, rwali groszek, śmiali się. Stępak, sparaliżowany ze strachu, siedział już

tylko czekając na najgorsze. Na szczęście „Stępaczka” nie straciła zimnej krwi, złapała

wiadro z mokrą bielizną, poleciała do ogrodu, zaczęła rozwieszać sznury, rozstawiać

miski, hałasować, zaganiać tym samym Niemców do chałupy, co się jej w końcu udało.

Kosiński natomiast opowiadał później, że stali dosłownie tuż obok niego i mało

brakowało, a zapadłby się ze strachu pod ziemię. Po raz pierwszy chyba puściły mu

nerwy, chciał wstać, uciekać przed siebie, opanował się ostatkiem sił.

*

Przeżyli też szczęśliwie akcję w lipcu 1944 r., tuż przed wejściem Rosjan, kiedy

Niemcy, cofając się, zostawili dywizję „wałasowców” - Kałmuków z pochodzenia, o

żółtych twarzach, skośnych oczach. Niemal cała Dąbrowa, łącznie oczywiście z

Kosińskimi, pognała w las, gdzie koczowała chyba kilka dni. Niektórzy jednak uciec

nie zdążyli. Franciszek Krawiec z Dąbrowy ukrył się na przykład w „dole” - piwnicy na

podwórku.

- Pijani, rozbujażeni - opowiada - strzelali i tam, tak że musiałem wyjść!

Złapali go, kazali biec po ludzi, wywołać ich z lasu, bo będą „horyć” -

wykurzać partyzantów. Pobiegł, krzyczał, ale nikt oczywiście nie wystawił nawet nosa.

Mimo to nic mu nie zrobili, nie spalili lasu, plądrowali tylko wieś - rabowali z dołów

żywność, przewracali do góry nogami chałupy - między innymi barak, w którym

mieszkali Kosińscy - powybijali okna, długo jeszcze potem zasłaniane stolnicami.

Prawdę powiedziawszy, z Dąbrową obeszli się najłagodniej - żadnych ofiar

śmiertelnych, tylko zniszczenia. A w Rzeczycy Okrągłej gwałcili kobiety, Rzeczycę

Długą spalili niemal całą, zginęli wszyscy, którzy nie zdążyli uciec.

Stacjonowali w okolicy już od dawna, mieszkali między innymi w Rzeczycy

Okrągłej, u Pamułów. I o dziwo -zachowywali się przyzwoicie, nie podejmowali na

własną rękę żadnych akcji. Ruszali wyłącznie na rozkaz Niemców, którzy wysyłali ich

tam, gdzie najbardziej niebezpiecznie, przede wszystkim do leśnych walk z

partyzantami.

Przed akcją w lipcu 1944 r. dowódca Kałmuków, Borys Naminzonj oddał

Jankowi Pamule wszystkie ruble. Im już niepotrzebne, szykują się na śmierć, są na nią

przygotowani! Wiedzą dobrze, co zrobią z nimi Sowieci, i nie pójdą do niewoli, wolą

zginąć.

Została po nich pamiątka - jedna ze zgwałconych kobiet z Rzeczycy Okrągłej

zaszła w ciążę. Chciała usunąć, miała dzieci, męża, ten jednak nie pozwolił - to też

boże stworzenie, niczemu niewinne, niech chowa się z ich trójką. Urodziła chłopca o

płaskiej twarzy, skośnych oczach, śniadej cerze, kruczoczarnych oczach, który

mieszkał tutaj jeszcze do niedawna.

*

Pan Antoni Madurski (1929), emerytowany pułkownik Wojska Polskiego z

Warszawy, rodem z Dąbrowy Rzeczyckiej, podziwiał zawsze „starego” Kosińskiego.

Za wyzwanie rzucone Niemcom. Mądrość i odwagę, dzięki której ocalił nie tylko

siebie, swoją rodzinę, ale też małego Henia.

Nie poszedł przecież, jak jego rodacy, do getta i obozu. Nie siedział za szafą

czy w piwnicy, nie czekał, aż ktoś odda mu kawałek chleba, wyniesie kubeł. Mimo nie

najlepszego „wyglądu”, fatalnego w przypadku żony i syna, przeszło dwa i pół roku

spędził z rodziną w warunkach, mimo wszystko, wyjątkowych.

Oczywiście, w strachu przed donosem, Niemcami, partyzantami,

podszywającymi się pod nich bandziorami, zachowując ostrożność, ale nawet się nie

ukrywając, żyjąc prawie normalnie! W ograniczonej na pewno, ale jednak swobodzie.

Pracował, udzielał lekcji, chodził do sąsiednich wsi po żywność, politykował, wpadał

nawet na wiejskie zebrania!

Kosińska i „mały”, o wyglądzie „gorszym”, siedzieli wprawdzie w obejściu, ale

nie za szafą czy w ziemiance! Wychodzili zresztą do kościoła, odwiedzali sąsiadów z

baraku. Żyli - jak na warunki wojenne - w dobrobycie, otoczeni szacunkiem wsi.

Na pewno mieli szczęście, pieniądze, ale zginęło przecież tylu Żydów znacznie

od nich bogatszych. Tak że -przynajmniej jego zdaniem - oprócz oczywiście postawy

wsi, najważniejsza była mądrość profesora, który potrafił po prostu stworzyć swojej

rodzinie egzystencję niemal idealną.

A jak? Jakim sposobem? Za jaką cenę? - to już tylko jego tajemnica.

*

Choć większość tutejszych uważa, że musiał mieć „kupioną” żandarmerię w

Zaklikowie, to ws2ystko. Pewnie się jej nieźle „opłacał”, wszedł w jakieś układy,

interesy. Czy inaczej odważyłby się żyć tak jawnie? Wychodzić cało ze wszystkich

spotkań z Niemcami? Cudów przecież nie ma. Musiał mieć asekurację.

Ale cóż, chciał przetrwać, miał na głowie dwie kobiety, dwoje dzieci. I ciekawe

tylko, jak to załatwiał? Przez kogo? „Na Zaklikowie” pracowali również Polacy, a

Niemcy, szczególnie po Stalingradzie, byli już bardzo skorumpowani i - tutaj

przynajmniej - załatwiali „za pieniądz” naprawdę wszystko. Byli zresztą różni, bardziej

czy mniej obowiązkowi albo zupełnie niesumienni.

I może go krzywdzą, ale zastanawiali się też, czy nie opłaca się również

informacjami, na których Niemcom bardziej chyba zależało. Może dlatego właśnie

chronili go i tolerowali? Pozwalali tak żyć?

Tym bardziej że był dosłownie wszędzie - w skupie, kościele, na zebraniach, u

sołtysa i szewca. A Niemcy musieli mieć informatorów - czy inaczej wpadłoby tylu

partyzantów, „komuniścin” i chłopów „za świnie”?

A tych ostatnich miał naprawdę w ręku, znał wszystkich, i to nie tylko dlatego,

że był ich klientem. Przyjeżdżali przecież często do Warchoła, który skupował świnie

od hodowców, miał z nimi ciągle interesy.

Michał Tryka (1911) z Woli Rzeczyckiej, który „szewcował” trochę, pamięta

na przykład, gdy „Kusiński” wpadł kiedyś do niego, przyniósł buty do naprawy. I

użalał się przy okazji, że jest słaby, nie ma siły, bo nie je mięsa! Gdyby tak codziennie

choć kawałek jak wróbla łeb, już czułby się inaczej! I podpytywał Trykę, czy nie wie

przypadkiem, kto z sąsiadów bije i sprzedaje wieprze. Kupiłby parę kilogramów,

„wzmocnił się”! Tryka wiedział oczywiście, nieskory był jednak chlapać językiem -

sąsiadka z Woli zabiła akurat nie na sprzedaż, a na stypę po ojcu i już ktoś „zdał”,

poszła na Majdanek.

Oczywiście, to żaden dowód, mógł naprawdę szukać sobie kupca. Ale

prowokował jednak pytania i podejrzenia, chociażby dlatego, że ukrywał się też w

Dąbrowie inny Żyd, ale jakże inaczej! Karol Liebeskind był wprawdzie od niego

młodszy, mniej doświadczony i zamożny, mimo to porównywano ich losy, choć tak

bardzo odmienne.

Karol był przecież stąd - znał wszystko i wszystkich. Lubiła go cała wieś,

pomagała jak mogła. Musiał jednak zginąć, i to głupio, niepotrzebnie, a przedtem

męczyć się przez kilka lat, kryjąc się jak zwierzę, przerażone, zawszone, w

ziemiankach, stogach siana. Zaczął pić bimber, ale czy mógł inaczej znieść swoje

upokorzenie i strach?

„Kusiński” tymczasem, co prawda o wyglądzie od niego „lepszym”, za to z

żoną i synem o wyglądzie chyba „najgorszym”, nie znający początkowo nikogo, nawet

się właściwie nie ukrywał. A żył jak pleban, jak król, „Rusińska” zaś - jak królowa,

komenderująca tylko służbą.

Co więcej - właśnie w mieszkaniu Liebeskindów! Spali na ich łóżkach, jedli na

ich stole, używali ich garnków. Jurek przeglądał kiedyś na ganeczku znaleziony w

kącie indeks Karola.

Czy można się więc dziwić, że spoglądali na odwagę i zaradność „Rusińskiego”

coraz podejrzliwiej? Ze strachem nawet?

*

Pan Jan Pamuła, dawny uczeń profesora, nie dziwi się wcale jego pracy w

punkcie skupu, tutejszym oku cyklonu. Na pewno bardzo ryzykował - żandarmi się

przecież zmieniali, mógł sprzątnąć go ktoś nie przekupiony i nie uprzedzony. Ale tu

właśnie organizował prawdopodobnie egzystencję swojej rodziny - kontaktował się z

całą tutejszą społecznością, chłopami, partyzantami, Niemcami. Wchodził w różne

układy, załatwiał interesy. Słuchał najnowszych plotek i wiadomości, przecieków o

akcjach, obławach.

Ma o nim oczywiście swoje zdanie, ale widzi też niewątpliwie tragizm tej

postaci. Typowego Żyda - tułacza, walczącego nieustannie o przetrwanie, zdolnego

poradzić sobie w warunkach najtrudniejszych. Wieki diaspory wiele ten naród

nauczyły, Kosiński był chyba najlepszym tego przykładem.

Ma go zresztą przed oczyma do dziś. Niski, zgarbiony, ukrywający twarz za

wysokim kołnierzem. Wyruszający codziennie nie tylko po żywność, ale też po

wiadomości, kontakty, bo one właśnie, a nie „szafa”, zapewniły im przetrwanie.

KOMUNIŚCINY

Nie tylko Dąbrowa, ale i wsie sąsiednie - Kępa, Wola, Rzeczyca Długa i

Okrągła - lewicowały, a nawet komunizowały już w okresie międzywojennym. Z biedy

przede wszystkim, która wyganiała ich do okolicznych tartaków, huty w Stalowej

Woli, dokąd chłopi chodzili codziennie piętnaście kilometrów w jedną stronę,

poznawali działaczy robotniczych, hasła ze Wschodu, obiecujące ziemię, równość i

sprawiedliwość.

Na 1 Maja urządzali już więc w najbardziej chyba robotniczej Woli

pierwszomajowe pochody, maszerowali z czerwonymi sztandarami, śpiewali

Międzynarodówkę, Na barykady. W tartaku w Kępie nieustannie strajkowali, aż

zbankrutował zupełnie.

Było paru członków KPP, z Franciszkiem Delbasem na czele, radykalni

ludowcy ze Stronnictwa Ludowego, pepeesowcy, między innymi właśnie Andrzej

Warchoł, wyrzucony z tartaku w Kępie za organizowanie związków zawodowych.

Podczas okupacji działała tu więc przede wszystkim lewicowa, ludowa

partyzantka, a pod przykrywką Spółdzielni Spożywców - „młotowcy” z „Sierpa i

Młota”, ale krótko - aresztowano ich przywódcę, Delbasa, który zginął na Majdanku.

A gdzieś tak na wiosnę 1942 r., po wizytach jakichś panów, podobno z samej

Warszawy, „delbasy”, jak się czasem na „czerwonych” mówiło, coraz bardziej się

kręciły, knuły i znów podobno coś założyły, jak się potem okazało - PPR.

Zakładali oczywiście sami najważniejsi, w Woli na przykład - Michał i Ludwik

Pawelcowie, Delbaska (wdowa po Delbasie), Michał Stelmach, Roman Wojtala; w

Rzeczycy Okrągłej - Roman Turek; w Dąbrowie - Kazimierz Tracz, Franciszek

Jóźwiak.

Wszyscy, trzeba przyznać, przedwojenni, ideowi jeszcze komuniści, niegłupi,

światlejsi od większości tutejszych chłopów.

Ale choć namawiali, obiecywali złote góry, zwerbowali samych najgorszych.

Ciemnotę, dziadów, analfabetów. I to głupich, niebezpiecznych.

Antoniego B. na przykład, który chciał strzelać kiedyś do własnego wuja, bo

nie podobały mu się jego poglądy; odciągnięto go dosłownie w ostatniej chwili. An-

drzeja Ch., który - już po wojnie - przemawiając kiedyś na jakimś wiecu, zamiast „my,

patrioci” powiedział „my, idioci” i nie rozumiał, dlaczego wszyscy pokładają się ze

śmiechu. Michała R., który zawracał siłą kobiety niosące na targ masło i mleko, bo to

„dla panów”.

W ogóle zresztą tych wszystkich, co to - jeszcze przed wojną - wchodzili do

kościoła w Woli z czerwonym sztandarem, próbowali zawiesić go na ołtarzu, szamotać

się z proboszczem Sebastiańskim, który nie dopuszczał oczywiście do profanacji,

urządzał nawet specjalne misje piętnujące „bolszewicką zarazę”; zapraszał wówczas

najlepszych misjonarzy. Bez większego jednak rezultatu - kościół w Woli nie był

nigdy, nawet podczas świąt, tłumny i „nabity” jak w innych wsiach, choć zapewne

powodem tego stanu rzeczy była również bieda. Wypadało się przecież porządniej

ubrać, mieć buty, z 5 groszy na tacę.

Nazywano więc pepeerowców „komuniścinami” lub „durakami”, śmiano się, że

choć Armia Czerwona jeszcze daleko, już szykują sobie stołki, lepsze życie, lżejszy

chleb! Ale cóż, ludzie są tylko ludźmi, ustawiają się do wiatru.

*

Ze względów konspiracyjnych nie urządzali zebrań, a jeżeli już, to w lesie.

„Knuli” najwyżej w parę osób. Ci z Dąbrowy na przykład - u Kazimierza T.,

najważniejszej z „komuniścin”.

Któregoś dnia jednak zdziwiony Andrzej Warchoł zauważył, że wychodzą z

jego baraku, a dokładniej - z mieszkania Kosińskich!

Myślał, że to przypadek, lecz kiedy zobaczył ich po raz któryś z kolei, nie

wytrzymał, rzecz jasna, i zdrowo pogonił. Był przecież gospodarzem, miał prawo. To

jego podwórko, jego barak i - w pewnym sensie oczywiście - jego Żyd, dla którego

ryzykuje, więc powinien chyba wiedzieć, kto do niego przychodzi, ściąga nieszczęście!

Odcinali się równie ostro, odgrażali, że ci, którzy nie z nimi, jeszcze kiedyś

odpowiedzą! Zupełnie go to nie zdziwiło - od dawna miał z nimi na pieńku.

Proponowali mu wstąpienie do PPR, przyłączenie do nich swego oddziału PPS.

Odmówił jednak i chyba za ostro. Bo owszem, lewicował, ale nie komunizował! Był

pepeesowcem, a nie „komuniściną”! Jego PPS skupiała wiejską arystokrację, a nie

dziadów, jak PPR!

Nie chciał więc nawet z nimi gadać. Wyrzec się Boga? Propagować kołchozy,

a może nawet i wspólne żony? Mieć centralę w Moskwie i dyrektywy też stamtąd? A

nigdy w życiu!

*

Kosiński, nagabywany o nowych „kumotrów”, wykręcał się, twierdził, że gra w

szachy z jednym z nich, a reszta przygląda się, kibicuje - to wszystko.

I faktycznie, zaczęło się podobno od szachów z Kołodziejem z Woli, który

świetnie grał, bo choć chłop, to z wiejskiej arystokracji - z najbogatszej tu chyba od

pokoleń rodziny. Oprócz tego - wykształconej, religijnej; to stary Kołodziej kupił plac

pod budowę kościoła w Woli. Wyrodził się jedynie Stach, który plątał się z

„komuniścinami” i przy szachach właśnie ciągnął do nich Kosińskiego.

Szybko jednak wykręcać się przestał, bo choć mieli pseudonimy, działali niby w

konspiracji, na wsi trudno coś „skryć”, wkrótce więc wszyscy wiedzieli, że „skumał

się” z „komuniścinami”, „durakami”. Został „komuniściną”!

