Michelle Foucault (1926-
1984)



uzyskal dyplomy z filozofii, psychologii oraz psychopatologii



1970-84 (

Collège de France

) Stworzył dla siebie katedrę

"Historia systemów myślenia”



Foucault zaangażował się w ruch praw dla więźniów.



W

1971

roku powołał nieformalną organizację zajmującą się

obserwacją warunków w więzieniach.



Wątek Polski: W latach

1958

-

1959

był dyrektorem Centrum

Francuskiego na Uniwersytecie Warszawskim



W latach 80 pomoc dla Polski:



opublikował wraz z

Pierre'em Bourdieu

list protestacyjny Les

randez-vous manqués w Liberation, wspierał polską

opozycję.



W

1982

r. Foucault przyjechał do

Polski

z konwojem żywności

i pomocą medyczną zorganizowanym przez

Lekarzy Świata

,

wyrażając poparcie dla ruchu społecznego

Solidarność

.

Michelle Foucault



Wpływ F. Nietzschego widoczny w
"genealogicznej" metodzie badania



Nowatorski dlatego trudno go
zakwalifikować, odrzucał wszystkie etykietki
(strukturalisty, poststrukturalisty,
postmodernisty)



W badaniach prowadził własna metodę:
„Studium dyskursu”



Sam okreśłał to co robi jako „historia
krytyczna nowoczesności”, która ma źródła
u Kanta

Dzieła:



Szaleństwo i nierozum. Historia

szaleństwa w dobie klasycyzmu



Narodziny kliniki. Archeologia

spojrzenia medycznego



Słowa i rzeczy. Archeologia nauk

humanistycznych



Czym jest autor?



Nadzorować i karać. Narodziny

więzienia



Wola wiedzy

Słowa i rzeczy. Archeologia
nauk humanistycznych

Panny dworskie
Velazqueza



Ilustracja tezy o tak zwanych „narodzinach i

śmierci człowieka”.



Człowiek jako przedmiot odrębnych badań

pojawia się w Oświeceniu, a na początku XIX

wieku zyskuje epistemologiczną odrębność i

świadomość. Wkrótce jednak zaczyna

„zanikać” – lub raczej ulegać rozpuszczeniu

w mnóstwie wysoko wyspecjalizowanych

dziedzin naukowych. Staje się jakby

przypadkowym zlepkiem różnych rejonów

biologii, psychologii, socjologii, ekonomii.

Dzieło Velázqueza stanowi realizację

klasycznego sposobu reprezentacji

podmiotu: jego migotliwość i niepewność.

Opowieść o zaniku
podmiotu…



miejsca kartezjańskiego cogito. W miejscu zajmowanym przez podmiot

powinien być malarz; ale on, jak wyjaśnia Foucault, znalazł się na

obrazie – być



może wyparty przez widza.Widz również został umieszczony na płótnie

– jako mężczyzna stojący na schodach. Dlaczego on?



Bo jest widzem, jako jedyny obejmuje wzrokiem całą scenę, tyle że z

drugiej



strony – opuścił przecież swoje podmiotowe, centralne miejsce... Któż je



zatem zajął? Według Foucaulta, Velázquez na obrazie jest w trakcie

malowania



pary królewskiej, której odbicie widać w zwierciadle; oni to bowiem

objęli



w posiadanie uprzywilejowane stanowisko. Jednak domniemane

uprzywilejowanie tej pary wygląda dość wątpliwie: podmiot obecny jest

połowicznie, jedynie pod postacią lustrzanego odblasku, i w gruncie

rzeczy jest on jedynie cząstką podmiotu rozproszonego, obecnego jakby

na raty, ale nigdy w pełni i w całości.



Opowieść o rozproszeniu…..

Główna teza:



Wszystkie okresy w historii posiadały w swej

głębi specyficzne uwarunkowania prawdy,

która stanowiła, co było akceptowalne jako

np. dyskurs naukowy.



Znaczenie ma parezjastyczność wypowiedzi.

Parezja [odwaga w prawdzie] jest rodzajem

aktywności mowy,w której relację z prawdą

określa szczerość, relację z życiem definiuje

niebezpieczeństwo, relację z sobą i innymi

charakteryzuje krytycyzm, zaś z moralnym

prawem wyraża wolność i obowiązek.



