Robert Surma

Pochwała różnorodności

Program lekcji etyki

dla III etapu edukacji (klasy I-III gimnazjum)

opracowany na podstawie nowej podstawy programowej z 2009 roku

1

Tychy 2013

1

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia
ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. nr 4, poz. 17, z dnia 15 stycznia 2009).

1

Wstęp

Myśl przewodnia programu odwołuje się do dorobku wybitnego filozofa nauki, Paula

Feyerabenda, który w swoich pracach naukowych i działaniach edukacyjnych uzasadniał
priorytet różnomyślności i różnorodności w procesie rozwoju nauki i kultury ludzkiej. Analizując

zasady, według których nasza wiedza rozwijała się w przeszłości, podkreślał rolę teorii
alternatywnych, bez których nauka nie miałaby szans na postęp i bez których nie byłoby takich

postaci jak Kopernik, Galileusz, Newton, Einstein. Jednomyślność w nauce zawsze sprzyjała jej
stagnacji i przez samego Feyerabenda traktowana była jako oznaka kryzysu. Ścieranie się

odmiennych poglądów, różne punkty widzenia, odmienne perspektywy kulturowe - nie tylko
dodają dynamiki samej wiedzy ludzkiej, ale także korzystnie wpływają na rozwój gospodarczy i

cywilizacyjny, zapobiegają fanatyzmowi, dyskryminacji religijnej i narodowościowej (według
René Girarda, różnorodność zapobiega powstawaniu zjawiska „kozła ofiarnego”). Warto

zauważyć, że w samej przyrodzie, różnorodność genetyczna i bogactwo form życia, jest
wartością pozytywną, siłą napędową ewolucji, podstawą przetrwania życia i jego rozwoju.

Pozytywne efekty różnorodności i różnomyślności we współczesnej edukacji zostały
potwierdzone przez Elliota Aronsona (i innych badaczy) w licznych eksperymentach

określanych mianem „The Jigsaw Classroom”. Grupa składająca się z uczniów o różnej
narodowości i płci, w skład której wchodzą dzieci o różnorakich światopoglądach i odmiennej

religii - szybciej osiąga założone cele edukacyjne i sprawniej realizuje projekty.

Niniejszy program odwołuje się do różnorodności zarówno w ramach indywidualizacji metod i
wymagań edukacyjnych, jak i podczas prezentowania treści. Dialog i bogactwo poglądów

traktowane są tu jako wartość nadrzędna. Tak rozumiana etyka szuka wartości uniwersalnych
poprzez prezentację szerokiego wachlarza kultur, zwyczajów i światopoglądów. Innymi słowy,

przedstawiony pozorny relatywizm wartości to tylko punkt wyjścia dla poszukiwań tego, co
ponadczasowe i nieuwarunkowane geograficznie, historycznie i społecznie. Celem programu

nie będzie jednak jednoznaczne wskazanie na wartości obiektywne, lecz sama próba ich
określenia oraz refleksja filozoficzna, która temu towarzyszy.

Realizacja programu etyki wymaga szczególnej elastyczności. Zazwyczaj uczniowie

uczestniczący w zajęciach nie tylko pochodzą z różnych klas, ale często są na różnym etapie
edukacyjnym. Z biegiem czasu, do grupy dochodzą nowi uczniowie, którzy dopiero

rozpoczynają przygodę z etyką. Program zajęć z konieczności musi więc mieć budowę
modularną, składać się z elementów, które można swobodnie przestawiać, zmieniać,

dopasowywać bez uszczerbku dla realizowanych celów kształcenia. Starano się, aby tak było i
w tym przypadku.

Model absolwenta

Program stawia sobie za cel ukształtowanie ucznia, który po skończeniu trzeciego etapu

edukacji będzie:

–

racjonalny i krytyczny;

–

otwarty na „inne”;

–

podejmujący odpowiedzialność i stopniowo rozszerzający zakres swojej
odpowiedzialności;

–

empatyczny i starający się rozszerzać zakres swojej empatii;

–

wymagający wobec siebie i mający potrzebę samodoskonalenia;

–

posiadający aktywny stosunek wobec świata;

–

kulturalny, stosujący zasady savoir-vivre w codziennych kontaktach z innymi.