*

Według relacji Edwarda i Antoniego Madurskich, ich ojca, Józefa z Dąbrowy

Rzeczyckiej, namówił do PPR Franciszek Jóźwiak. Pochodził bowiem z tej samej wsi

co Madurska, był kiedyś - tak jak i Madurscy - granatowym policjantem. Naobiecywał

złotych gór - ziemię, darmowe szkoły dla synów - Józef Madurski dał się więc przeko-

nać i poszedł nawet na pierwsze spotkanie. Był na nim między innymi Kosiński, który,

już podczas powrotu do domu, skutecznie mu PPR odradzał.

- To partia nie dla Madurskiego! - tłumaczył. - Z sąsiada człowiek porządny,

spokojny, religijny, praktykujący! Były granatowy policjant, co też ma swoje

znaczenie! Tam natomiast - trudno ukryć, wiadomo, jakie towarzystwo! Ja to zupełnie

co innego! Ja jestem mózgiem partii!

I wcale się nie przechwalał - był rzeczywiście najtęższym, najbardziej światłym

umysłem w całą okolicy.

Dziwiono się oczywiście, że się z nimi „zszedł”. Niby mądry, wykształcony -

razem z „analfabetem”, „durakami” marzącymi o kołchozach i rewolucji? Sięgającymi

po cudzą własność - majątki Lubomirskich, Tarnowskich, Dolańskich?

Czyżby uwierzył nagle w ich „religię”, skoro wcześniej, w rozmowach o

wojennej sytuacji, podkreślał zawsze, że dobrze ją zna? Wie, jakie niesie dla Polski

zagrożenie? Mówił przecież, że był w Rosji podczas rewolucji, w każdym razie

świetnie znał język.

Nikt nie wątpił więc, że „skumał się” z nimi ze względu na swoją religię, czyli

przetrwanie. Wojna jeszcze się nie skończyła, a on chciał żyć, ocalić rodzinę, szukał

więc oparcia choćby i u „duraków”, ale za to z własną partyzantką.

A także z przyszłością, z której zdawał już sobie chyba sprawę. Bo choć

wszyscy tylko z nich drwili, śmiali się, nic sobie z tego nie robił, był z nimi do końca -

do swego wyjazdu, a raczej ucieczki, w kwietniu 1945 r.

Choć może też poszedł do nich właśnie ze strachu? Był przecież

pomieszczykiem, bogatym fabrykantem, „krwiopijcą” i „wrogiem ludu”. Chciał się więc

zabezpieczyć? Asekurować? Układać z nową władzą?

*

Większość pepeerowców z tamtych lat już nie żyje, z nielicznymi wyjątkami.

Jeden z nich to pan Ludwik Pawelec (1925) z Woli Rzeczyckiej, zamieszkały dziś w

Warszawie, który zrobił chyba największą w okolicy karierę, bo w dyplomacji.

Jak podaje Kto jest kim w Polsce z roku 1984, w latach 1946-1961 był

pracownikiem administracji państwowej, od 1961 - w dyplomacji; konsul generalny

PRL w Szwecji, członek PPR -1942-1948, PZPR - od 1948 r., odznaczony m. in.

Srebrnym i Brązowym Krzyżem Zasługi.

Pamięta oczywiście Mieczysława Kosińskiego, pseudonim wypadł, niestety, z

pamięci, członka PPR, komórki w Dąbrowie Rzeczyckiej.

I to aktywnego, wyróżniającego się, choć oczywiście nie tak jak organizatorzy,

chociażby brat pana Pawelca, Michał, Ignacy Moskal, Michał Stelmach, czy też ci z

placówek w lesie - słynni bracia Paleniowie, Andrzej, pseudonim „Jastrząb”, i Jan,

„Sokół”, przywódcy oddziałów GL, potem AL.

Zwerbował Kosińskiego jego brat, Michał, z tym że z polecenia komórki

centralnej w sąsiednim Skowierzynie, która od dawna już zwróciła na niego uwagę.

Profesor z Łodzi, o lewicowych poglądach - może przydałby się w partii? Zlecili więc

Michałowi Stelmachowi przeprowadzenie rozpoznania - kim właściwie jest? Skąd?

Wysłał nawet, zdaje się, kogoś do Łodzi, gdzie mieli kontakt, czyli swego człowieka,

nie ryzykowali nigdy z kimś niepewnym.

Wywiad był pomyślny, a sam Kosiński chętny do współpracy - mądry,

zorientowany w polityce, rozumiał, że są tu siłą najważniejszą, a wkrótce decydującą.

Został więc zaprzysiężony na wierność partii, przydzielony do komórki w Dąbrowie,

gdzie mieszkał; główna mieściła się w Woli.

Na pewno ryzykował, choć czy tak bardzo? Był jednym z wielu członków,

mało komu znanym, nietutejszym. NSZ polowało głównie na przywódców,

organizatorów -brata Ludwika Pawelca, żonę Delbasa - i oni właśnie zginęli.

Ze względów konspiracyjnych kontaktowali się najczęściej tylko z sekretarzami

komórek, zbierali najwyżej trójkami, piątkami, grupą jedynie podczas akcji. Zdarzało

się nawet, że nie wszyscy koledzy (per „towarzyszu” zaczęli sobie mówić dopiero po

wejściu Rosjan) o sobie wiedzieli, oczywiście do czasu.

Pan Ludwik Pawelec miał jednak kontakt z każdym -kolportował ulotki i prasę:

„Gwardzistę”, „Trybunę Wolności”, które odbierał w Janikach, chował za pazuchą, w

siodełku roweru i dostarczał między innymi właśnie Kosińskiemu. Zjawiał się u niego

w Dąbrowie, gdzieś tak o trzeciej, czwartej rano, gdy wszyscy już spali, nikt ich nie

widział. Przed akcjami zostawiał mu też broń, którą miał - tak jak i prasę -

rozprowadzić dalej.

Choć u nich również był przede wszystkim profesorem - uczył, dokształcał, z

tym że głównie tych, którzy mieli predyspozycje do dalszej kariery. Urządzał dla nich -

chłopów po paru klasach, otartych najwyżej trochę po więzieniach i aresztach -

specjalne wykłady. Tłumaczył po prostu podstawowe pojęcia - marksizm, walka klas,

internacjonalizm.

Kilku z nich jednak, a także spośród tych z placówek w lesie miało szkołę

powszechną, przygotowywał ich więc do matur. I chyba nieźle, skoro zdawali potem

w Lublinie bez problemów. Pan Pawelec miał również być jego uczniem, ale wpadł w

wir działalności, odłożył maturę na później.

Co najważniejsze - pomógł im bardzo w pracy nad reformą rolną, którą

zamierzali przeprowadzić zaraz po wyjściu Niemców, przed wkroczeniem Rosjan, ale

nie zdążyli. Wykonał - i to świetnie - projekt parcelacji majątku Charzewice, w którego

skład wchodziły między innymi Dąbrowa, Kępa, Wola, Rzeczyca Długa i Okrągła. Był

wprawdzie nietutejszy, zapewnili mu jednak materiały, dojście do majątku, który

rozparcelowali po wojnie, właśnie według jego planów, tak że jest po nim pamiątka.

Wiedzieli oczywiście o jego pochodzeniu i sytuacji, dlatego też otaczali go

nieustannie swego rodzaju parasolem. Mieli nawet partyjne polecenie, żeby - gdzie

tylko możliwe - opowiadać, że jest Polakiem, że spalił się jego dom w Łodzi, dlatego

przyjechał tu do krewnych itd.

Pan Pawelec pamięta również, jak był kiedyś w Woli i któryś z towarzyszy

kazał mu biec natychmiast do Dąbrowy, ostrzec profesora, bo jadą Niemcy!

Ocalał więc także dzięki PPR, która go chroniła, osłaniała, bo choć ludzie byli

przyzwoici, mogła się znaleźć czarna owca - ale czy śmiałaby zadenuncjować ich

członka?

Choć oczywiście ochronili go przede wszystkim przed Niemcami, którzy

zapuszczali się tu jedynie na akcje, na co dzień zaś zaglądali naprawdę rzadko - bali się

partyzantki; GL, potem AL, tu właśnie miała swój sztab główny.

Tak że ocaliła ich nie tylko Dąbrowa, ale i partia oraz jej partyzantka. Krótko

mówiąc - PPR, GL, AL.

Dla jego syna, Jerzego Kosińskiego nie było to bez wątpienia najwygodniejsze.

Ale cóż, zgodne jednak z prawdą.

*

Wkrótce po wojnie rozsypywali się, rozpraszali - do wojska, milicji,

bezpieczeństwa. Marysia Korga z organizacji w Skowierzynie została pierwszym

sekretarzem partii w Tarnobrzegu i ciągnęła oczywiście swoich.

Pan Ludwik Pawelec poszedł natomiast -już w sierpniu 1944 r. - do wojska i

nie wie nawet, jak potoczyły się dalsze losy towarzysza Kosińskiego. Gdzie się

znalazł? Czy dostał jakieś zadania?

Nigdy bowiem nie dał potem o sobie znaku życia, nie odezwał się, choć tutejsi

pepeerowcy organizowali zjazdy, spotkania - do dziś nieliczni, którzy żyją, utrzymują

ze sobą kontakty.

Niedługo właśnie znów przyjedzie do niego z Danii Marek, a właściwie Motełe

Immerglück, Żyd z Radomyśla, pepeerowiec z Woli, choć dopiero od 1944 r. - pod-

czas okupacji musiał uciekać do Związku Radzieckiego. Będą wspominać, wyliczać,

kto umarł, kto miał zawał, a przede wszystkim śpiewać, bo Motełe, wielki zapiewajło,

śpiewał kiedyś w Woli na 1 Maja, dziś - w kopenhaskiej bożnicy.

Kosiński natomiast, choć był z nimi przecież kawałek czasu, nigdy nawet

słowem się nie odezwał, mieli więc nawet do niego żal, tak samo zresztą jak później do

jego syna.

*

- Gdy trwała noc okupacji - wspomina Edward Warchoł - nie było z Kosińskim

problemów, nie wydawało się nawet, że kiedykolwiek do nich dojdzie. Ale w miarę

upływu czasu czuł się coraz pewniej, szczególnie gdy od Wschodu zaczynało

„trzeszczeć” i został „komuniściną”.

„Rozpaniał” więc tak, że przestał płacić Warchołowi za mieszkanie. Najpierw

obiecywał, że jutro, pojutrze, a potem nie ukrywał, że nie da, bo z czego? Skończyły

mu się pieniądze!

Wracał też coraz częściej od „komuniścin” mocno pod gazem, szczególnie z

popijaw po zrzutach radzieckich „paraszucistów”, jak się potem okazywało - najczę-

ściej agentów NKWD. Gdy któregoś dnia nie chciało mu się, widać, iść do lasu po

chrust, porąbał na podpałkę kawałek płotu okalającego barak! Za parę dni chciał to

powtórzyć, wyrąbał nawet parę sztachet, tym razem jednak Warchoł go przyuważył,

wyleciał, nawymyślał. Jak śmie niszczyć cudzą własność?

On natomiast, zamiast milczeć jak dotychczas, krzyczał jeszcze głośniej. Że ten

płot już wcale nie Warchoła! Sowieci się przecież zbliżają i kto wie - może faktycznie

wszystko będzie wspólne? Więc po co awantura?

W ogóle zresztą „dostał zębów” - zadarł również wtedy z Migdałkami,

sąsiadami z baraków. A poszło o maślankę.

Państwu Migdałkom lepiej się już powodziło - pani Migdałkowa zaczęła

handlować materiałami oraz tytoniem. Wyjeżdżała w Rzeszowskie po towar, który

sprzedawała później w Dąbrowie oraz okolicy. Kupowali zatem więcej żywności,

pozwolili sobie na luksus - mleko i masło, które przynosiła im gospodyni z Kępy,

zostawiała na progu, kiedy nie było ich w domu. Ale gdy wrócili któregoś dnia, stało

tylko mleko. Pytali sąsiadów, co z maślanką, którą pijał pan Migdałek, i okazało się, że

zabrał profesor Kosiński!

Pan Migdałek poszedł zaraz; do niego z pretensjami. - jak można? Drobiazg

niby, ale jednak cudzy! Kosiński natomiast, że ma prawo, że im się też należy! Musi

być sprawiedliwość - gdy jeden ma masło, to drugi maślankę! Jurek z Heniem również

za nią przepadają!

- To komunistyczne myślenie - skwitował pan Migdałek i więcej już z nim nie

rozmawiał.

Tak samo jak pan Zbigniew Feliks Bączkowski, kapitan AK, który zginął

później w Powstaniu Warszawskim, a przyjeżdżał do Dąbrowy odwiedzić żonę i

dzieci, przywiezione tu z Warszawy na okres okupacji.

Kosiński bowiem - jak wspomina Bączkowski junior - nie ukrywał już zupełnie

swoich sympatii. Po co dalsza działalność AK? Powstanie? Przed kim się bronimy i po

co? Jesteśmy po prostu skazani na radziecką dominację! Musimy się z tym pogodzić,

czy chcemy, czy nie.

Pan Jan Pamuła pamięta z kolei, jak podpytywał go czasem na lekcjach o

poglądy. Ale cóż - ojciec związany był z AK, cudem uniknął wywózki, matka bardzo

religijna, czego oczywiście jako trzynastolatek nie ukrywał, martwił więc profesora,

który ostrzegał go, że w Polsce, jaka powstanie, czekają go same kłopoty. Na

szczęście jest jeszcze bardzo młody, ma czas na zmianę poglądów.

*

Wiadomo przecież, co za niego groziło, on tymczasem - choć miał na służącą,

na mięso - nie płacił komornego, rąbał płoty, „zszedł się z komuniścinami”. Tak że

Warchoł, gospodarz przecież, związany do tego z AK, dawno już mógł mu

podziękować, wymówić po prostu mieszkanie. Wystawić jego graty, tak jak wszystkim

lokatorom, którzy nie płacili!

Ale bał się, bo mimo groźby kary śmierci handlował świniami - jeździł po

wsiach, skupował od tych, którzy hodowali. Obawiał się więc, że Kosiński może do-

nieść na niego „na Zaklików”, z którym - jak szeptano -był podobno za pan brat, bo

czy inaczej łaziłby po okolicy tak odważnie? Wystarczyłoby przecież, żeby wpadł do

baraku granatowy policjant czy byle żandarm, zobaczył Jurka i Kosińską!

Co więcej, szybko nawiązał kontakty z czerwonymi partyzantami, i to nie byle

jakimi, którym mógł się przecież poskarżyć. Chociażby z Romanem Jóźwiakiem,

synem sąsiadów, dowódcą oddziału, niegłupim, wykształconym - po kilku klasach

gimnazjum - który zginął zresztą potem w lesie. Romanem Rybakiem, partyzantem

różnych maści, najpierw białym, potem czerwonym, rozstrzelanym w 1945 r. przez

NSZ. Wpadali bardzo często, zwykle pod wieczór, podobno na lekcje niemieckiego.

Zawsze też z czerwoną prasą, ulotkami, pożyczanymi potem Warchołowi, gdy między

nim a Kosińskim było jeszcze dobrze. Odwdzięczał mu się za to akowską „Wolnością i

Szczerbcem”, którą rozprowadzał.

A później nie było już o czym mówić - „zszedł się” przecież z

„komuniścinami”, którzy mieli w lesie nie tylko przyjaciół, ale i całe oddziały.

Partyzanci zaś z nikim się nie cackali, załatwiali nocą swoje porachunki. To były czasy,

gdy życie ludzkie zupełnie się nie liczyło - palono całe wsie, rozwalano ludzi w biały

dzień. Rządził ten, kto miał broń i mógł bezkarnie mścić się na swoich wrogach,

których lepiej było wtedy nie mieć, siedzieć jak mysz pod miotłą. W dzień wpadali

przecież Niemcy, nocą partyzanci - najpierw biali, potem czerwoni, a po nich

bandziory, które kradły ostatnią koszulę.

Czyż mógł więc Kosińskiego wyrzucić? Tym bardziej że dostał już raz od

„partyzantów” nauczkę i nie chciał jej powtarzać.

Trudno już dziś ustalić, kiedy się to dokładnie stało, w każdym razie obudził go

którejś nocy straszliwy hałas. Uzbrojona banda rozwaliła kolbami drzwi, wywlokła go

z domu, pociągnęła na moczary, zbiła do nieprzytomności. Błagał o litość - mówił o

żonie, dzieciach, gospodarce. Prowadzący go młodzi chłopcy twierdzili jednak, że o

niczym nie decydują - to sprawa dowódcy! Prosił go więc o zmiłowanie, ale,

niewzruszony, kazał strielat' - był Rosjaninem. Strzelili; na szczęście kula tylko

Warchoła drasnęła, przeszła obok, mimo to upadł, udawał, że nie żyje. Złapali go za

ręce, wlekli po błocie do pobliskiego stawu, gdzie - jak rozmawiali między sobą -

chcieli go utopić. Ponieważ jednak był ciężki, wielki, zmęczyli się i dali spokój,

zostawili na moczarach. Gdy odeszli, spróbował wstać, dowlókł się do najbliższych

domów, gdzie opatrzono mu ranę, zmyto krew.