„to prawda wystawiona na ryzyko przemocy”

Metoda



1. Archeologia



2. Genealogia



„archeologia jest metodą analizy
lokalnych dyskursów, a genealogia –
taktyką, która, wychodząc od
opisanych w ten sposób dyskursów,
wyzwala wiedzę ujarzmioną i robi z niej
użytek krytyczny”



Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady w College de France
1976

Metoda



Archeologia wiedzy - analiza
dyskursów ich struktura, historyczne
warunki i możliwości



Genealogia władzy - wpływ dyskursu
na kształtowanie zjawisk
społecznych, poszukiwanie źródeł
współczesnego społeczeństwa.

Archeologia wiedzy



Zrozumieć to co znane, szukając wiedzy w
przeszłości (nie wyjaśnienie rzeczy
nieznanych przez analogię ze znanymi)



Samozrozumiałe koncepcje, które są
oczywiste i przezroczyste



Np. pojęcie seksulaności nie istnieje od
zawsze, ale od socjalizacji, w procesie
społecznym. Podobnie jak pojecia normy,
dewiacji, zdrowia psychicznego itp.



Cel: ujawnić założenia, uwidocznić co ukryte

Archeologia wiedzy



Metoda ukazująca warunki
możliwości zaistnienia konkretnej
wiedzy w określonym kształcie.



Zrywa z tradycyjnymi kategoriami,
porządkującymi materiał historyczny
– takimi jak ciągłość, duch epoki,
wpływ, związek przyczynowy, autor,
dzieło.

Epistemy



Epistemy byłyby wielkimi całościami
dyskursywnymi warunkującymi możliwość
wiedzy danej epoki; systemami reguł
przekształceń epistemologicznych. Są to
całości ujęte synchronicznie i zamknięte w
sobie, bez możliwości „komunikacji” z
epistemami sąsiednimi.



Epistemą renesansową rządziły relacje
podobieństwa: odpowiedniość, emulacja,
analogia i sympatia). Okres nieodczarowany.
Wszystko było wszelką formą TEGO SAMEGO.
(ziemia odbija niebo)

Epistemy



Episteme nowożytna: Dla znaku niezbędny
staje się podmiot poznający. Płaszczyznę
poznania ustanawia poznający, lecz jej
elementy izometrycznie odbijają
przedustawny ład świata. Kartezjusz;



Episteme współczesna: Człowiek; człowiek
żyjący, pracujący i mówiący.



poznający podmiot, który uświadamia
sobie, że to właśnie on jest instancją
porządkującą

Relacja podmiot/prawda



Starożytność



Poznanie prawdy
jest dopełnieniem
i zbawieniem, ale
droga do prawdy
dostępna jest
przez
transformację
podmiotu



Nowożytność



Podmiot nie jest
zdolny do prawdy, a
prawda nie zbawia



Poznanie jest
zintsytucjonalizowa
nym niekończącym
się postępem
polegającym na
komulowaniu
wiedzy

Nowożytne poznanie i
podmiotowość



Kartezjusz powiedział: „sama
filozofia wystarcza by osiągnąć
wiedzę”



I. Kant go uzupenił: „jeśli poznanie
ma swoje granice, to wynikają one ze
struktury samego poznającego
podmiotu, czyli z tego, co pozwala
nam w ogóle poznawać”

Relacja podmiot/prawda



Starożytność



„Poznaj samego siebie”

Gnothi seauton

(wyrocznia Delficka)



„Troska o siebie” –

epimeleia heautou -

Sokrates



Poznanie prawdy w

oparciu o duchowość i

praktyki: 1. Ruch miłości

(eros) 2. Praca (askesis)

3. Efekty zwrotne:

oświecenie, szczęście i

spokój duszy



Nowożytność



„Moment Kartezjański”



Istnienie jako oczywistość

jest punktem wyjścia:

„myślę więc jestem”



Poznajemy dzieki aktom

poznania, które podlega

warunkom:



1. Formalne, obiektywne,

wymogi metody



2. Warunki kulturowe -

wykształcenie



3. Moralnebezinteresowne

badania

Relacja prawda/podmiot



Zerwana została więź między dostępem
do prawdy, zależnym wyłącznie od
autonomicznego procesu poznania, a
wymogiem przemiany podmiotu.