Cele szczegółowe

Cele, do jakich będzie w szczególności zmierzał uczeń na lekcjach etyki w gimnazjum, to:

–

zrozumienie sensu i celu funkcjonowania etyki [I, II, 4

*

];

–

wprowadzenie w świat refleksji filozoficznej [I];

–

zrozumienie, iż nasz punkt widzenia nie jest jedynym możliwym ani najważniejszym; że
istnieją inni ludzie z własnymi wartościami, priorytetami, poglądami i zachowaniami [I,

*

W nawiasach podano numery realizowanych celów i wymagań zawartych w podstawie programowej.

2

8];

–

przyswojenie umiejętności słuchania innych [I];

–

nabycie umiejętności racjonalnego uzasadniania własnych poglądów oraz umiejętności
racjonalnej (krytycznej) analizy poglądów innych [II];

–

nabycie dystansu do własnego ego [I];

–

zrozumienie sensu posiadania obowiązków szkolnych i społecznych [III, 9, 11];

–

podjęcie rozszerzającego się zakresu odpowiedzialności za własne czyny lub za ich brak
[IV];

–

nabycie umiejętności przewidywania konsekwencji własnych wyborów i działań [IV];

–

rozwijanie empatii wobec innych ludzi, zwierząt i przyrody [V, 5, 10];

–

wzbudzenie potrzeby doskonalenia samego siebie [V, 2, 3, 11].

Treści

Treści podzielone są na moduły, które można swobodnie ze sobą zestawiać w zależności od

danej sytuacji i potrzeb grupy. Niezobowiązująco są one podzielone na trzy kolejne lata
nauczania etyki:

Rok I

•

Uzasadnienie etyki: Co to jest etyka i czy jest nam potrzebna? Co to znaczy
postępować etycznie? Uczymy się odróżniać działania praworządne od moralnych, a te

od etycznych. Zastanawiamy się, czy można cokolwiek wiedzieć na pewno oraz badamy
granice sceptycyzmu i relatywizmu.

•

Narzędzia etyki: ćwiczymy się w prowadzeniu debaty popperowskiej, uczymy się
szacunku do racjonalnej argumentacji i dystansu do własnych przekonań; poznajemy

erystykę i sposoby obrony przed nią; uczymy się odróżniać opisy faktów od oceny
faktów; poznajemy zasadę działania reklam oraz kreowania idoli w mediach; uczymy

śmiać się z siebie samych; poznajemy różnice w języku kobiet i języku mężczyzn oraz
relacje między płciami.

•

W poszukiwaniu szczęścia: Jak być osobą szczęśliwą? Nasze wyobrażenia o
szczęściu. Czy etyka pomaga, czy przeszkadza w szczęściu? Poglądy epikurejczyków,

cyników, stoików. Jak Kubusiowi Puchatkowi udaje się być szczęśliwym? Odcienie
samotności (odniesienie do egzystencjalizmu).

•

Świat wokół nas: Za co jesteśmy odpowiedzialni? Co możemy zmienić? Tworzymy
projekt idealnej szkoły (w ramach możliwości testujemy wybrane elementy projektu). Co

to znaczy być „normalnym” i po co nam zasady savoir-vivre w kontaktach z innymi?

•

Człowiek jako egoista i altruista: działalność społeczna, wolontariat, stowarzyszenia,
fundacje, kształtowanie w sobie empatii.

•

Ja i tłum: zjawisko „kozła ofiarnego” i inne mechanizmy społeczne.

Rok II

•

Świat ekozofii: ekologia głęboka, konsumeryzm (etyczne zakupy), GMO, przeludnienie,
prawa zwierząt; realizujemy dwa projekty: „Czy cyrk ze zwierzętami jest etyczny?” oraz

„Czym jest wiwisekcja i co ma wspólnego z kupowaniem kosmetyków?” [V, 4, 10]

•

Religia w życiu człowieka: Poznajemy wartości i zasady różnych religii (islam,
buddyzm, religie hinduistyczne, protestantyzm oraz jego odłamy, judaizm) oraz
światopoglądu ateistycznego; realizujemy projekt związany z kulturą żydowską oraz

projekt polegający na próbie odtworzenia wierzeń i światopoglądu pierwotnych słowian.
[V, 6, 7, 8]

Rok III

•

Oblicza patriotyzmu: ojczyzna, patria, tradycja, nacjonalizm, naród - czym są w swojej
istocie? Umiejętność odróżniania poszczególnych pojęć, definiowania poprzez

etymologię i poprzez odwołanie do faktów. Analizujemy artykuły w prasie i mediach

3

informacyjnych.