I potem długo jeszcze nie nocował we własnym domu. Pan Andrzej Migdałek

pamięta, jak przychodził do nich nocą, siadał przy stole, podpierał twarz dłońmi i

drzemał do świtu. Dopiero wtedy wracał do siebie. Migdałkowie zresztą uciekli z

Dąbrowy właśnie przez „partyzantów”.

Nigdy się naprawdę nie dowiedział, kto chciał go rozwalić - albo tylko

postraszyć. Na pewno nie bandziory, nie wzięli bowiem nic. Jasne było natomiast, że

to czerwona „partyzantka” - jedynie wśród niej znajdowali się Rosjanie, najczęściej -

zrzucani ze spadochronów paraszuciści, uciekinierzy z transportów. Mówiono, że to

podobno chłopcy Palenia, „Jastrzębia” z Lipy, dowódcy oddziałów GL, potem AL.

Tylko o co im chodziło? O kontakty z AK? Pepeesowską przeszłość? Odmowę

współpracy z „komuniścinami”?

Bardzo możliwe, choć trudno ukryć, kogo podejrzewał. Bo kto miał z nimi

kontakty? Kto chciałby go zastraszyć? Uniemożliwić wygnanie? Pokazać swoje

możliwości?

I faktycznie pokazał, w rezultacie bowiem zaczął się Kosińskiego bać. Bał się

człowieka, którego przecież przechowywał. Bo a nuż znów na niego naskarży? I tym

razem gorzej się już skończy? Znosił więc jego „lokatorstwo”, czekał tylko

zbliżającego się, na szczęście, końca okupacji. Jeszcze trochę i wreszcie sobie pójdzie!

Ale cóż, człowiek jest tylko człowiekiem, doszło więc między nimi do

kolejnego starcia. Do kłótni o drzewo, a opał był sprawą podstawową. Zdaje się,

wiosną 1944 r. załatwił sobie zgodę na wyrąb i kupno drewna z lasu, nie miał jednak

transportu. Kosiński natomiast, który dowiedział się o tym od lokatorów baraku,

przywiózł jego drzewo, załatwił też kupców. Warchoł jednak nie myślał o sprzedaży,

to jego sprawa i on będzie decydował! Nie chce z nim żadnych interesów!

Oczywiście mu to wygarnął, a jak na złość - akurat trochę wypił, Kosiński

zresztą też! Tak że obaj tylko krzyczeli, „sklinali się”, mówili sobie „po imieniu”.

Warchoł w końcu go wygonił, kazał natychmiast się wynosić. I jak to w złości -

nawymyślał od Żydków. Kosiński natomiast wyzwał go od chamów i głośno krzyczał,

że mu jeszcze pokaże. Jeszcze go popamięta!

Na drugi dzień, gdy obaj ochłonęli, wytrzeźwieli, ani myślał się jednak wynosić,

a Warchoł go wyrzucać. Tyle tylko, że przestał już z nim rozmawiać, omijał z daleka -

bał się. Pocieszał się jedynie, że bliski koniec kłopotów - Niemcy już uciekali, słychać

było front, zbliżała się Czerwona Armia.

*

Wkroczyła do Dąbrowy 28 lipca 1944 r., zaraz po żniwach. Większość wsi,

goniąc krowy i kozy, uciekła już wcześniej w las - bo to wiadomo, co będzie?

Zostały tylko „komuniściny” z rodzinami, między innymi Kosińscy, choć

opustoszał cały barak. Witali krasnoarmiejców z kwiatami, przemówieniami,

czerwonymi flagami z sierpem i młotem. A najbardziej gorąco właśnie profesor

„Kusiński”, pijany wręcz z radości, szczęśliwy jak nigdy!

Z miejsca zresztą zaskarbił sobie ich sympatię - witał ich razem z Heniem,

którego ubrał w - przygotowany już widać wcześniej - mundurek krasnoarmiejca -

koszulkę gimnastiorkę, zieloną rubaszkę ze stójką, przewiązaną wojskowym pasem,

zielone spodnie, furażerkę z czerwoną gwiazdą. Do paska przywiązał mu sznurkiem

wystruganą z drewna pepeszkę, z którą chłopiec się nie rozstawał, celował i wołał:

„Ura, ura, bojcy!” Myślano, że to może tylko na powitanie, ale nie - nosił swój

mundurek cały czas, zachwycając oczywiście krasnoarmiejców, którzy brali go na

ręce, ściskali, całowali! Został ich maskotką, synem pułku.

Nie zabijali, nie palili, Dąbrowa wyszła więc z lasu, wróciła do domów. I

prawdę mówiąc, też witała ich z radością, bo to jednak oswobodziciele, zwycięzcy,

nareszcie koniec wojny! I nikt ich, tak jak w Malowanym ptaku, nie zabijał, „nie było

zdarzenia”. Przeciwnie, odnoszono się do nich z sympatią, którą odwzajemniali.

Częstowali dzieci konfietami, dorosłych spinem, a w domu Pamułów w Rzeczycy

Okrągłej utworzyli gospitalnyj sztab, gdzie ich wracz leczył również miejscowych. W

Dąbrowie natomiast, blisko baraków, w których mieszkali Kosińscy, wykopali

głębokie doły przeciwczołgowe, maskowane gałęziami.

Większość lepszych chałup zajęli oczywiście na kwatery, niewiele zresztą

potrzebowali - rozesłana na noc słoma, jakieś szmaty, na których kładli się pokotem.

Zajęli również cały barak Warchoła, gdzie były lepsze warunki niż w chłopskich

chatach. W jednym z wolnych akurat mieszkań urządzili kuchnię polową, gotowali

zupę z tuszonką, częstowali dzieci z baraków - Stefcię i Edzia oraz Jurka i Henia

Kosińskich, Zbyszka Bączkowskiego. Robili im też zdjęcia, bo któryś z nich miał

aparat; pan Zbigniew Bączkowski miał je nawet u siebie wiele lat, ale w końcu

zniszczył - kto to wiedział, że będą ważne?

W mieszkaniach natomiast ulokowała się starszyzna - komandiry, majory,

wyżsi rangą enkawudziści, którzy przyszli razem z armią. Gdzie front, tam i my,

mówili. U Warchoła - enkawudzista z kilkoma belkami, pilnującą go dzień i noc

obstawą. U Kosińskich - dwóch majorów. U Bączkowskiej - też ważny jakiś

komandir, bo z ordynansem.

Przemieszkał jednak u niej tylko kilka dni, stanęła bowiem na głowie i szybko

go wyrzuciła. Chodziła dosłownie wszędzie - do Warchoła, bo nie było gospodarza, do

sołtysa, wszystkich chyba komandirów. Krzyczała, szlochała - jest młoda, sama, tylko

z dziećmi, więc jak to wygląda, żeby mieszkał u niej i nocował mężczyzna? Nie

dodawała oczywiście, ze po prostu go sobie nie życzy. Mąż przecież w Powstaniu

Warszawskim, a u niej komandiry!

I jakoś go wykurzyła, poszedł wreszcie gdzie indziej, a podczas tych kilku dni,

które u niej spędził, dbała nieustannie o dystans. Zachowywała się jak typowa dumna

Polka: rozmawiała z nim tylko tyle, ile musiała, nocował z ordynansem w kuchni, tam

też się stołował, sam oczywiście, nie mogła zresztą patrzeć, gdy jadł kurczaka -

ordynansowi rzucał kości!

I cóż, trudno ukryć, że patrzyła z niesmakiem na Kosińskich, którzy bratali się

po prostu ze swoimi lokatorami. Rozmawiali, jadali, spacerowali. A wieczorem urzą-

dzali dla nich uroczyste, suto zakrapiane kolacje, które słychać było w całym baraku,

bo śpiewali Katiuszę. Zrobili z Henia ich zabawkę, pośmiewisko wsi.

Pani Bogumiła Jóźwiak z Dąbrowy, zwana Bośką, pamięta właśnie związaną z

tym scenę. Pracowała akurat z całą Dąbrową przy zniszczonym przez Niemców,

odbudowanym przez Ruskich moście na Sanie. Rosjanie nadzorowali pracę, jeździli

swoimi „ziłami”, a w tych z odkrytą szoferką wozili Henia - małego krasnoarmiejca w

mundurku, którym się pysznili, chwalili, przekazywali sobie z rąk do rąk.

Dąbrowa natomiast nie najlepiej to komentowała. Dlaczego bowiem nie zrobili

syna pułku z Jurka, tylko z Henia - sieroty, który niewiele jeszcze rozumiał? Gdy jego

nowych „przyjaciół” nie było akurat w pobliżu, chłopcy ciskali w niego kamieniami,

wołali: „Komunista, co mu w dupie śwista!”

Jurek natomiast wisiał jak zwykle na płocie, nie wysadzał nosa z obejścia.

„Stary” paradował wszędzie tylko z Heniem.

To znaczy prawie wszędzie, na wieczorne popijawy do leśniczówki chodził

oczywiście sam. Bo tam właśnie urządzili krasnoarmiejcy swój „sztab główny” - mieli

miejsce, swobodę, nie byli tak bardzo na widoku. A gajowy Libera musiał ich gościć -

pracował w lesie, czyli najbardziej newralgicznym tutaj punkcie, przyzwyczaił się już,

że musi żyć ze wszystkimi - partyzantami wszystkich maści, Niemcami, potem

Sowietami. A poza tym, cóż, za kołnierz nie wylewał, Sowieci natomiast pili nie-

wąsko, przyprawiali nawet samogon karbidem dla „krzep-kości”. W prazdnik z okazji

rewolucji październikowej pili chyba parę dni. „Towariszcz profiesor”, jak tytułowali

Kosińskiego, był w leśniczówce częstym gościem, jak zresztą większość „komuniścin”,

które szły przecież z krasnoarmiejcami ręka w rękę.

Bywał też - tak zresztą jak i oni - w komandirowce w Jastkowicach, głównej,

obok Zaklikowa, siedzibie enkawudzistów, których bali się nawet sami krasnoarmiejcy,

odsyłani przez nich za byle co do karnoj roty - na front, na pierwszą linię!

Krasnoarmiejcy jednak, nawet wyżsi rangą, byli prostymi chłopami,

enkawudziści natomiast - inteligentni, wykształceni, przebiegli. Chodzili po domach

niby to pogadać, pomóc, a tak naprawdę - podpytać tego czy tamtego. Taki Alek

Saszka na przykład, który chodził często z profesorem, miał podobno wyższe

wykształcenie i rzeczywiście nieźle poukładane w głowie.

Stanisław Temporale (1926) z Dąbrowy Rzeczyckiej był wtedy młodym

chłopcem i mimo nakazu Sowietów dotyczącego natychmiastowego oddania broni

schował ją w stogu siana. Wyłącznie z głupoty, imponowało mu, że ma spluwę, może

pochwalić się dziewczynie. Ktoś go jednak, widać, podejrzał i „zdał”, bo przyjechało

NKWD, znalazło spluwę, zabrało Temporalę do Jastkowie.

Myślał, że już po nim - za nielegalne posiadanie broni mogli wywieźć na Sybir

albo rozwalić w głogowskich lasach. I to bez patyczkowania się - działały wojskowe

sądy. Ale gdy prowadzący przesłuchanie dowiedział się, ze jest z Dąbrowy, posłali

zaraz po towariszcza profiesora. Gdy przyszedł, serdecznie się z nim witali -

zdrawstwujtie, zdrawstwujtie! Pytali o Temporalę, ale nie ukrywał, że to porządny

chłop, nie zamieszany w żadną politykę, co zresztą było prawdą. - Absolutnie za niego

ręczę! -mówił. Liczyli się, widać, z jego zdaniem, Temporalę zaraz bowiem zwolniono

i do dziś jest za to „Kusińskiemu” wdzięczny, wychwala go pod niebiosy. - Porządny

gość! - mówi wszystkim. - Tylko dzięki niemu enkawudzisty mnie wróciły!

W ogóle był wtedy aktywny, jak wszystkie zresztą „komuniściny”, które

organizowały od razu z Sowietami ludową władzę. Pan Antoni Madurski, również

rodem z Dąbrowy, pamięta, jak gdzieś tak we wrześniu, październiku 1944 r., w

każdym razie zaraz po wejściu Rosjan, woził go ciągle swoją furmanką do

Tarnobrzega, do powiatu. Czekał na niego przed powstającymi już urzędami - powia-

tową radą narodową, milicją, gdzie załatwiał jakieś interesy. Ale jakie, nie śmiał

oczywiście pytać, był wtedy tylko Tośkiem z Dąbrowy, który woził, czekał, to

wszystko.

Pamięta również profesora tłumaczącego na żywo, bo świetnie znał rosyjski,

odezwy i obwieszczenia przyklejane przez Sowietów na słupach. Organizował również

z nimi, tak przynajmniej mówiono, przyjazd samej Wandy Wasilewskiej, której

obecność miała uświetnić uroczyste otwarcie odbudowanego mostu na Sanie. Ale nie

przyjechała i trudno się dziwić - do takiej dziury? Może przewidziała też, że odbędzie

się z tej okazji uroczysta msza święta, poświęcenie mostu?

*

Pani Migdałkowa wróciła jeszcze do Dąbrowy pod koniec lipca 1944 r., żeby

zebrać proso, które wcześniej zasiała.

I szła akurat przez wieś, gdy zobaczyła nagle profesora Kosińskiego z dwoma

enkawudzistami. Nigdy go jeszcze takim nie widziała - radosny, uśmiechnięty, roz-

mawiał głośno i z ożywieniem, gestykulował, tłumaczył, a tamci słuchali.

Nie ukłonił się, specjalnie się jednak nie zdziwiła, przedtem też mu się to

zdarzało - miał słaby wzrok. Ale gdy spytała potem o niego sąsiadów, mówili, że

nikogo już nie poznaje. Chodzi tylko z „wierchuszka” - enkawudzistami,

komandirami. Strasznie jest teraz ważny i lepiej na niego uważać - kto wie, co im tak

opowiada?

JUDASZOWE NAJDUCHY

Gdzieś na początku października 1944 r. enkawudzista, który mieszkał u

Warchoła na kwaterze, powiedział mu nagle, ni z tego, ni z owego:

- Choziain, tiebia nada idti na rabotu!

- Gdzie? - zdziwił się Warchoł - i niby dlaczego?

- Gdie, nie znaju - tłumaczył tamten - no uchodi i na dołgo! Potom

wiernioszsia, no tiepier uchodi!

Warchoł jednak ani myślał - roboty miał jak zwykle do licha i trochę, więc jak

może uchodit”! I niby dlaczego?

Zlekceważył więc ostrzeżenie, a nawet śmiał się, bo, chwała Bogu, Niemcy już

dawno poszli, wojna się już skończyła!

Był co prawda, tak jak kilku sąsiadów, członkiem AK, ale szeregowym tylko.

Nie siedział w lesie i sympatyzował raczej - pomagał partyzantom: karmił,

przeprowadzał przez las, rozprowadzał gazetki.

Szeptano już wprawdzie, że „Rusiny” zaczynają wsadzać, wywozić na Sybir,

wydawało się jednak, iż dotyczy to wyłącznie „wierchuszki” AK - oficerów,

dowódców partyzantki, komendantów obwodów. Po cóż im zwykli chłopi, którzy

powinni obrabiać pole?

*

Za kilka dni obudził go łomot do drzwi, harmider, krzyki. Otworzył, wpadli

enkawudziści z pepeszami, kazali sobirat'sia! Ściągnęli z ręki kolco i czasy! Jeden z

nich wyjął z kieszeni jakiś papier, odczytał „oskarżenie”, zarzucające Warchołowi

współpracę z Niemcami, czyli udział w komisji kontyngentowej, której rzeczywiście

był członkiem, oraz „wrogi stosunek do partii i Armii Czerwonej”.

Podpisały dwie „komuniściny”, co Sowieci od razu podkreślali. - Żałko nam

tiebie - mówili - no eto nie nasze dieło, tolko waszych ludiej!

Oni przecież nikogo nie znają, nic o nikim nie wiedzą, bo skąd? Realizują tylko

ludową sprawiedliwość! Zabierają wrogów ludu!

Chciał tłumaczyć, że gdyby współpracował z Niemcami, nie przechowywałby

Żydów, ale wepchnęli go szybko do budy, która stała przed domem - siedziało w niej

już wielu sąsiadów z Dąbrowy i okolicy.