Tyle, że jak mówi M. Foucault „sam
oczywiście w to nie wierzę, bo nie było
żadnego cięcia” [ukrycie duchowości w
formach społecznych widoczne np. w
marksizmie czy psychoanalizie].

„Śmierć człowieka”



Końcowe słowa z książki „człowiek
jest tylko niedawnym wynalazkiem” i
że nadchodzi „koniec człowieka”
zaprowadziły Foucault na czołówki
gazet i został okrzyknięty czołowym
intelektualistą francuskim.

Archeologia
psychoanalizy



W „Historii seksualności” Foucault ukazuje

znaczenie praktyk konfesyjnych,

(psychoterapia, procedury medyczne) oraz



wzrostu zainteresowania ludzką psychiką.



F. nie przyjmuje istnienia głębokiego sensu,

który mówi: „tam tkwi prawda, tam masz jej

szukać”. Jest konstruktem kulturowym.



Seksualność jest zjawiskiem historycznym,

oraz ujawnia warunki, które uczyniły

możliwym jej powstanie.

Archeologia
psychoanalizy



Psychoanaliza dokonuje rytuału

indywiduacji, i jest formą biowładzy:



„relacje między władzą a seksem i

rozkoszą rozgałęziają się i mnożą,

przemierzają ciała i wnikają w

zachowania”.



Technologie konfesyjne przekonywały



jednostki, iż wyznanie jest sposobem

poznania siebie. W istocie są to techniki,

które mają za zadanie dyscyplinować ciała,

społeczności czy społeczeństwo jako takie

Archeologia seksualności



Seksualność to historyczny konstrukt a nie

kategoria naturalna. Przedstawia „sfery

erogenne” organizmu społecznego.



Aparat seksualności pojawił się w XVIII w i stał

się obiektem badań naukowych, przedmiotem

administracyjnej kontroli i społecznej troski.



W oparciu o seksulaność buduje się

tożsamość i jest to forma indywidualnej i

społecznej samokontroli.



Np. regulacja prawna aborcji

Nadzorować i karać.
Narodziny więzienia



1. karanie monarchiczne



2. karanie dyscyplinarne



Współczesne społeczeństwo do
projektu więzienia w układzie
Panoptikonu autorstwa

Jeremiego Benthama

.

Zmiany



Ustawodawstwo karne zostało

zastąpione przez dyscyplinarną władzę

nadzoru.



Analiza działania prawa karnego, która

w wyniku postępu i humanizacji wciela

prawa mniej brutalnie i krwawo, ale za

to podstępnie.



Karanie staje się najbardziej ukrytym

elementem procesu karnego



Celem kary staje się dusza, która jest

więzieniem ciała

Systemy władzy



Przednowożytne
systemy władzy



Normy o
uniwersalnym
charakterze



Nowożytne
systemy władzy



Klasyfikacja



Specyfikacja



Ciągła rejestracja



Niustajaca ocena



Plasowanie wokół
normy



Hierarchiczny
nadzór

Funkcja dystynkcyjna prawa
karnego



Rozróżnienie, dystrybucja i

wykorzystywanie



Ustalanie co jest niedozwolone,



Ujarzmianie zachowań
nietolerowanych przez prawo,



Zarządzanie illegalizmami przez
ustalanie granic tolerancji,



Przez jeden illegalizm kontroluje się
inne

Od władzy monarchicznej do
„władzy bez podmiotu”



1. Władza
monarchiczna



2. Ustawa



3. Kara



1. Strategia, sieć
aktywnych powiązań,
które pozostaja w
ciągłej wlace.



2. technika



3. kontrola
wybiegająca poza
państwo i jego
aparat



Np. władza
dyscyplinarna

„Blask kaźni”



Publiczna kaźń jest karą za popełnienie
zbrodni do XVIII wieku.



Opis kaźni Damiensa, lokaja Ludwika XV,
który w 1757 r został skazany na smierć



Kaźń jest liturgią karną, której celem jest:



1. Piętnować ofiarę, by przez bliznę
pozbawić ją czci



2. Uzyskać rozgłos jako inwestycja w
ogólną ekonomię władzy

„Blask kaźni”



Funkcja sądowo – polityczna kaźni to
przywracanie godności obrażonemu
majetatowi.