•

Świat polityki: wartości w poszczególnych nurtach politycznych. Analizujemy artykuły
w prasie i mediach informacyjnych. Kara śmierci - czy może być etyczna?

•

Utopie społeczne: utopie filozoficzne, nazizm, komunizm, anarchizm. Czy istnieją
lepsze wzorce edukacji niż obecnie promowane przez państwo? Fair Trade - czy to
utopia? Jak walczyć z biedą? (film „Ciesz się biedą”)

•

Wartości w subkulturach: ruch hippisowski oraz punkowy; idea nieposłuszeństwa
obywatelskiego.

•

Etyka w medycynie i biotechnologii: klonowanie, eutanazja, aborcja.

Metody i procedury osiągania celów

Przy prezentowaniu danych treści, nauczyciel powinien zawsze zaczynać od wskazania na

zaistniały w przeszłości problem będący przyczyną powstania danej koncepcji. Problem należy
przedstawić najlepiej w kontrowersyjny sposób (można zaprezentować pozornie bezsensowną

tezę w celu uruchomienia uwagi) pamiętając przy tym, że ma on być aktualny również dzisiaj i
dotykać samych uczniów (to nie może być problem wyłącznie dla nauczyciela). Po ustaleniu

celu lekcji, należy poprosić losowo wybranych uczniów o sparafrazowanie tego celu, aby mieć
pewność, że został on dobrze zrozumiany. Realizacja projektów i zadań powinna odbywać się

tylko na lekcjach (nie pozwalać uczniom „zanosić” pracy do domu) i powinna być oceniana
według wcześniej ściśle ustalonych z uczniami kryteriów (wypracowany formularz oceny).

Aby przybliżyć treści nauczania zaleca się stosować następujące metody:

•

dyskusje przy okrągłym stole;

•

prezentacje tematów przygotowane przez uczniów dla uczniów (uczeń występuje w roli
korepetytora i na ocenę jego prezentacji wpływa stopień przyswojenia informacji przez

audytorium);

•

tworzenie komiksu (lub plakatu) obrazującego przerabiane zagadnienie etyczne;

•

prezentacje fragmentów filmów przedstawiających wybrany problem;

•

praca w terenie: zbieranie materiałów, wywiady, eksperymenty społeczne,
ankietowanie;

•

realizacja projektów - uczniowie sami wymyślają procedury osiągania celów i testują ich
skuteczność; pracując w ramach projektu starają się tworzyć nową wiedzę lub jej nową
formę (unikają odtwarzania i bezrefleksyjnego kopiowania cudzej pracy); wytwarzana

wiedza może mieć formę filmu, wywiadu, dokumentacji fotograficznej, wykresu,
rysunku, komiksu, itp.; efekt takiej pracy będzie następnie publikowany w specjalnie do

tego celu utworzonym serwisie internetowym;

•

educaching – autorska metoda oparta na poszukiwaniu ukrytych informacji (za pomocą
odbiornika GPS lub bez), które potem składane są w całość, zapisywane są na
specjalnym formularzu, utrwalane w formie wypowiedzi, rysunku, nagrania audio/video

lub sprawdzianu pisemnego (zależnie od wieku uczniów i możliwości).

Po realizacji danej części materiału, należy poprosić uczniów o dokończenie zdań:

•

„wcześniej nie wiedziałem, że...”;

•

„nadal nie rozumiem...”;

•

„nie zgadzam się z...”.

Przewidywane osiągnięcia ucznia

•

Uczeń potrafi uzasadnić swoje poglądy.

•

Uczeń chętnie wsłuchuje się w argumenty innych.

•

Uczeń jest otwarty na świat i jego różnorodność.

•

Uczeń potrafi za pomocą racjonalnych argumentów obronić się przed niesłuszną
krytyką.

•

Uczeń odróżnia fakty od opinii.

•

Uczeń odróżnia treści etyczne (racjonalne) od treści dogmatycznych i religijnych.

•

Uczeń przejawia chęć samodoskonalenia się.

•

Uczeń ma aktywny stosunek wobec świata (nie jest mu obojętne, co dzieje się na

4

świecie i chciałby go zmieniać na lepsze).

Środki dydaktyczne

W celu bezproblemowej realizacji założonych celów, uczeń powinien mieć dostęp do
następujących środków dydaktycznych:

–

pendrive;

–

aparat fotograficzny;

–

kamera video;

–

dyktafon;

–

zasoby Internetu (również podczas zajęć);

–

oprogramowanie graficzne oraz aplikacje do edycji audio-video.

5