*

Większość faktycznie związana z AK, „ścinająca się” z „komuniścinami”,

chociażby Adam Szkutnik z Woli, uczestnik wojny w 1920. W ogóle zresztą sam

kwiat - najzamożniejsi, najinteligentniejsi, najbardziej aktywni. Wszyscy, którzy się

jakoś liczyli, chociażby sołtysi - Józef Stępak z Kępy, Władysław Pamuła z Woli, Jan

Surma z Rzeczycy Okrągłej. A także Wojciech Świątek - jeden z bogatszych, Józef

Gugała z Dąbrowy - jeden z inteligentniejszych, znający niemiecki, pracujący w hucie

w Stalowej Woli, gdzie nie przyjmowano analfabetów. Andrzej Rachwalski z Rzeczycy

Długiej. Większość komisji kontyngentowej, do której oprócz sołtysów, członków z

urzędu, należeli co bardziej piśmienni i obrotni, między innymi Warchoł.

Zawieziono ich do Jastkowie, do polowych więzień -wykopanych dołów

przykrytych belkami. Po kilku dniach - do więzienia w Rzeszowie, w listopadzie -

bydlęcymi wagonami do obozu przejściowego w Bokończycach koło Przemyśla, a

stamtąd na Sybir, do łagrów w okolicy jeziora Ładoga w Borowiczach i Jegolsku,

których większość z nich - między innymi Stępak, Gugała, Świątek -nie przeżyła.

Kilku jednak wróciło, chociażby Szkutnik, Surma.

*

Jan Szkutnik z Woli, syn wywiezionego Adama, pamięta oczywiście tę noc.

„Ty burżuj, kotoryj żdiosz polskich panow z Londona?” - pytali ojca. „Ty borołsia z

Piłsudskim?”

I pobiegli na strych, przynieśli jego portret - nieźle byli poinformowani!

Przeczytali też „oskarżenie” zarzucające mu przynależność do „tzw. AK - organizacji

faszystowskiej”. Podpisało dwóch ledwo pełnoletnich synów jednego z „komuniścin”,

którzy wpadli kilka dni wcześniej do Szkutnika, wyciągnęli mu z obory jałówkę, niby

dla krasnoarmiejców. Po kłótni, szarpaninie w końcu ją oddał - mieli broń, ich ojciec

był już ludową władzą i wszyscy schodzili mu z drogi. Gdy odjeżdżali, nie wytrzymał -

nawymyślał od złodziei, bolszewików. I, widać, nie przeboleli, bo poszedł do łagru w

Borowiczach, który przeżył, wrócił w 1947 r.

*

Po Józefa Stępaka - wspomina jego syn, Ferdynand - „przyszły dwie

enkawudzisty” oraz Jan P., który żyje jeszcze - nowy, mianowany już przez Sowietów,

„czerwony” sołtys. Sąsiadował ze Stępakiem przez płot i od dawna się ścinali - Jan P.

wieszał czerwone flagi, Stępak - sołtys przecież - zdejmował. Jan P. odczytał mu

„oskarżenie” o „tzw. AK” i „kolaborację”, czyli „kontyngent”, choć musiał w nim -

jako sołtys - uczestniczyć. Niewywiązywanie się groziło sankcjami, siedział zresztą

kilka razy, a gdy opóźnienie było wyjątkowo duże, posadzono całą komisję.

Podpisały dwie „komuniściny”, największe chyba „duraki”, oraz Jan P., który -

gorliwy bardzo - wyprowadzał Stępaka; żona i dzieci widziały go wtedy ostatni raz.

Nie przeżył łagru, zmarł podobno głównie z powodu załamania psychicznego -

zostawił żonę, czworo małych dzieci.

*

Jan P. (1907), który dożywa swoich lat, wykręca się niby wiekiem, ale co chce

- jednak pamięta.

Owszem, chodził wtedy z enkawudzistami, ale sołtysem już był, więc „kazały”!

Nikogo jednak nie „zdawał”, a bronił! Bo „zdawali” nie tylko „komunisty”, ale i zwy-

kli, wsiowi ludzie - judasze, judaszowe najduchy! Biegali do Sowietów, do

„naczalstwa”, skarżyli na sąsiadów, do których od dawna mieli złość. Najczęściej na

tych, co chodzili „za kontyngentem” i rzeczywiście zabierali ostatni litr mleka!

Nareszcie mogli im odpłacić, zemścić się - jak kto mnie na palec, ja mu na rękę!

- cieszyli się. Kto wiedział, że będzie aż tak? Sybir, łagier, śmierć? Może trzymaliby

wtedy język za zębami?

*

W rezultacie pojechało też kilka osób przypadkowych - biednych,

niepiśmiennych, nie interesujących się polityką, najprawdopodobniej - ofiary donosów.

Aresztowano nawet w Kępie jedną z „komuniścin”, szybko ją jednak zwolniono, choć

najadła się strachu.

„Stępaczka” wybiegła oczywiście za mężem, chciała wiedzieć, gdzie go

prowadzą, ale „wrócili”, pogonili -wspomina jej córka, Leokadia Nieznalska ze

Stalowej Woli. Odczekała trochę, poleciała do Dąbrowy, do Warchołki, której męża

też właśnie zabrano. A gdy się dobrze rozwidniło, pobiegły do Kosińskiego po

ratunek. Najmądrzejszy we wsi, a co najważniejsze - „naczalstwo” bardzo się z nim

przecież liczy, dzięki niemu wyszedł Temporale, może więc wstawi się jeszcze raz?

Ale nie zastały go w domu, a profesorowa - blada, przerażona - przyjęła je w

progu, tłumacząc, że wyszedł, nie wiadomo, kiedy wróci, a poza tym - nie ma z tym

nic wspólnego!

Doczekały jednak jego powrotu i płakały, prosiły. Tylko on może pomóc - wie,

do kogo pójść, kto decyduje! Umie napisać pismo, zanieść, komu trzeba.

Przyjął je chłodno, słowem nawet nie pocieszył, twierdził, że to pewnie jakaś

pomyłka i chłopcy zaraz wrócą do domu, jest tego pewny! Oczywiście nie wierzyły,

nie chciały wychodzić, obiecał więc w końcu, że się dowie, o co chodzi, postara się

pomóc, o ile będzie mógł.

Gdy przyszły, jak prosił, za parę dni, rozłożył ręce -nic się nie dało zrobić. Już

zresztą za późno, już przepadło! I rzeczywiście - wywieźli ich od razu.

*

A jednak spotkał Warchoła los wyjątkowy - nie pojechał, jak inni, na Sybir,

zostawiono go w więzieniu w Rzeszowie i ludzie szeptali, że to może dzięki

Kosińskiemu, który się za nim wstawił. Ruszyło sumienie?

Choć sam Warchoł - jak pamiętają jego dzieci - uważał zawsze, że było

odwrotnie. Że choć pod jego „oskarżeniem” widnieli inni, on też mu się pewnie

„przysłużył”. Był przecież z tymi, którzy brali, a czyż mu się nie odgrażał? Nie

krzyczał, że go jeszcze popamięta? Nie był z nim od dawna skłócony?

Co więcej - podczas jednego z przesłuchań przed rozprawą widział swoje

„oskarżenie” pisane jego ręką, jego pismem, które dobrze przecież znał - tyle czasu

razem mieszkali.

A nie poszedł na Sybir, czyli w nieznane, bo miał pewnie - tak przynajmniej

uważał - być ukarany natychmiast, na miejscu. Kto mógł przewidzieć, że w tak strasz-

nych czasach trafią mu się porządni sędziowie? Wysłuchają świadków, którzy

zeznawali jak jeden mąż, że „chodził wprawdzie z kontyngentem”, ale należało to do

obowiązków wsi, a poza tym - był związany z PPS, z AK, roznosił podziemną prasę, a

przede wszystkim: „ryzykował życiem swoim i swojej rodziny, przechowując na

lokatorstwie obywatela Mieczysława Kosińskiego pochodzenia żydowskiego,

pracującego na rzecz ZSRR razem z naszą partyzantką”.

W rezultacie został uniewinniony, zwolniony, przesiedział tylko półtora roku

czekając na rozprawę, a co to jest w porównaniu z losem, który spotkał sąsiadów?

*

Choć wojna się już niby skończyła, znów żyli „z drżeniem”. I bali się nawet o

„tym” mówić, ale oczywiście mówili, a właściwie szeptali. Bo było to niewątpliwie

dzieło Sowietów, wykonane jednak tak szybko i sprawnie dzięki pomocy swoich.

Wprawdzie na ogół „komuniścin”, ale jednak swoich. Sąsiadów, kumotrów, swatów,

szwagrów, zięciów - tu większość jakoś przez małżeństwa skoligacona, Kępa na

przykład to jeden wielki klan.

Ale szeptano i o profesorze, który pisał podobno oskarżenia. „Komuniściny”

bardzo go prosiły - bo kto potrafiłby tak wszystko pięknie ująć? O „reakcyjnych ele-

mentach”? „Sympatykach prolondyńskiego podziemia”? „Tak zwanej AK”? Żaden

przecież z nich, choćby i po kilku klasach!

Zawsze był zresztą w pisaniu najlepszy, pisał listy oraz podania także i

sołtysowi Stępakowi. Od urzędowych pism był tu właśnie on, najmądrzejszy we wsi!

Ferdynand Stępak z Kępy miał wtedy czternaście lat, został - po wywózce ojca

- najstarszym mężczyzną w rodzinie, czuł się więc niejako za nią odpowiedzialny. I pa-

mięta, że nie wiedział zupełnie, jak się zachować, gdy to wszystko słyszał, powinien

chyba jakoś Kosińskiemu „odpłacić”, zrobić coś, tylko co? Albo pójść chociaż i spytać,

czy to prawda.

Ale był przecież jeszcze chłopcem i nie śmiał, bał się. „Stary” zresztą nigdy nie

był sam, tylko z „tamtymi” -”komuniścinami”, komandirami - a potem szybko uciekł,

„wywinął się”.

Matka natomiast znosiła swój los z pokorą. „W każdym kąciku po krzyżyku -

mówiła - wszędzie ból i cierpienie”. A spotkały w końcu nie tylko ją, ale tyle sąsiadek

z okolicy i w porównaniu z nimi nie miała najgorzej, bo zostało jej spore pole, dzięki

któremu wychowała jakoś czwórkę dzieci. Pracowała na nim razem z nimi, pchała

biedę, milczała i zazdrościła tym, których bliscy zginęli z rąk Niemców - mieli ich

groby, mogli głośno o nich mówić, starać się o renty, odszkodowania.

Ona zaś dopiero w 1961 r. odważyła się wyrobić świadectwo zgonu męża -

pomógł sąsiad Surma, który był z nim w łagrze i nie bał się zeznać w sądzie, że jako

obozowy grabarz osobiście go pochował, a dobrze to pamiętał - kładł swoim gazetę na

twarz, tyle tylko mógł dla nich zrobić.

*

„Biali”, choć przetrzebieni wywózkami, też jednak nie spali - powyjmują ich

przecież wszystkich jak króliki! I choć dowództwo tutejszego AK było przeciwne

odwetowi, rwali się wprost, zwłaszcza młodzi, do działań na własną rękę. Rozpoczęła

się na dobrą sprawę wojna kolejna, a właściwie czas porachunków. Szczególnie od

wiosny 1945 r., bo wcześniej ciągle siedzieli Sowieci, niektóre służby nawet do marca.

Początkowo polowano przede wszystkim na aktyw PPR, zginął między innymi

główny założyciel - Michał Pawelec, „Delbaska” - wdowa po Delbasie, potem ubowcy,

milicjanci.

Stefan Tracz z Dąbrowy Rzeczyckiej, mieszkający do dziś niedaleko dawnych

baraków, miał wuja w partyzantce akowskiej, który gdzieś tak pod koniec 1944 r. czy

na początku 1945 przyszedł do jego rodziców z sekretną prośbą.

Jego oddział miał sprzątnąć Kosińskiego z Dąbrowy - „czerwonego”,

„pepeerowca”. On właśnie miał ich do niego zaprowadzić, prosił więc kuzynów o

pomoc - mieli pokazać, gdzie mieszka, itd.

- Rodzice jednak, szczególnie matka - wspomina Stefan Tracz - nie chcieli

pomagać w likwidacji człowieka, podejrzanego nawet o najgorsze. Nikt go za rękę nie

złapał, a poza tym - szkoda! Tyle przeszedł, ocalał, żeby ginąć po wyzwoleniu?

Szkoda też wysiłku wsi - tyle lat go przechowywała, narażała się, żeby teraz zabić?

Zginął Karol Liebeskind, więc niech przeżyje chociaż on! Niech wyjeżdża jak

najszybciej, ale po co samosądy! Mało było tragedii?

Ojciec Emilii Stec i Jana Pamuły - Sylwester Pamuła z Rzeczycy Okrągłej - był

członkiem AK, cudem uniknął wywózki. Pracował na kolei i miał akurat nocną zmianę,

nie zastali go w domu. On również dowiedział się o wyroku wydanym na Kosińskiego

i ostrzegł go - Kosiński wszak uczył jego syna, bywał u niego w domu i vice versa, byli

więc w pewnym sensie zaprzyjaźnieni. Uważał więc, że obowiązuje go wobec niego

lojalność. Nie słyszał jeszcze wtedy o wysuwanych wobec niego podejrzeniach -

pojawiły się znacznie później.

Najwięcej miałby tu do powiedzenia przyjaciel księdza Okonia - Julian

Jędrzejewski, nauczyciel z Radomyśla, ważna postać tutejszego AK - on podobno

wydał wyrok, a wkrótce sam musiał stąd uciekać.

Tak jak i Stanisław Kołodziej z Woli, który wciągnął Kosińskiego do PPR.

Dostał ostrzeżenie, przeraził się i wycofał z działalności, wyjechał na Ziemie

Zachodnie, do Prudnika - wspomina jego bratowa, wdowa po Józefie Kołodzieju.

Szybko zresztą przestał komunizować, rozczarował się właściwie zaraz po wkroczeniu

Rosjan, którzy dosłownie pierwszego dnia ściągnęli mu z ręki złoty zegarek.

*

Pod koniec kwietnia 1945 r. wpadła którejś nocy do baraków uzbrojona grupa,

wywaliła drzwi do mieszkania Kosińskich. Słychać było krzyki, harmider, ryk Henia

oraz Jurka. Kosińskiego nie zastali, wyjechał do Łodzi, szykował już podobno

przenosiny. Nie wiadomo, czego od mego chcieli, w każdym razie nie czekali,

wyskoczyli jak z procy.

Gdy się rozwidniło, wybiegła Kosińska, poleciała w kierunku torów, skąd miał

wracać. Czekała na stacji do południa, bo wtedy dopiero przyjechał. Coś mu po drodze

z ożywieniem tłumaczyła, a potem naradzali się, gestykulowali, prawie że biegli. Ona

do baraku, on natomiast od razu do Krawców, którzy - jako jedni z nielicznych - trzy-

mali konia, inni dawno się ich pozbyli (Niemcy nakładali na właścicieli specjalne

kontyngenty - obowiązkowe wywózki drewna). Ciągle też wpadali najróżniejszej

barwy partyzanci, pożyczali konia, oddawali, kiedy chcieli.

Nie zastał akurat starego Krawca, tylko jego syna Franciszka, który żyje w

Dąbrowie do dziś i wszystko pamięta.

- „Stary” wbiegł niczym po ogień - opowiada - od razu wciskał pieniądz i

wołał: „Krawiec, szykuj konika, jedziemy do Rozwadowa!”

Zaprzągł więc natychmiast, wskoczyli na furmankę, pojechali pod barak, gdzie

czekała już na progu Kosińska z Jurkiem i Heniem oraz pakowanymi, widać, naprędce

tobołami, węzełkami, walizami. Rzucili wszystko na furmankę, posadzili dzieci, wsiedli

sami i wio!

Jechał najszybciej jak mógł, mimo to przynaglali, co chwila więc trzaskał

batem, poganiał konika!

Nie mówili oczywiście, co się stało, a Krawiec, młody wtedy chłopak, nie śmiał

pytać. Czuł jednak, że coś nie tak, że uciekają!

Ale cóż, zawiózł, dokąd chcieli, to znaczy do Rozwadowa, do Kani, którego

poznali u Warchoła - handlował z nimi świniami, przyjeżdżał często do niego do Dą-

browy. Niedługo jednak posiedzieli - Kania mówił potem, że tylko jedną noc. Rano

wsiedli w pociąg, pojechali do Łodzi - bardzo się im śpieszyło.

Franciszek Ziarno z Dąbrowy, który mieszkał niedaleko Kosińskich, widział,

jak jeszcze po ich wyjeździe znów wpadali do baraków jacyś z lasu, ale kto - nie wia-

domo. Lepiej było wtedy nie wiedzieć.