Egzekucja publiczna ma dwa oblicza:



1. Zwycięstwo – uroczyste zamkniecie
wojny, które nie ustanawia
sprawiedliwości a reaktywuje władzę.



2. Walka - kat manifestuje siłę, a jeśli nie
zdoła zabić jak należy sam podlega
karze.

Zmiana charakteru kary



(1) Zamieranie spektaklu i (2) anulowanie bólu



(1) Włączanie elementów pozasądowych w proces tak by

odebrać tej operacji charakter czysto karnego i zdjąć z

barków sędziego odpowiedzialność osoby, która

wyłącznie karze. „Wydajemy wyrok, ale…my chcemy go

uleczyć”



(2) Wzrost łagodności kar, (zanik kaźni od 1830-1848)

obecność lekarzy, psychiatrów, kapelanów,

wychowawców itp. Zastrzyki znieczulajace przy

wykonywaniu wyroków,



Indywidualizacja zbrodni; bada się zaangażowanie

podmiotu.



„Niechaj kara godzi raczej w dusze, niż ciało” (g. de

Mably)

Dyscyplina



Pojawiają się „dyscypliny” jako

powszechne formy dominacji. Są to

metody drobiazgowej kontroli czynności

ciała, gdzie kryterium staje się jego

przydatność/podatność.



„władza dyscyplinarna posługuje się

dyskursem reguły naturalnej, można

powiedzieć normy. Definiują kod, który

nie będzie kodem prawnym, lecz kodem

normalizacji”

Techniki dyscypliny



1/ klauzura – wydziela się zamknięte miejsca, w
których osadzone zostają jednostki. Dokonuje
się ekskluzji określonych grup. Powstają
masowo przytułki, gimnazja i internaty,
koszary, warsztaty rzemieślnicze zastępują
zorganizowane przestrzenie fabryczne;



2/ parcelacja - każdy ma określone miejsce,
którego nie może opuścić bez zgody
nadzorującego. Nadzorujący w każdym
momencie może sprawdzić obecność
poddanego kontroli, może w każdej chwili
nadzorować zachowanie każdego, ocenić je;

Techniki dyscypliny



3/ funkcjonalne rozmieszczenie obiektów,

które narzuca własny kod przestrzeni,

odmienne od zwykłego przeznaczenia

architektonicznego (np.organizacja szpitali,

fabryk)



4/ stała wymienność elementów „Dyscyplina

to sztuka rangi i technika zmiennej aranżacji.

Indywidualizuje ciała, lokując je – nie przez

trwałe osadzenie, ale przez dystrybucję i

włączenie do obiegu w pewnej sieci relacji”



Tabele to „zarazem technika władzy i

procedura wiedzy” a inne to: musztra,

ćwiczenia i taktyka.

Techniki dyscypliny



„dyscyplinujące technologie władzy”
to (1)egzaminowanie i (2)
normalizujące osądzanie (karanie)



Techniki dyscyplinowania
wprowadziły penalizację opartą na
normie oraz hierarchiczną
obserwację

Egzamin



Łączy w sobie techniki hierarchii, która

nadzoruje i sankcji, która normalizuje.



Pozwala nadzorować, klasyfikować i karać



Ma charakter zrytualizowany: role, gry

pytań, odpowiedzi, systemy oceny i

klasyfikacji.



Ceremonia władzy, pokaz siły i ustalanie

prawdy.



Ujarzmienie tych, których postrzega się

jako obiekty i obiektywizacja tych, których

się ujawania.

Władza Normy



Nowa penalizacja „przenikająca wszystkie

miejsca, kontrolująca wszystkie instancje

instytucji dyscyplinarnych porównuje,

rozróżnia, hierarchizuje, homogenizuje,

wyklucza. Słowem – normalizuje”



„Władza normalizująca wymusza

homogenizację, mimo, że – pozwalając

mierzyć odstępstwa od normy, określając

poziomy, ustalając specjalności i

spożytkowując różnice przez ich wzajemne

dopasowywanie – indywidualizuje”



Norma



W praktykach dyscyplinarnych główną

role odgrywają normy i standardy

właściwego postępowania.



„Normalne” postępowanie powstaje

poprzez powtarzanie normalizujących

wymagań.