*

Edward Warchoł pamięta tylko, że „stary” wbiegł nagłe do kuchni, rzucił na

stół klucze i poleciał. Kosińska z dziećmi nawet nie weszła, siedziała na furmance

Krawca. Choć spędzili tu przeszło dwa i pół roku, bo od września 1942 r. do kwietnia

1945 r., nie powiedzieli Warchołowej nawet „do widzenia”, bo Warchoł już wtedy

siedział.

Z nikim się zresztą nie pożegnali, bo i z kim?

Wszyscy, z którymi byli bliżej, którzy najbardziej im pomagali, pojechali już

przecież na białe niedźwiedzie. I sołtys Stępak, który ukrywał profesora w

grochowinach, osłaniał swoim urzędem. I Adam Szkutnik z Woli, u którego Kosiński

kupował mięso. Józef Gugała z Dąbrowy, najbliższy chyba sąsiad, z którym często

rozmawiał. Władysław Pamuła z Woli, który - jeszcze na prośbę księdza Okonia -

wyrobił im wszystkim kennkarty.

*

Do dziś nie wiadomo, kto ich wtedy „odwiedził”. AK? NSZ? W każdym razie

eneszetowcy dosłownie na drugi dzień, czyli 30 kwietnia, urządzili w Dąbrowie i

okolicy „pucówkę” przedstawicielom nowej władzy, a szczególnie organizatorom

zbliżającego się pierwszomajowego pochodu.

Choć mieli broń, ośmieszyli ich tylko i upokorzyli. Wpadali do domów,

wywlekali na podwórko, spuszczali na goły tyłek serię pasów. Dostał między innymi

Jan P., nowy sołtys Dąbrowy i Kępy, a wraz z nim niemal wszyscy „czerwoni” sołtysi.

Sołtys Rzeczycy Okrągłej zdążył uciec, „skrył się”, złapali wobec tego jego żonę,

zadarli spódnicę, spuścili manto.

Kosiński natomiast miał szczęście, w porę się „wywinął”, nie dostał nawet

lania, jak większość co aktywniejszych „komuniścin”.

A dostałby na pewno, chociażby za mundur krasnoarmiejca, w którym ciągle

paradował Henio i kłuł w oczy, ściągał nieszczęście!

*

Rysiek Bogucki z Rzeczycy Okrągłej wyjechał po wojnie z rodzicami do

Puław, a jeszcze przedtem do Łodzi, gdzie, najzupełniej przypadkowo, spotkał

profesora na dworcu. I jak to były uczeń - ukłonił się, podszedł, spytał, co słychać.

Kosiński był jednak najwyraźniej ze spotkania niezadowolony, interesowało go tylko,

czy na pewno spotkali się przypadkowo, czy też wieś go tu przysłała. Rzucił chyba „do

widzenia” i szybko odszedł.

O tym, że przeniósł się z rodziną do Jeleniej Góry, wiedzieli, zdaje się, od

Tracza, który poszedł tam do wojska i spotkał po prostu Kosińskich na ulicy.

Oczywiście opowiedział o tym, gdy przyjechał do domu na przepustkę.

Pojechał wtedy do Jeleniej Góry kowal Rudolf Magrys z Dąbrowy, który

mieszkał obok baraków Warchoła. Według Magrysiowej - za pracą i możliwościami,

które się na Ziemiach Zachodnich otwierały. Według Dąbrowy - dowiedzieć się, co u

Kosińskiego słychać; był na niego „cięty”, przekonany, że pomagał Sowietom wysyłać

ich „na wczasy”.

I opowiadał potem, że podszedł do „starego” na ulicy, grzecznie się przywitał,

przypomniał, tamten udał jednak, że go nie poznaje. I po prostu uciekł! Magryś

natomiast wrócił, nic sobie jakoś nie znalazł, choć pracy przecież tam nie brakowało -

to brygady pracy socjalistycznej, to junackie Służby Polsce.

Od niego właśnie dostał adres Kosińskiego Antoni Madurski z Dąbrowy, który

też chciał się wyrwać na Ziemie Zachodnie. Pojechał więc do Jeleniej, zadzwonił do

profesora - nie wiedział jednak, czy zechce z nim rozmawiać. Ale profesor zaraz go do

siebie zaprosił; był zawsze z Madurskimi w dobrych stosunkach - staremu odradzał

PPR, Antek Madurski woził go do Tarnobrzega.

Przyjął go serdecznie, wypytywał, co tam na wsi. Kosińska nawet czymś

poczęstowała, Jurek i Henio mignęli tylko w tle. Był dyrektorem któregoś z

jeleniogórskich zakładów, mieszkali w ładnie urządzonej willi z ogrodem i najwyraźniej

nieźle się im powodziło.

Znał oczywiście dyrektora „Celwiskozy”, napisał więc do niego list polecający,

który bardzo panu Madurskiemu pomógł - dostał od razu pracę. Podziękował za to

Kosińskiemu telefonicznie i to wszystko, więcej się nie widzieli.

I jest właściwie jedynym z okolicy, z którym „stary” chciał się jeszcze potem

zobaczyć, dla którego zrobił wyjątek - ciekawe właściwie dlaczego?

Chciał pewnie wiedzieć, co się tam dzieje, bo jednak podpytywał.

*

A tam, na wiosnę 1946 r., wyszedł z więzienia Warchoł, w latach 1947-1949

zaś wróciło kilku łagierników -Pamuła i Szkutnik z Woli, Surma z Rzeczycy Okrągłej.

Cieszyli się, że żyją, doczekają swoich lat z rodziną, we własnej chałupie. I bali się

nawet opowiadać o tym, jak było, a co dopiero mówić o zemście.

Tym bardziej że ci, którzy „zdawali”, nie byli już „komuniścinami”, a

komunistami, ludową władzą, „obsiedli” wszystko - urzędy, milicję, bezpieczeństwo,

zostawali przewodniczącymi powiatów, wójtami gmin, komendantami milicji - i kto

śmiałby coś pisnąć?

Kto by zresztą chciał? Trudno ukryć, ale i dzieci łagierników, choć oczywiście

nie wszystkie, tez się powoli w „nowe” włączały - wstępowały do partii, chciały ukła-

dać się z władzą, od której, jak to na wsi, wszystko zależało - zgoda na materiały

budowlane, na budowę domu, na traktor.

I chyba tylko Szkutnik miał ciągle sporo ognia i siły - drugi raz się ożenił,

działał w ruchu ludowym, mówił wszystkim prawdę w oczy. W rezultacie siedział

jeszcze kilka razy, między innymi we Wronkach - niby za broń w stodole, za obrazę

władzy ludowej.

*

Może dlatego przed nim właśnie nowa władza zaczęła się „czyścić”? Na

odpuście na świętego Jana kilku tych, którzy „oskarżali”, „podpisywali” (mniejsza

może o nazwiska - żyją ich dzieci, wnuki), dosiadło się nagle do ojca Władysława

Pamuły, tez łagiernika - wspomina Jan Szkutnik.

- Sąsiedzi kochani! - mówili. - Jacy z nas judasze czy judaszowe najduchy?

Podpisywaliśmy, ale Sowiety „kazały”, co mogliśmy zrobić? Ale czy słuchały nas,

chłopców po dwóch klasach? „Rusińskiego” słuchały i radziły się! Bo mózg partii,

profesor, najmądrzejszy we wsi! On pisał „oskarżenia”, „zdawał”, „wskazywał” ludzi.

I nosili się wysoko, jakby nigdy nic, bo to przecież on, nie oni!

Jan Szkutnik oraz jego siostra Bronisława Markut, również z Woli, pamiętają,

jak przychodził do ich ojca Władysław Pamuła i często o tym rozmawiali.

- Patrz no, kumoter - mówił Pamuła, bo byli skoligaceni - komunisty się

czyszczą, na „Rusińskiego” zwalają! A na oskarżeniach, które nam czytano, były ich

nazwiska! I na śledztwie w Rzeszowie też nam je czytano! Więc jak to możliwe, żeby

jednak on? Przechowaliśmy go, a on nas „zdał”? Za co? Dobrze ze sobą żyliśmy,

krzywdy nie miał.

I nawet rozmawiać o tym przestali, bo to przecież nie do uwierzenia, nie mieści

się wprost w głowie!

Swoi ich „zdali”, a teraz wstyd gryzie i zwalają na może Bogu ducha winnego

człowieka?

*

Choć prawdę powiedziawszy, dawał powody.

Bo czyż nie był wtedy z tymi, którzy brali? Nie stracił dla nich głowy? Nie witał

ich z kwiatami? Nie ubrał Heńka w mundur? I może uwierzył - jak zresztą wtedy

wielu, i to znacznie mądrzejszych - w „nowe”, w którym nie ma miejsca dla „wrogów

ludu” i „kułaków”? Może nie uważał wcale, że „zdaje”, tylko pomaga?

Czy nie chodził z „naczalstwem”, które istotnie się z nim liczyło, czego

dowodem przypadek Temporali? I dziwne nawet byłoby, gdyby w tej, najważniejszej

przecież, sprawie nie prosiło o pomoc „mózgu partii”. I rzeczywiście, podpisywały

czasem najgorsze „duraki”, a nie ci ważniejsi, mądrzejsi.

Czy nie był też z „komuniścinami”, członkami PPR, która oficjalnie i jawnie z

Rosjanami współpracowała, i to nie tylko tu? Jej rola została chyba oceniona

jednoznacznie.

A Warchoł, chłop niegłupi, który twierdził zawsze, że widział jego pismo na

swoim oskarżeniu? A „uczony” styl oskarżeń pozostałych?

I „biali” przyszli jednak „za nim” w kwietniu 1945, ale zdążył uciec. I potem

tez od nich uciekał - w Łodzi od Ryśka Boguckiego, w Jeleniej Górze od Magrysia. I

nigdy - ani on, ani „młody” - nie dał potem nawet znaku życia.

*

Choć oczywiście mógł chodzić z „naczalstwem” i wcale nie „zdawać”. Być z

„komuniścinami” wyłącznie dla przetrwania. A uciec przed tymi, którzy chcieli mu

zabrać spod podłogi ostatnie złoto, dziwne tylko, ze tak późno, gdy wszyscy wiedzieli,

że nie ma już pieniędzy.

Ale jeżeli tak, dlaczego potem milczał?

Tym bardziej że pojechali na Sybir ci, którym zawdzięczał najwięcej - sołtys

Stępak, Pamuła, Szkutnik. A Warchoł poszedł „tylko” do więzienia.

Nigdy się jednak nie odezwał, nie napisał, nie przyjechał. Nie porozmawiał jak

człowiek. Nie próbował jakoś się tłumaczyć, usprawiedliwiać, a uwierzyliby we

wszystko, bo bardzo chcieli.

Sowieci bowiem mogli go szantażować, grozić mu! Byli przecież panami życia

i śmierci, nowymi okupantami. „Na Sybir pojedziesz i nikt twojej mogiły nie znajdzie!”

-rzucali często. Albo: „Żyt' budiesz, no j... nie zachoczesz!”

I nie byty to tylko pogróżki, bo wywozili, a w więzieniu w Rzeszowie siedziało

więcej ludzi niż za Niemców.

Wojna wcale się jeszcze nie skończyła, szczególnie dla Żydów. I może właśnie

to była cena ich przetrwania? Tajemnica „starego”, a potem „młodego”, który dźwigał

ją przez całe życie?

*

A może „stary” ich znienawidził? I chciał się mścić, jak zresztą wtedy wielu?

Bo choć krzywdy nie miał, żył jednak w „uniżeniu”, na ich łasce, zależny od jednego

ich słówka, jednego judasza!

Nareszcie więc mógł podnieść głowę - odegrać się, mścić. Odbić sobie tamte,

na pewno jednak straszne lata!

A wcale ich to nie dziwi. Tak już jest, że człowiek „ma złość” do swoich

dobroczyńców. I bardzo często złem odpłaca za dobro. Ile razy pożyczasz komuś

pieniądz -masz wroga zamiast kumotra! Hodujesz dzieci - wrogów największych!

*

Dionizy Garbacz, współautor (z Andrzejem Zagórskim) książki W kleszczach

czerwonych (Brzozów-Rzeszów, 1991), poświęconej losom AK podokręgu Rzeszów

po wkroczeniu Armii Czerwonej, to najlepszy w okolicy znawca problemu.

- To były pierwsze wywózki - mówi - i żadnych dokumentów - archiwów, akt.

Potem było już „lepiej”, więcej śladów, ale w pierwszych - ładowano w budy,

wywożono, to wszystko.

Na umieszczonej w książce liście wywiezionych do łagrów od sierpnia 1944 r.

do stycznia 1945 r. widnieją między innymi nazwiska Stępaka, Pamuły, Szkutnika,

Surmy - „żołnierzy AK obwodu Tarnobrzeg”.

Sporządzali ją przez wiele lat na podstawie relacji świadków, meldunków AK,

ksiąg parafialnych, w których notowano czasem nazwiska wywiezionych. Jest na

pewno niekompletna, ciągle uzupełniana.

Nie ma nazwisk wszystkich ofiar, a co mówić o denuncjatorach?

„[...] W przeważających wypadkach - pisali - dużą pomoc okazywali

enkawudzistom sami Polacy, związani zwykle z PPR, milicją, UB”.

*

Kto zresztą dojdzie dziś, jak naprawdę było?

I czy to w ogóle możliwe?

Wymiera już przecież pokolenie „młodego”, a co dopiero mówić o „starym”?

Tak że pewne jest już tylko, iż złą zostawił po sobie pamięć.

Bo cóż, był jednak z tymi, którzy „brali”. I z tymi, którzy „zdawali”, czyli w

tym pomagali. Z Sowietami i pepeerowcami, a to wystarczy.

„Przechował się i uciekł”, choć „za profesora się miał”.

I nawet po latach, gdy emocje już opadły, nigdy się w żaden sposób nie

odezwał. Nie zainteresował się nawet, czy żyją - wrócili z Syberii, a Warchoł z

więzienia? Oni tymczasem wiedzieli, że nie wyjechał, że mieszka w Polsce.

Co potęgowało oczywiście podejrzenia, że „coś było”, że „był wmieszany”,

„wstydził się stanąć z nimi twarzą w twarz”.

*

Starali się więc o nim zapomnieć.

Choć oczywiście nie od razu. W pierwszych powojennych latach, gdy wracali

łagiernicy, wyszedł z więzienia Warchoł, jeszcze o nim wspominali, mówili.

Ale cóż mogli zrobić? To były przecież tylko przypuszczenia i domysły. Nie

mieli zresztą we krwi żądzy zemsty ani odwetu. Rzucali więc najwyżej:

- A niech mu Bóg w dzieciach odpłaci!

- W dzieciach wytrąci! I wytraci!

I w złą chyba mówili godzinę.

*

Jan P., który nie tylko „zdawał” wtedy sąsiadów, ale i wyprowadzał do bud, w

dzieciach właśnie pokarany. Bo choć jest już stary, niedołężny, mieszka po śmierci

żony sam, co uważa się tu za nieszczęście, dopust boski - na starość powinno się być

wśród dzieci, wnuków.

Choć ma ich kilkoro, żadne nie chce go u siebie dochować ani przyjść do

niego. Wiedzą, jaki był, co mówią o nim ludzie. I siedzi sam jak puchacz. „Pokutuje” -

mówią ludzie.

Bóg czeka nieraz długo, ale karze mocno.

*

Ksiądz Jan Butrym, proboszcz tutejszej parani, którą właśnie opuszcza, nie

ukrywa, że nie miał tu najłatwiej. I nie tylko dlatego, że to od dawna teren

„czerwony”, wiele osób niewierzących, świeckie pogrzeby itd.

Tragedia, którą przeszli, żywa jest do dziś. Oczywiście nie na co dzień,

jednakże czasem jej echo odzywa się w nieoczekiwanych, wydawałoby się, sytuacjach.

Nie będą na przykład odnawiać kościoła z tym czy tamtym, bo to syn zdrajcy! A ten z

kolei oskarża innych! Oni zaś „starego” Kosińskiego!

Tak że słyszał o wysuwanych wobec niego podejrzeniach. Dziwne jednak, że

powiedzieli o nich dziennikarce. Do dziś bowiem noszą piętno „tamtego”, są nieufni,

boją się nowej zdrady, zemsty i Syberii. „Solidarność” powstała tu bardzo późno, gdy

należała do niej już cała Polska.

Pewnie czarę goryczy przelał „młody”, który nigdy o nich nie wspomniał. Nie

przyjechał. A co więcej - odepchnął, gdy do niego pojechali. Bardzo ich to zabolało,

dotknęło.

Może to on odnowił ranę?

MAŁY RUSIŃSKI

Mijały lata, wydawało się, że rozdział pod tytułem „Kosiński” jest już dawno

zamknięty. Lecz chyba gdzieś tak w 1968 r., kiedy to pisano o Żydach tyle złego, ktoś

gdzieś przeczytał, ktoś usłyszał w radio, że Jurek „Rusiński”, ten mały czarny ptasior,

który wisiał cały czas na płocie, napisał podobno jakąś książkę! Zdaje się, Niebieskiego

ptaka, „obczerniającego” tych, którzy przechowywali Żydów!

Zupełnie się tym jednak nie przejęli, nie wzięli do siebie. Ich bowiem dotyczyć

nie mogło. U nich przecież przeżył okupację niczym u Pana Boga za piecem i nie mógł

im mieć nic do zarzucenia. Może pisał o latach sprzed Dąbrowy? Zjawił się tu z

rodzicami dopiero jesienią 1942 r., o ile im jednak wiadomo, wcześniej też nie miał

chyba najgorzej. Przyjechał tak wychuchany, zadbany, że inaczej być nie mogło.

Niby więc coś o jego Niebieskim ptaku słyszeli, choć w sumie niewiele. Tym

bardziej że nikt go nie czytał, nie widział, a co najważniejsze - kto wierzył wtedy

gazetom?

Cieszyli się więc, że został pisarzem, czyli „kimś”! Ich wysiłek i ryzyko nie

poszły na marne. Przechowywali nie byle kogo! To również chyba dowód, że nie miał

u nich źle - nie wypaczył się, zdrowo na ich mleku wychował.

- Dąbrowa go przechowała, Kępa wykarmiła, wypasła! - mówili z dumą.

Potem było o nim kilka łat ciszy i dopiero za „Solidarności” znów coś o nim

czytali, słyszeli, tym razem już bardzo dobrze. Że znany w świecie, ale nie u nas, gdzie

wciąż nie ma jego Niebieskiego ptaka oraz innych książek. A w kwietniu 1988 r.,

niespodziewanie, przyjechał na krótko do Polski, widzieli go w telewizji!

Pierwsze wrażenie - wykapana „Kusińska”! Z biegiem lat jeszcze bardziej do

niej podobny. Do „starego” -natomiast ani trochę, i to pod żadnym względem. „Stary”

bowiem, zanim nie zdumiał dla „komuniścin”, był człowiekiem poważnym, statecznym.

Mówił mało, ale mądrze, z godnością, ważył każde słowo.

„Młody” natomiast trajkotał niczym karabin maszynowy, przeskakiwał z

tematu na temat, nie odpowiadał na pytania, mówił, co chciał. Nie patrzył też

rozmówcom w oczy, tylko - szklanym wzrokiem - przed siebie lub ponad głowami, nie

najlepsze więc zrobił na nich wrażenie.

Co najważniejsze, mówił ciągle o Żydach i Polakach, potrzebie polsko-

żydowskiego pojednania, o nich jednak nawet nie wspomniał, nie „wzmocnił”, nie

„dźwignął” choćby jednym słowem. Nie pozdrowił, nie powiedział: „Dąbrowo

Rzeczycka, dziękuję ci!”

A wystarczyłoby, mógł już nie wymieniać nazwisk, albo tylko Warchoła,

należało mu się.

Nie znali jeszcze Malowanego ptaka, myśleli więc, że to pewnie przez

„starego”.

Tylko kto by go, smarka przecież wtedy, za niego winił? Kto by coś wyciągał,

gdyby jednak przyjechał, zjawił się tu niczym król? Przeszedł swoje, oni też przeszli,

wystarczy, żeby po latach paść sobie w objęcia! Zapomnieć o wszystkim, co złe.

Ale przemknął niczym meteor i znikł, wyjechał, „ucięło się”.

*

Wizytę drugą zapowiadano już dużo wcześniej. Edward Warchoł oraz jego

szwagier, Bronisław Wołoszyn, przeczytali o tym w miejscowej popołudniówce.

Napisano w niej, że 21 kwietnia 1989 r. w warszawskiej księgarni „Czytelnika” na

Wiejskiej podpisywał będzie swego Malowanego ptaka. Postanowili wobec tego do

niego pojechać, po jego zachowaniu podczas pierwszej wizyty stracili nadzieję, że

sobie o nich przypomni.

Zastanawiali się naturalnie, czy powinni? Po tym wszystkim, co się stało? Ale

on przecież niewinny, był wtedy dzieckiem, może w ogóle nic o niczym nie wie?

Rodzice mu nie mówili? Nie pamięta nawet nazwy wsi? A jeżeli tak, to niejako w

ramach rekompensaty jakoś się wobec nich zachowa? Zaprosi na przykład do

Ameryki? Lub choćby na wódkę do „Marriotta”? W ogóle zresztą chcieli go zobaczyć,

porozmawiać, dostać wreszcie Malowanego ptaka, o którym tyle niepokojącego

słyszeli.

Historię ich spotkania z „młodym Kusińskim” zna oczywiście cała okolica,

każdy był ciekaw, opowiadali ją więc mnóstwo razy, dla mnie jednak powtórzą jeszcze

raz.

Ubrali się elegancko, czyli w garnitury, krawaty, pojechali nocnym pociągiem,

przekomarzając się podczas drogi, że już są właściwie jedną nogą w Ameryce, bo Ju-

rek ich przecież zaraz zaprosi! Wysiedli rano w Warszawie, kupili kwiaty, wzięli

taksówkę, nie trafiliby inaczej na Wiejską. Zjawili się przed ósmą, sądząc, że będą

pierwsi, ale kłębiła się już przed nimi spora kolejka - zaczęła się podobno ustawiać o

czwartej rano.

W miarę upływu czasu gęstniała i rosła, liczyła podobno kilka tysięcy osób,

zajęła ulice sąsiednie, ciągnęła się aż do placu Trzech Krzyży. Od razu działał tez

społeczny komitet kolejkowy, który wręczył im numery -Edwardowi 304, jego

szwagrowi - 305.

Nigdy jeszcze czegoś podobnego nie widzieli - ekipy telewizyjne z całego

świata, prasa, radio, elegancki tłum, pilnujący porządku milicjanci! A wszystko, trudno

ukryć, dzięki nim! Starym Warchołom, Dąbrowie, całej okolicy! Wystarczyłoby

przecież podczas okupacji jedno ich słówko i nie byłoby dziś ani Kosińskiego, ani tego

tłumu. Ale mimo to tłoczyli się w kolejce tak jak wszyscy, ściskali numerki, bez

których nie mogliby do niego podejść.

Na krótko przed jedenastą zaczęto krzyczeć, że jedzie, wiele osób runęło więc

natychmiast w kierunku jezdni. Bronisław Wołoszyn stał jednak nadal, pilnował

kolejki, do której mogliby ich jeszcze potem nie wpuścić. Edward Warchoł natomiast

pobiegł razem z tłumem, stanął obok budki „Ruchu” i miał szczęście! Tuż obok zapar-

kowała piękna, czarna, ozdobiona amerykańską flagą limuzyna, z której wyskoczył

Jurek Kosiński. Zupełnie taki sam jak w Dąbrowie, tylko trochę starszy. Stojący

najbliżej szczęśliwcy witali się z nim, podawali ręce, coś krzyczeli. Edward Warchoł

też się wśród nich znalazł i też nawet krzyknął:

- Tu Warchoł z Dąbrowy, czy pan mnie poznaje?

Ale skinął tylko potakująco głową i poszedł, a właściwie popłynął dalej,

holowany przez swoją asystę w kierunku „Czytelnika”.

Widzieli, że nie ma zupełnie warunków do rozmowy - podpisywał tylko swoją

książkę, zamieniając z każdym najwyżej pół słowa, bo już pchali się następni, wyczy-

tani przez komitet kolejkowy, który pilnował, żeby nikt za długo przy nim nie zabawił.

Napisali więc do niego kartkę - przedstawili się, przypomnieli, prosili o rozmowę. Po-

dali mu ją, gdy odczytano wreszcie ich numerek, podeszli do jego stolika.

Dostawał jednak prawie że tony wizytówek, zaproszeń, listów, więc nawet na

nią nie spojrzał, oddał - tak jak i inne - siedzącemu obok towarzystwu, zdaje się -

dwóm panom i paniom; jedna z nich, jak mówiono w kolejce, była jego żoną. Edward

Warchoł znów się wobec tego przedstawił:

- Dzień dobry, panie Jurku! - powiedział, choć mówili sobie kiedyś po imieniu.

- Jestem Edward Warchoł z Dąbrowy Rzeczyckiej, syn Andrzeja, u którego przecho-

wywał się pan z rodzicami podczas okupacji! - I pierwszy wyciągnął rękę.

Kosiński uścisnął ją, ale chłodno, urzędowo, bez cienia uśmiechu. Nie wstał,

żeby się z nimi serdecznie przywitać, uściskać. Spojrzał tylko na nich lodowatym

wzrokiem i takim samym tonem powiedział:

- Moi rodzice już nie żyją! (Co zabrzmiało tak, jakby nie miał z nimi nic

wspólnego).

- A nasza mama, chwalić Boga, żyje nadal, choć już dobrze po osiemdziesiątce

- ciągnął jednak niezrażony Warchoł. Kosiński skwitował to milczeniem, słowem jej

nie pozdrowił, choć była już stara, chora, miesiąc później zmarła.

- Żyje jeszcze tylko mój brat - powiedział po chwili, przerywając wreszcie

milczenie.

- Brat? - zdziwił się niepotrzebnie Warchoł, tracąc cenny czas, ale pamiętał, że

mały Henio nie był dzieckiem Kosińskich, czego zresztą nie ukrywali.

- Tak, brat, jadę do niego do Łodzi



- powiedział, po czym podpisał im

Malowanego ptaka, którego kupili, choć liczyli, że im podaruje, ale jakoś o tym nie

pomyślał. I przez moment, który wydawał się wiecznością, stali bez słowa - oczywiście

z nerwów i zmęczenia, on natomiast - zawsze taki wygadany - z nimi akurat nie miał

ochoty na rozmowę.

Szczęście się jednak do nich na chwilę uśmiechnęło - siedząca obok niego pani

przeczytała widać ich kartkę, spytała go bowiem, bardzo zainteresowana:

- Jurek, ci ludzie ukrywali cię podczas wojny?

- Tak! - rzucił tylko, powiedziała więc wtedy coś po angielsku do reszty

towarzystwa, które zasypało go pytaniami, ale również po angielsku, nic zatem nie

rozumieli, tylko: Jeny, Jeny!”

I wówczas właśnie zdarzył się jedyny miły moment wizyty. Żona Kosińskiego

bowiem wstała, serdecznie, po ludzku się do nich uśmiechnęła, skinęła przyjaźnie ręką,

zapraszając do stolika, robiąc szybko miejsce. Jednocześnie spytała go o coś po

angielsku, ale - wściekły, niezadowolony - ostro jej odburknął i zrobił gest

najwyraźniej ich oddalający.

- Dajcie adresy! - rzucił szybko. - Zaraz do was napiszę! Przyjadę!

Oczywiście napisali, schował kartkę do kieszeni, wyciągnął rękę, ale nadal bez

cienia uśmiechu.

- Do widzenia - powiedział tylko, oni natomiast:

- Do widzenia, panie Jurku!

Chcieli coś jeszcze dodać, powiedzieć, tylko co? I jak? Komitet kolejkowy już

krzyczał, ze za długo, że skandal! Wszyscy mają równe prawa!

*

Wracali smutni, przygnębieni. Nie przypuszczali, że nawet się z nimi

serdeczniej nie przywita ani nie pożegna, nie pozdrowi ich matki ani całej wsi. Nie

spyta -co u nich? Co porabiają? Jak żyją? Może czegoś potrzebują? Nie powie

cieplejszego słowa. Nie zrobi żadnego gestu, przeciwnie, oddali, chcąc się ich jak

najszybciej pozbyć! I nawet na Malowanym ptaku nie napisze nic więcej, tylko swoje

imię i nazwisko.

Cud, że się w ogóle do nich przyznał, mógł przecież śmiało powiedzieć - jaki

Warchoł? Jaka Dąbrowa? Nie znam panów! Ale skąd wiedział, czy przed „Czytel-

nikiem” nie czeka z widłami cała wieś? Bał się pewnie, że mogą zrobić wtedy jakiś

szum - krzyczeć, opowiadać, udowadniać, a naokoło przecież pełno dziennikarzy, ra-

dio, telewizja! Wolał pozbyć się ich kulturalnie i po cichu, obiecując, że napisze i

przyjedzie!

Mieli oczywiście do siebie pretensje, że się nie najlepiej zachowali, nie

powiedzieli chociażby - jak to tak, panie Jurku? Nie poczęstuje nas pan nawet herbatą?

Ale byli zmęczeni, zdenerwowani - jechali całą noc, stali potem tyle godzin. Dobrze, że

w ogóle coś powiedzieli, liczyli zresztą głównie na niego, wszystko zależało od tego,

jak się zachowa. A skoro nie chciał ich znać - trudno, mają przecież swój honor. Swoje

domy, gospodarki, dzieci i wnuki, nie muszą go o nic prosić.

Liczyli jeszcze trochę, że może jednak napisze, przyjedzie, ale skąd? Znów też

nie wspomniał o nich w żadnym z wywiadów, których wszędzie udzielał, nawet w

„Dzienniku Telewizyjnym”!

Co więcej, wielu sąsiadów śmiało się z nich, że „Rusiński”, tym razem mały,

jeszcze raz ich wykołował! Jak zwykle się wywinął! Choć większość jednak

współczuła, uważała, że nie powinien tak ich „zbyć”.

Taki mądry, wykształcony pan z telewizji? Pisarz, prezes czegoś tam?

*

Antoni Madurski z Dąbrowy Rzeczyckiej, zamieszkały od dawna w

Warszawie, emerytowany pułkownik Wojska Polskiego, również chciał się z nim

zobaczyć. Porozmawiać przede wszystkim o Malowanym ptaku, którym, jako sąsiad z

Dąbrowy, czuł się upokorzony, urażony. Przyszedł więc na Wiejską, ale dość późno -

nie spodziewał się aż takich tłumów - i stał niemalże na końcu.

Po paru godzinach miał dość czekania, a właściwie powolnego przesuwania się

krok po kroczku. Jeszcze bardziej zaś - tłumu, który, jak się zorientował, przyszedł

wyłącznie z ciekawości. Ludzie, którzy go tworzyli, niczego o Kosińskim nie wiedzieli

- poza tym, że zrobił na Zachodzie karierę. Niczego nie czytali, bo zresztą skąd? A

chcieli kupić Malowanego ptaka tylko dlatego, że „wszyscy kupowali”. Miał więc tego

dość, nie mógł już dłużej stać.

Przedtem jednak napisał do Kosińskiego list. Przedstawił się - jest jego byłym

sąsiadem z Dąbrowy Rzeczyckiej, ma nadzieję, że pamięta tę nazwę? Chciałby się z

nim spotkać, porozmawiać o Ptaku. Interesuje go, dlaczego jest w nim tylko zło, skoro

doświadczył jednak głównie dobra? Dlaczego nigdy publicznie o Dąbrowie nie wspo-

mniał? Czy nie przyszło mu do głowy, że wieś na to czeka?

Podpisał się, podał swój adres, numer telefonu. Oddał list stojącemu przed nim,

który obiecał go przekazać, był zdecydowany doczekać swojej kolejki. Nie wiadomo

oczywiście, czy dotrzymał słowa, w każdym razie Kosiński nie zadzwonił ani nie

odpisał.

Niespecjalnie zresztą na to liczył - spotkał pod „Czytelnikiem” Edka Warchoła

ze szwagrem, którzy właśnie od niego wychodzili i nie ukrywali, jak ich przyjął. A

skoro zbył syna człowieka, który go przechowywał, co dopiero mówić o nim, sąsiedzie

tylko?

*

Po powrocie z Warszawy Edward Warchoł i jego szwagier próbowali czytać

Malowanego ptaka. Kilku sąsiadów z Dąbrowy, pracujących w Stalowej Woli,

również go kupiło, przerzuciło, pożyczyło. Tak że większość wsi zna książkę, choć

mało kto dobrnął do końca - nie dało się. Reszta natomiast tylko o niej „słyszała”.

I dopiero zawrzało!

Wpuść wilka, to cię zje! - mówili.

Nigdy nawet o nich nie wspomniał, odprawił Warchołów, nie tylko ze względu

na „starego”, ale i swoją książkę! Czy mógł spojrzeć im po niej w oczy? Dziwne, że w

ogóle przyjechał, nie bał się.

Wprawdzie w „uczonym”, trudnym do przebrnięcia wstępie, w wywiadach

wyjaśniał niby, że rzecz się dzieje w „krainie mitycznej”, „nieumiejscowionej”. Że nie

ma miejsca akcji - nazwy kraju, a tym bardziej wsi, żadnych nazwisk, konkretów! Ale

to tłumaczenie dobre dla wszystkich, tylko nie dla nich! Jaka kraina mityczna, skoro to

kubek w kubek Dąbrowa i okolica? Zupełnie prawie nie zmieniona?