Pojęciu „norma” Foucault nadaje

znaczenie zbliżone do używanego

wcześniej pojęcia „dyscyplina”.



Norma to reguła naturalna występująca

w dyskursie tworzonym przez dyscypliny.

Infra prawo



Dyscypliny różnią się od reguł prawnych,
bo prawo operuje zakazem i karą



Dyscypliny to swoiste infra-prawo,
przenoszą ogólne normy prawne na
poziom indywidualnych zachowań
jednostek – są elementem mikrofizyki
władzy.



Dyscypliny tworzą sieć przymusów, która
spaja ciało społeczne. Gra władzy toczy
się między prawem a dyscyplinami.

Różnice



Dyskurs dyscyplin



1. Kryterium władzy
dyscyplinarnej stanowi
„standard”



2. Dyscypliny są
partykularne, ich
zadaniem jest
klasyfikowanie,
odróżnianie.



Dyskurs prawny



1. Legalnym kryterium
osądzania są normy
prawne



2. Prawo posługuje się
ogólnymi i
abstrakcyjnymi
normami prawnymi



Prawo jest nośnikiem
dominacji i ją
urzeczywistnia a nie
suwerenności

Dyscyplina jako władza



Dyscypliny jako nowe formy władzy
zastępują, w coraz większym stopniu,
jurydyczny model prawa. Nowa
„władza ma raczej kwalifikować,
mierzyć, oceniać, hierarchizować niż
objawiać się w morderczym błysku”

M. Foucault, Historia seksualności, op.cit., s. 126.



Dyscypliny stopniowo zmieniają swój
charakter.

Anatomia władzy



„Dyscypliny nie można utożsamiać ani z

instytucją, ani z aparatem, to pewien typ

władzy, metoda jej sprawowania obejmująca

cały zestaw narzędzi, technik, sposobów,

płaszczyzn stosowania, zamierzonych celów; to

pewna „fizyka” czy też „anatomia” władzy,

pewna technologia.



Zapewniać jej byt mogą wyspecjalizowane

instytucje: zakłady karne,domy poprawcze,

zakłady edukacyjne, szpitale, rodzina, urzędy i

aparat państwowy.

„Społeczeństwo
normalizacyjne”



Mechanizmy normalizacji dokonały
kolonizacji prawa i ma ono coraz
mniejsze znaczenie. Możliwe jest
przyznanie karty praw powszechnych
w szerokim znaczeniu, gdyż dyskurs
normalizujący zabezpiecza
możliwość korzystania z nich.

Procedura panoptyczna



Sposób działania współczesnego

wymiaru sprawiedliwości, która opiera

się na drobnych codziennych

mechanizmach i nieegalitarnych,

dyssymetrycznych systemów

mikrowładzy – dyscyplinach.



Odwraca wielowiekową formułę, wedle

której to „ciało stanowi więzienie duszy”

przedstawiając tezę, że to „dusza

stanowi więzienie ciała”

Panoptikum

Panopticon; gr. pan =

wszystko; optikos = widzieć

Wnętrze więzienia na Kubie

Wykłady w College de France



Dwa rodzaje władzy:



1. władzę nad ciałami za pomocą
technik nadzoru i instytucji karnych



2. biowładza

Biowładza



II połowie XVIII wieku technologia

dyscyplinarna zmienia swój charakter



Nadzór dotyczy popluacji a nie pojedynczego

ciała: kontrola seksualności, narodzin,

produkcyjności



Ciało zostaje oplątane siecią

Ciało zostaje oplątane siecią

mikrowładz, która jest „subtelna

mikrowładz, która jest „subtelna

technologią u

technologią u

ja

ja

rzmiania” kiedy to

rzmiania” kiedy to

jednostki interioryzują niewidocznych

jednostki interioryzują niewidocznych

dla nich „murów więziennych”

dla nich „murów więziennych”



anatomo-polityką ludzkiego ciała przekształca

się w biopolitykę ludzkiego gatunku”. Władza

dyscyplinarna przekształca się w bio-władzę.