Akcja Ptaka toczy się w kilku położonych obok siebie wsiach, czyli tak samo

jak historia Kosińskich. Mieszkali wprawdzie w Dąbrowie, ale chodzili do kościoła do

Woli. Kępa ich żywiła, Rzeczyca Okrągła przechowywała podczas akcji i obław,

Rzeczyca długo milczała, jak wszyscy.

Oczywiście krajobraz książki to głównie Dąbrowa właśnie - tak jak wsie z

Ptaka, leży przecież obok wielkich lasów, w których również „ukrywał się miejscowy

Żyd”, czyli Karol Liebeskind. Były „opuszczone wojskowe bunkry o potężnych

ścianach ze zbrojonego betonu”, pełne może nie tyle szczurów, co zwykłych kretów.

Walczyła „biała” oraz „czerwona” partyzantka i „biali” mścili się na wszystkich

podejrzanych o sprzyjanie „czerwonym”, „czerwoni” karali wioski, które sprzyjały

„białym”, a czasem „oba ugrupowania napadały na siebie mordując się wzajemnie”



.

I w Dąbrowie „ciągnęły się lasem tory kolejowe”, którymi przejeżdżały - tak

jak w Ptaku - transporty wojskowe oraz Żydów do Majdanka. Dąbrowa, tak jak

wieśniacy z Ptaka, biegła je oglądać. Wcale jednak nie z ciekawości czy też żeby

„pomachać wesoło do maszynisty”, tylko dowiedzieć się, co się dzieje - kogo tym

razem wywożą, dokąd. Nie było przecież radia, telewizji, gazet i tory właśnie stawały

się swoistym źródłem informacji. Biegali więc patrzeć, ale z przerażeniem, ze

ściśniętym sercem, wiedzieli, że po Żydach przyjdzie kolej na nich! „Mały Rusiński”

też zresztą latał - barak Warchołów znajdował się tuż obok torów.

W sąsiedniej Kępie był też most kolejowy na Sanie, strzeżony dniem i nocą

przez Niemców, czyli tak jak w Ptaku, gdzie: „W pobliżu wioski most kolejowy spinał

strome skalne zbocza, pomiędzy nimi płynęła szerokim korytem rzeka [...] Żołnierze w

hełmach warowali przy działach, a zwisający ze zwieńczenia żelaznej konstrukcji

kanciasty znak swastyki, wyszyty na fladze, skręcał się na wietrze”.

W Dąbrowie były i są do dziś „moczary i trzęsawiska”, choć wcale nie takie

„rozległe” i groźne”, jak przesadzał w Ptaku. Miejscowi, którzy je znają, chodzą po

nich, a raczej skaczą bez problemów.

Dąbrowa miała również i ma „ziemie marne”, była przed wojną „biedna i

nędzna” - morga piachu to było coś - dlatego właśnie nie hodowała krów, tylko - tak

jak wieśniacy z Ptaka - kozy oraz króliki, które byle co jadły. „Wygłodzona”, niczym

oni, też „witała z radością porę grzybobrania” - żyła nie tylko z piaszczystej ziemi, ale i

z lasu - grzybów, malin, jagód.

Na pewno była również - trudno ukryć - „zacofana”, choć miała czteroklasową

szkółkę, a klasy wyższe i gimnazjum - w niedalekim Radomyślu oraz Rozwadowie,

gdzie chodziły dzieci zamożniejszych gospodarzy. Rzeczywiście jednak większość

dorosłych nie umiała czytać ani pisać, leczyła się ziołami, pijawkami, „zamawianiem”,

ale nie z ciemnoty, tylko z braku pieniędzy - lekarz kosztował.

I tak jak w Ptaku, „nie znano elektryczności”, a „bite drogi stanowiły

rzadkość”. „Chaty zbudowane były z bali, oblepiane z obu stron gliną zmieszaną ze

słomą. Ściany głęboko zapadłe w ziemię, podtrzymywały kryte strzechą dachy

zwieńczone kominami wykonanymi z gliny i wierzbowych witek”.

I tak jak w Ptaku również, wieś była „odległa”, „izolowana od świata”, choć

właściwie bez przesady - niedaleko przecież Radomyśl, Rozwadów, Stalowa Wola. Do

czasów partyzantki - rzeczywiście niewielka, cicha przystań - przed wojną tylko

trzydzieści kilka numerów, czyli „dymów”, jak się tu mówi.

Ludzie też może i „ciemni”, „wyjątkowo zabobonni”, „mówiący dziwnym

narzeczem”, „nie rozumiejący języka warstwy wykształconej, jakim posługiwał się

Chłopiec” -ciemnowłosy, czarnooki, śniady, niczym „mały Kusiński”.

Ale co chyba najważniejsze - przyzwoici, bogobojni, uczciwi. Czy narażaliby

się inaczej dla nie znanej im przecież, nietutejszej żydowskiej rodziny? Trzymaliby ją - i

to bezinteresownie - dwa i pół roku?

*

Jest też w Ptaku niemal autentyczna postać z Dąbrowy - ptasznik Lech,

którego pierwowzorem był niewątpliwie sąsiad Kosińskich - Lech Tracz. Żyjący

zresztą do dziś w chacie obwieszonej klatkami pełnymi ptaków. Jego również, jak tego

z książki, „ciągnęło do kniei”. On także „spędzał młodość w lasach pośród ptaków”,

które kochał od dziecka. Zastawiał sidełka, łapał, potem uwalniał, czasem też malował

wapnem, bo skąd podczas okupacji farba?

Malował głównie wrony, których było najwięcej. Przede wszystkim dla

tutejszych dzieci, które nie miały przecież zabawek ani specjalnych rozrywek, choć

także i dla siebie. Jest pomylony, ale niegroźnie - wszyscy go lubią i współczują, że

„mały Kusiński” nie zmienił mu nawet imienia, bo ciągle go ktoś teraz pyta: gdzie jest

głupia Ludmiła?

Zapamiętał też widać Labinę, która u nich służyła. Jedną z bohaterek Ptaka

nazwał bowiem niemal identycznie, bo Łabiną, która również „chodziła do co

bogatszych gospodarzy pracować jako służąca”. Labinę też zresztą nazywają często

Łabiną, jej syna - Łabą, to jedno z popularniejszych tutaj nazwisk; żona Józefa Stępaka

z Dąbrowy i Kępy za Niemców - również z domu Laba.

Stefania Labina (1910), była służąca Kosińskich, żyje w Dąbrowie do dziś, ale

już stara, chora. Laba, jej mąż, który urodą zupełnie się nie wyróżniał, zginął na torach

już ze dwadzieścia lat temu, a złośliwcy dokuczają jej teraz pytając, czy faktycznie był

„krasny”, tak jak ten z książki.

W ogóle jest w Ptaku sporo tutejszych nazwisk, może nie tyle z Dąbrowy, co z

okolic. Tęcza na przykład lub Makar, o którym było swego czasu bardzo głośno.

Julian Makar z niedalekiej Kuryłówki udusił się w domu podpalonym przez Sowietów

podczas akcji przeciw „białej” partyzantce.

Wspomina też w Ptaku o „Lilce, żydowskiej dziewczynce”, oddanej pod

opiekę jednemu z wieśniaków, który „bił ją i gwałcił, zmuszał do różnych bezeceństw,

a w końcu zniknęła”. A imię Lilki nosiła właśnie żydowska dziewczynka, przygarnięta

na kilka miesięcy przez Migdałków - sąsiadów Kosińskich z baraku; „mały Rusiński”

nieraz się z nią bawił, z tym że nikt jej nie bił i nie gwałcił, przeciwnie, przekazywana z

rąk do rąk, przetrwała wojnę, żyje podobno do dziś w Izraelu. Dąbrowa była jednym z

etapów jej wojennej wędrówki.

Jest także w powieści ksiądz - kopia księdza „Okunia”, który sprowadził

Kosińskich do Dąbrowy. Tak jak i on - „mały, pulchny, ubrany w postrzępioną,

spłowiała sutannę”. Serdeczny” i dobry, śpieszący zawsze Chłopcu z pomocą -

umieszcza go u jednego z wieśniaków, odwiedza potem i nadzoruje, tak jak ksiądz

„Okuń” swoich podopiecznych.

Jest również „ukrywający się w okolicy miejscowy Żyd”, czyli Karol

Liebeskind, którego też „znała cała wioska, gdyż jego dziad był właścicielem dużego

ziemskiego majątku”; w rzeczywistości tartaku. I faktycznie „wszyscy go lubili;

powiadano: Żyd, ale porządny człowiek”.

Jest też, jak w rzeczywistości - przybrany brat. Tyle że w Ptaku Chłopiec

poznaje go dopiero po połączeniu się z rodzicami. Tymczasem mały Henio przyjechał

już z nimi do Dąbrowy razem ze swoją niańką. I tak jak ten z Ptaka, był „czteroletnim

chłopczykiem, sierotą, uratowanym przez wiekową niańkę w trzecim roku wojny”.

Są dobrzy Niemcy, którzy dwa razy ratują Chłopcu życie - elegancki,

„nadludzki” oficer oraz żołnierz, który nie zastrzelił go w lesie, kazał uciekać. I

faktycznie, tacy Niemcy nieustannie się „Rusińskim” trafiali - „staremu” przecież w

skupie, w Kępie, gdzie spotkał samego szefa gestapo, „Rusińskiej” oraz „małemu” u

sołtysa Stępaka. I każdej też właściwie niedzieli, podczas mszy w kościele w Woli, w

której Niemcy również uczestniczyli, przystępowali do komunii. Stali wprawdzie koło

ołtarza, „Rusińscy” zaś przy wejściu, ale - mimo wszystko - pod jednym dachem!

*

Jest masa dąbrowskich szczegółów, konkretów, które mogliby mnożyć.

Chociażby własny ogień, czyli race lub wiuczki, które - nie wiadomo dlaczego -

nazwał w Ptaku kometami. Wypełnione trocinami, podziurawione po bokach, płonące

puszki po konserwach, z przymocowanym drutem, dzięki czemu wymachiwano nimi

niczym lassem. Nie służyły wcale, jak przesadzał, „do przetrwania”, tylko do zabawy.

Chłopcy pasący krowy rozpalali przy ich pomocy ogień, piekli ziemniaki.

Bawili się też, jak ci z książki, „niebezpiecznym mydłem”, to znaczy „sprzętem

wojskowym znalezionym w lesie - nabojami karabinowymi lub minami lądowymi”. I

jedni, i drudzy ślizgali się na „sierpówkach” - własnoręcznie wykonanych,

przymocowanych do butów łyżwach z sierpa oraz drewna; przywiązywali do pleców

„żagle” -kawałki płótna, dzięki którym płynęli z wiatrem.

*

Są sceny, które faktycznie miały miejsce, ale podmalował je na czarno,

„wzbogacił” o okrucieństwo, którego nie było.

Rzeczywiście służył przez jakiś czas do mszy i w trakcie jednej z nich upuścił

mszał, nikt go jednak za to nie wrzucił do kloaki, w wyniku czego miał stracić głos.

Rzeczywiście tutejsi chłopcy, jak to chłopcy, kilka razy go dopadli, próbowali

zdjąć spodnie, zobaczyć ptaka, ale wyłącznie z ciekawości. Nigdy jednak do tego nie

doszło, zawsze jakoś uciekł. I nikt go przy okazji - jak Chłopca z Ptaka - nie topił w

przerębli, nie bił.

Rzeczywiście też „pewnego pogodnego poranka wyciągnęli z wody

ogromnego suma o długich, sterczących wąsach. Była to potężna ryba monstrualnych

rozmiarów”. Do dziś ją pamiętają - złowił ją stary Tracz i - tak jak w Ptaku - cała wieś

biegała oglądać, nawet „mały Rusiński”!

Ale stał tylko, tak jak wszyscy, patrzył, wrócił potem do domu. Nikt go - jak

Chłopca - nie wrzucał do wody, nie topił, ciskając jeszcze za nim kamieniami!

*

Są całe rozdziały niemal identyczne z tym wszystkim, co się działo w

Dąbrowie.

Chociażby ten o najeździe Kałmuków, którzy - tak jak w Ptaku - zjawili się

zaraz po ucieczce Niemców, „ubrani w zielone, niemieckie mundury z lśniącymi gu-

zikami i w naciągnięte na oczy furażerki”. Oni też „łupili i gwałcili”, choć głównie w

sąsiedniej Rzeczycy Okrągłej. Dąbrowa razem z Kosińskimi uciekła w las, przeczekała

najazd, w baraku, w którym mieszkali, wybito tylko okna.

A rozdział o wkroczeniu Armii Czerwonej? Tak jak w Ptaku, przyszła przecież,

gdy „lato się skończyło, snopki pszenicy stary rzędem na polach”. Witała ją grupa

chłopów niosących czerwone flagi, na których niezdarnie wymalowano „sierpy i

młoty”. Witał między innymi „stary” Kosiński, zafascynowany Czerwoną Armią

niczym Chłopiec z Ptaka, który był - jak mały Henio - synem pułku w mundurku

krasnoarmiejca. Przyjaźnił się z bojcem Mitką, oficerem politycznym Gawryłą, niczym

„stary” z „wierchuszka” i „naczalstwem”.

*

Więc jaka to - przynajmniej dla nich - „kraina mityczna”, której „nie można

umiejscowić na mapie”?

To przecież Dąbrowa, z wyjątkiem oczywiście sady-zmów, zboczeń,

okrucieństw.

CZARNY PTASIOR

I w Dąbrowę - tory, bunkry, kozy, wiuczki, ptasznika Lecha, Labinę - wrzucił

dzikie bestie w ludzkiej skórze. Sadystów, którzy topili dziecko w kloace, szczuli

psami, wieszali, wydłubywali łyżką oczy. Hieny czatujące na żydowskie transporty.

Zboczeńców współżyjących z kozłami, królicami. Morderców głupiej Ludmiły.

I dla wszystkich to tylko książka, powieść, „baja”, ale nie dla nich. Oni chyba

mogli to wziąć do siebie? Czuć się „opisani”, „obczernieni”? Bo skoro tu wszystko z

Dąbrowy, to chyba i ludzie?

Na dobrą sprawę skoro zrobił już z nich dzicz, powinni złapać widły, wsiąść

wszyscy w autokar, pojechać za nim do Warszawy, spytać głośno:

- A ty smarku! - bo choć już nie żyje, ciągle jest dla nich mały albo młody. - Co

to ma znaczyć? Ty pisarzem jesteś? A nie mogłeś tych swoich oprawców powrzucać w

jakieś góry? Nad morze? Pozmieniać im nazwisk?

I spytać tez, jak mógł? Tak im odpłacić?

Widzą przecież w telewizji Żydów, którzy przyjeżdżają, odwiedzają, ubierają w

złote buty - odnawiają kamienice, podają do gazet, do Jerozolimy, do medalu! Niczego

od niego nie chcą, niech idzie z Bogiem, nie dla wdzięczności go przechowali! Ale

niech choć nie „obczernia”, nie „opisuje”!

Tym bardziej też że krzywdy nie miał, siedział jak u pana Boga za piecem, jak

żadne chyba żydowskie dziecko - czy mają jeszcze raz wszystko opowiedzieć?

Pewnie, że się bał, ale czy tylko on? Poszłaby przecież z dymem cała wieś - oni

sami, ich dzieci, dobytek.

Nie mają jednak we krwi żądzy zemsty ani odwetu. Ma szczęście, że na nich

trafił, bo tacy górale nigdy by mu nie przepuścili, dopadliby i w Ameryce. A tu na

pewno nie anioły, ale ludzie spokojni, bogobojni, przyzwoici, dlatego tak sobie

pozwalał!

Gdyby byli tacy sami jak ci z Ptaka, odmówiliby księdzu „Okuniowi” - po co

im na głowę taki mól? Albo wzięliby, żeby „zdać” za kilogram cukru lub litr spirytusu,

bo tyle płacono za jednego Żyda. I trafiali się szubrawcy, ale nie u nich, najlepszy

dowód, że Kosińscy przeżyli, przesiedzieli tu przeszło dwa i pół roku!

Co więcej, rozpusty, którą im teraz wszyscy wytykają, również tu nie było.

Bieda tak, ale nie takie sceny! Na nędznej, zapadłej, przedwojennej wsi?

Czy wiejska kobieta, która obrobiła dom, obejście, pole, miała jeszcze na to siły

i czas? A chłop, który chodził codziennie do huty piętnaście kilometrów w jedną stronę

i też pracował potem w polu? „Posiudał” najwyżej w niedzielę żonę, spełnił małżeński

obowiązek, to wszystko. I nawet nie widział jej nigdy nagiej, bo wszystko oczywiście

po ciemku, jak pan Bóg przykazał.

*

Zastanawiali się nieraz, co w niego wstąpiło. Jaki zły duch?

Może to za „starego”? Za wydany tu jednak na niego wyrok? Za ich ucieczkę z

Dąbrowy?

Może też - tak jak i on - ich znienawidził? I też chciał się wreszcie odegrać,

odbić sobie tamte, na pewno jednak straszne lata?

A może to tylko „dla Ameryki”, którą też znają, pracują tam przecież na

czarno. Chciał się wybić, robić karierę, tymczasem Ameryka to Ameryka, byle czym

nie zadziwisz! Nawymyślał więc „bajów” i wsadził w Dąbrowę, bo najlepiej ją

pamiętał, znał. Skąd mógł przewidzieć, że komuna jednak padnie? Że to wyjdzie po

polsku? Że tu przyjedzie? Stanie z Edkiem Warchołem twarzą w twarz?

Zaplątał się, zamotał, a potem przepadło - już nie mógł spojrzeć im w oczy.

A może to jego chora wyobraźnia? Źle ustawiona psychika? Ale to nie ich

wina, tylko Kosińskich!

Niepotrzebnie trzymali go tylko w domu lub na obejściu, nie pozwalali bawić

się z tutejszymi chłopakami. Oczywiście, że się o niego bali, szybko chyba jednak zro-

zumieli, iż nic im ze strony wsi nie grozi. I mógłby pobawić się czasem z miejscowymi,

zaprosić ich do siebie. Zrozumiałby, że nie są potworami, oni natomiast - że to chłopak

jak wszyscy. Zobaczyliby może wtedy jego ptaka i nie byłoby wreszcie tajemnic, bójek,

szarpaniny.

Ale bawił się najwyżej z dziećmi nauczyciela Migdałka, nigdy z miejscowymi.

Najczęściej jednak wisiał tylko na płocie, niczym czarny ptasior, pilnował tej swojej

„kality” i nic dobrego z tego nie wyszło. „Nabrał do głowy”, „wypaczył się”, „skrzywił

sobie psychikę” i już jej chyba nie wyprostował.

Bo jak inaczej mógłby ich tak „opisać”? „Obczernić”? Narazić na

pośmiewisko?

*

Pani Emilia Stec z Rzeczycy Okrągłej, siostra Jana Pamuły, rozmawiała kiedyś

ze znajomymi o Kosińskim i pochwaliła się oczywiście, że go znała - spędziła w tej

okolicy okupację, jego ojciec uczył jej brata. Zupełnie jednak nie wierzyli, patrzyli na

nią podejrzliwie - tułał się przecież, zdaje się, na Ukrainie, nie wspominał nigdy o

żadnej Rzeczycy ani Dąbrowie - czy to tam stracił mowę?

Pod „Czytelnikiem” Warchoł ze szwagrem też wspominali, że u nich właśnie, w

Dąbrowie Rzeczyckiej, przechowali się Kosińscy. Szybko jednak zamilkli, bo wszyscy

śmiali się i drwili. Jacy Kosińscy, skoro wędrował samotnie? A naokoło okrutna,

ciemna czerń - czyżby ją reprezentowali?

Pan Stefan Kochan, rodem z Rzeczycy Okrągłej, przyznaje, że nie jest wcale

lokalnym patriotą. Nie lubi swoich stron - typowa galicyjska nędza, skąd zawiść,

chciwość, nieżyczliwość, komuna, która miała tu i ma tylu zwolenników. Żadnego

porównania z ciepłymi, serdecznymi Poleszukami, wśród których spędził przed wojną

kilka lat.

Prawdę mówiąc, dziwił się zawsze, że się tak podczas okupacji zachowali.

Przechowali - i to bezinteresownie - nie tylko przecież Kosińskich, ale i Karola

Liebeskinda. Udawali, że nie widzą, gdy nauczyciel Migdałek trzymał u siebie jakiś

czas dwójkę nietutejszych, żydowskich dzieci.

Mimo to nie mogą się dziś nawet do Kosińskiego przyznać, pochwalić, że

proszę - przechowali nie byle kogo!

Zaraz słyszą - nieraz tego doświadczył - że kłamią, podszywają się, udają

bohaterów. Dlaczego bowiem Kosiński nigdy się do nich publicznie nie przyznał? Nie

wspomniał nawet? Może pomylili go z kimś innym? Może to tylko „baje” ciemnych

chłopów? Czy mają w ogóle jakieś dowody?

A jeden nawet jest - zdjęcie profesora przed punktem skupu w Dąbrowie, które

zrobił mu właśnie pan Kochan, i to wyraźne, udane; siedzi na nim obok Adama

Latawca, który również tam pracował.

Poza tym już tylko pamięć łudzi starszych, przedwojennych. I to większości z

nich - Kosińscy właściwie się nie ukrywali, „stary” był bardzo aktywny, pamięta ich

więc sporo osób.

Nie tylko zresztą z Dąbrowy, Kępy, Woli Rzeczyckiej, Rzeczycy Długiej i

Okrągłej, ale i tych, którzy się „wybili” - wykształcili, wyjechali. Jana Pamuły ze

Stalowej Woli, Stefana Kochana z Tarnobrzega, Adama Latawca z Gdańska, Ludwika

Pawelca z Warszawy. A także i tych, którzy spędzili tu tylko okupację - Zbigniewa

Bączkowskiego, syna Wiesi Bączkowskiej, Andrzeja Migdałka oraz Ewy Dziadek -

dzieci nauczyciela Migdałka.

- Będzie komu świadczyć - mówią - niech się pani nie martwi, tylko pisze.

Jest również siostra Karola Liebeskinda, która wolałaby zachować

anonimowość - nie chce wracać do tych lat, Kosińskich zresztą nie znała, wyjechała z

Dąbrowy, gdy przyjechali. Dowiedziała się o nich od ludzi stamtąd, z którymi nadal

utrzymuje kontakty. Zawsze jednak potwierdzi, że to dzięki nim - przede wszystkim

czerwonym partyzantom, Dąbrowie, okolicy - mało brakowało, a jej brat, o wyglądzie

„nie najlepszym”, przeżyłby okupację - zginął dosłownie parę dni przed wejściem

Rosjan, w czerwcu 1944.

*

Starali się o nim zapomnieć, tak jak kiedyś o „starym”. Ale chyba w maju 1991

gruchnęło nagle, że „pomarł”! A właściwie - popełnił samobójstwo, zakładając na

głowę plastikową torbę, zanurzając się w wannie!

Zdziwili się początkowo jak wszyscy - z takiego dobrobytu? Wielkiego świata?

I żałowali przede wszystkim „starego” - tak się starał, kręcił, z diabłem był

gotów paktować, żeby tego smarka ocalić, a ten tak mu odpłacił! Zamiast modlić się

za niego do końca życia!

Nie byli jednak zaskoczeni - pamiętali przecież, jak rzucili kiedyś w rozpaczy za

„starym”: - Niech ci Bóg w dzieciach odpłaci! W dzieciach wytrąci!

I w złą chyba godzinę. Bo jednak po latach stało się. Spełniło? Bóg często

właśnie w dzieciach karze, w tym, co najważniejsze.

Choć może zagryzło go też sumienie?

Ich zdaniem - rusza przecież w końcu każdego, najgorszego nawet grzesznika,

chociażby i Judasza, który oddawał potem arcykapłanom srebrniki za Jezusa, ale nie

chcieli. Srebrniki za Ptaka też widać nie przyniosły na dłużej szczęścia ani spokoju.

Nie chodzi zresztą tylko o Ptaka, bo gdyby na nim był koniec, to pal sześć! Kto

by się wiecznie przejmował książką?

Ale podczas swoich wizyt w Polsce, występów w telewizji traktował ich jak

powietrze, udawał Greka, śmiał się im w twarz!

Choć widział przecież w Warszawie Warchołów, Madurskiego, dostał jego list,

wiedział więc, że żyją, że oglądają go w telewizji - mimo to zachowywał się tak, jakby

nie istnieli.

Był w każdej gazecie, w „Dzienniku Telewizyjnym” nawet, i mówił o

wszystkim, tylko nie o nich! Wielkie słowa o swoich „więziach z krajem rodzinnym”, o

tym, że „płacze tylko po polsku”, oni natomiast śmiali się i mówili:

- A Edzia Warchoła poczęstowałeś choć herbatą? Pozdrowiłeś starą

Warchołkę, która cię przechowała - jeszcze wtedy żyła? A całą Dąbrowę i okolicę -

milczałeś jak grób!

Wyliczał też, ile będzie dla Polski robił - chociażby w Kazimierzu nad Wisłą,

który zamierza restaurować. Ale tego również słuchać nie mogli.

- Czy to ludzie z Kazimierza go przechowali? Krowy z Kazimierza wykarmiły ?

I był wszędzie - w Warszawie, Łodzi, Krakowie, Kazimierzu, Oświęcimiu. Na

Zamku Królewskim, spotkaniach autorskich, tylko nie w Dąbrowie, gdzie ocalał, choć

sama do niego pojechała, ale jak ją przyjął? I jeszcze okłamał, że przyjedzie, napisze.

*

Do dziś zresztą jedzą kwaśne jabłka.

Pani Bogumiła Jóźwiak z Dąbrowy przeczytała gdzieś niedawno: „spędził

wojenne dzieciństwo w świecie gwałtu i przemocy, wśród okrutnych, ciemnych

chłopów prześcigających się w sadyzmie, wyuzdaniu”.

I było jej oczywiście bardziej niż przykro, bo w Dąbrowie się przecież

przechował, więc to o nich! Chciała nawet razem z mężem, który jeszcze wtedy żył,

pisać do ambasady amerykańskiej w Warszawie - był ich obywatelem. W końcu jednak

nie napisali, nie mieli adresu, nie wiedzieli, skąd go zdobyć. A poza tym - właściwie po

co? Kto weźmie pod uwagę list chłopów z Dąbrowy?

Pisał już przecież w jego sprawie, i to do „Polityki”, Adaś Latawiec rodem z

Woli Rzeczyckiej, dziś inżynier w Gdańsku, oraz pan Andrzej Migdałek, syn

nauczyciela Migdałka.

„[...] Stwierdzam z całą stanowczością i odpowiedzialnością - pisał Adam

Latawiec („Polityka” nr 224/1992) - że [...] żył wśród nas, włos mu z głowy nie spadł,

nie dotknęła go najmniejsza przykrość”.

W „Polityce” również (10/1993) poparł go pan Andrzej Migdałek:

„[...] W swoim artykule o Jerzym Kosińskim Dave Smith przytacza fragment

życiorysu Jerzego Kosińskiego - jakoby stracił mowę w wieku lat 9 na okres 6-letni,

po wrzuceniu go przez chłopów do zbiornika z ludzkimi nieczystościami.

Jest to wymysł spaczonej fantazji Jerzego Kosińskiego, nigdy bowiem mowy

nie stracił. Rozmawiał z nami poprawną polszczyzną, mieszkał stale z rodzicami, nigdy

też nie przebywał w sierocińcu, gdyż wyzwolenie zastało ich w Dąbrowie Rzeczyckiej,

skąd wrócili potem do Łodzi.

Wieś ukrywała Kosińskich i pomagała ile była w stanie -mam na to wielu

świadków. Zasłużyła na medal «Sprawiedliwego wśród Narodów Świata». Uchroniła

bowiem przed niechybną śmiercią pisarza Jerzego Kosińskiego”.

Choć jednak „Polityka” wydrukowała fragmenty ich listów, nic się nie zmieniło.

Nadal pisano:

„[..] Opuszczony podczas wojny, rzucony w pozbawioną uczuć prymitywną

tłuszczę, gdzieś na obrzeżach polskiej cywilizacji”.

*

Choć dziś nie dziwią się już, że ani o nich nie wspomniał, ani nie przyjechał. Bo

czyż mógł?

Okazałoby się przecież, że żadne „kresy”, żaden chłopiec-tułacz, tylko

kochający, zamożni rodzice. Żadna dzicz - ludzie może i prości, ale przyzwoici, którzy

pomagali jak mogli. Żadnych tortur, których stał się symbolem, wręcz przeciwnie - los,

na pewno jednak wyjątkowy.

A „stary”? Jego sprawa? Bo może o niego chodziło? O jego tajemnicę? Cenę

przetrwania?

I może właśnie przeraził się, że Dąbrowa przestaje już być ich sekretem,

tajemnicą?

Zobaczył przecież w Warszawie upiory, o których wolałby zapomnieć -

Warchołów, Madurskiego, być może dostał jego list. Może też czytał listy Migdałka i

Latawca?

Może zatem przeraził się, że podczas kolejnej wizyty w Polsce, którą akurat

zapowiedziano, przyjdą „za nim” już nie tylko Warchoły i Madurski, ale cała Dąbrowa,

Kępa, Wola?

Zapytają o „starego” - dlaczego uciekał?

Przeczytali też Malowanego ptaka i tym razem nie dadzą się tak łatwo

odprawić i zbyć.

Ktoś ich wreszcie zauważy i dopiero będzie!

Tylko po co wobec tego w ogóle do Polski przyjeżdżał? Kusił los? Myślał

pewnie, że poumierali, że nie będą śmieli „za nim” przyjechać, bo gdzie - taka

gwiazda? A poza tym, choć dla nich ciągle mały albo młody, też mu latka szły i może

jednak ciągnęło?

*

Zawsze myśleli, iż z czasem przestanie błaznować, udawać, że nie istnieją.

Nareszcie ich odwiedzi, powie, że Malowany ptak to „baja”, a ocalał dzięki nim! I bę-

dzie jak w telewizji, która pokazuje często filmy o Żydach przyjeżdżających po latach

do miejsc, gdzie szczęśliwie przeżyli. Witają się z ludźmi, płaczą, wspominają, cieszą

się, że żyją, bo to przecież najważniejsze.

Ale do końca „szedł w zaparte”.

Choć kilka osób z Dąbrowy przysięga na wszystko, że to żadne „baje”, że tu

jednak był, że go widziały i to na pewno on! „Mały Rusiński”!

Przyjechał podczas swojej drugiej wizyty w Polsce, późnym wieczorem, gdy się

już dobrze ściemniło, dużą czarną limuzyną z kierowcą. Przejechał wolno, i to kilka

razy, całą okolicę - Dąbrowę, Kępę, Wolę. Patrzył tylko przez okna, obserwował.

Liczne jeszcze drewniane, przedwojenne chaty, które może pamiętał. Obwieszoną klat-

kami pełnymi ptaków chatę ptasznika Lecha. Skromne zagrody, niewielkie pola - to

nadal biedne strony. Studnie - żurawie - drewniane płoty, przed nimi ławeczki. Na

polnych drogach - gęsi, kaczki, czasem furmanki.

Nie wychodził z limuzyny, bał się pewnie, że jeszcze poznają, wylecą? Kilka

osób jednak go widziało i wszyscy tam, gdzie były kiedyś baraki Warchoła.

Choć siostra Karola Liebeskinda, kiedy przyjeżdża na grób brata, idzie zawsze

tylko na cmentarz, a potem do Krawczyków, którzy najbardziej mu pomagali - nigdy

tam, gdzie były baraki, gdzie mieszkała z rodzicami i bratem. Minęło wprawdzie tyle

lat, ale to ciągle zbyt bolesne, boi się swoich reakcji, wspomnień, które i tak tam

osaczają.

On natomiast objechał to miejsce kilka razy i może właśnie tam - stało się?

Dopadły zmory i nie dawały już żyć ani spać? Dręczyły w dzień i w nocy? Odebrały

rozum?

*

A może już dość? Już wystarczy? I tak pewnie za dużo o nim powiedzieli, żeby

tylko nie było z tego nowych kłopotów.

Co więcej, już przecież nie żyje, a zginął tak tragicznie, tak strasznie, że jego

śmierć każe patrzeć na niego inaczej - może jednak zagryzło sumienie?

To przykre też, że nie mogą mówić dobrze o zmarłym, ale czy to ich wina?

Więc już naprawdę dość, niech spoczywa w spokoju.

On już zresztą na sądzie boskim, już nie im go sądzić. Mogą się najwyżej za

niego pomodlić, był w końcu ich parafianinem - w kościele w Woli przyjął pierwszą

komunię, przed którą ksiądz Sebastiański musiał go pewnie ochrzcić.

Pokutującej duszy zaraz po modlitwie lżej, krócej się wtedy w czyśćcu męczy.

A najbardziej pomaga różaniec, szczególnie część druga, bolesna, przerywana stacją:

O mój Jezu, przebacz nam nasze grzechy,

zachowaj od ognia piekielnego.

Zaprowadź wszystkie dusze do nieba

i pomóż szczególnie tym,

którzy najbardziej potrzebują Twego miłosierdzia.

SPIS TREŚCI

OD AUTORKI

5

JOSEK LEWINKOPF

8

Zamkowa 8

8

Gołębicka 3

14

Za Bramką 4

18

Wory mąki

19

CZARNY PAJĄCZEK

23

SYNEK PROFESORA

37

PROFESOR KUSIŃSKI

47

KOMUNIŚCINY

56

JUDASZOWE NAJDUCHY

69

MAŁY RUSIŃSKI

82

CZARNY PTASIOR

92