Proces assujetissementu



“proces ujarzmia’’ przebiega od od ujarzmia
skazanego przez władzę, do samoujarzmia



To nie tylko więzienie ale „Może być
rozumiany jako zawsze możliwy do
uogólnienia wzorzec postępowania, jako
sposób określenia związków władzy z
codziennym życiem ludzi. (...) jest to
faktycznie pewna forma technologii
politycznej, którą można i należy
rozpatrywać niezależnie od konkretnego
użytku”

Podmiotowość



„Jednostka upodmiotowiona” to jednostka,

która mieści się w normie wskazanej przez

stosunki władzy.



Podmiot bierze się z ujarzmienia, ale najpierw

należy zostać ujarzmionym, by stać się

podmiotem.



„Są dwa znaczenia słowa „podmiot”: poddany

innemu poprzez kontrolę i zależność, i przykuty

do swej tożsamości poprzez świadomość czy

też samo-wiedzę. W tych dwóch znaczeniach,

słowo „podmiot” sugeruje formę władzy, która

wytwarza i ujarzmia podmioty”.



M. Foucault, Le sujet et le pouvoir,

Wyzwalanie



ujarzmienie może zostać przez
podmiot urefleksyjne



może podjąć próbę (próby) oporu
wobec dyscyplinującej i
normalizującej władzy



może podjąć próbę estetyzowania
swojej egzystencji, ustanowienie
siebie jako podmiotu wolnego w
projekcie etyki siebie.

Wyzwalanie



„Bądź swoim panem a nie

niewolnikiem, zostań swoim własnym

dziełem”

Wiedza – władza



Wzajemna implikacja wiedzy i władzy, z
której powstaje kompleks „wiedza-władza”



„w każdym społeczeństwie wytwarzanie
dyskursu jest równocześnie kontrolowane,
selekcjonowane, organizowane i poddane
redystrybucji przez pewną liczbę procedur”



M. Foucault, Porządek dyskursu

Wiedza – władza



„władza i wiedza dochodzą do swego określenia
w dyskursie. Dyskurs pojmować należy jako
serię nieciągłych segmentów, których taktyczna
funkcja nie jest ani jednolita, ani stała. Mówiąc
ściślej, nie wyobrażajmy sobie, że świat
dyskursu dzieli się na dyskurs akceptowany i
dyskurs odrzucony albo dominujący i
zdominowany; uznajmy go za wielość
dyskursywnych elementów znajdujących
zastosowanie w rozmaitych strategiach.
Dyskurs przenosi i produkuje władzę”



M. Foucault, Historia seksualności

Fundacja Panoptykon



Fundacja panoptykom (2009) – ochorna

prywatności i wolności,

badania i reagowania na

zjawisko "społeczeństwa nadzorowanego”



analizuje obowiązujące i proponowane

rozwiązania prawne, także na poziomie Unii

Europejskiej;



bada, czy konkretne rozwiązanie prawne nie

prowadzi do nadmiernego ograniczenia naszej

autonomii informacyjnej, wykluczenia

społecznego pewnych grup osób lub

naruszenia godności człowieka;



Raporty: Internet a prawa podstawowe, oraz

Nadzór 2011.



Akcja „mam Cie bo muszę”

Polityka inwigilacji



Kto steruje naszym zachowaniem ?



Protesty przeciw kamerom inwigilujacym nas na

każdym rogu ulic (w Berlinie gra miejska polegająca na

demontowaniu kamer, na rocznicę urodzin Orwella

przystrajano kamery w sukienki)



Telefony komórkowe - Program Janosik do poruszania

sie po mieście (wymiana informacji).



Bezpieczenstwo jest tylko s

łowem wytrych – np.przypadku

kamer nie wiemy czy one rzeczywscie dają nam

bezpieczenstwo czy iluzje bezpieczenstwa (nie ma

badań potwierdzajacych)



Na strachu buduje sie spoleczñswto jakie chce sie

zbudować

Z.Bauman „Płynna
inwigilacja”

„Płynna inwigilacja” książka napisana z

Davidem Lyonem:

„jestesmy inwigilowani i poddajemy się

sami inwigilacji”

„Podział między sferą publiczną a

prywatną nie istnieje – wszyscy

jestesmy osbami publicznymi”

Czy chcemy być
inwigilowani?



Sami oddajemy dane do internetu i
mieszkamy w zamkniętych osiedlach.



Kontrola sądowa nie działa już dziś –
wiekszość sposobów inwigilacji jest w
prawie nieuregulowana, nieopisana.