1

Od władzy dyscyplinarnej do biowładzy:

Michel Foucault, Giorgio Agamben

Foucault: władza dyscyplinarna

> jurydyczny model społeczeństwa, jaki powstał w Europie pomiędzy XVII i XVIII

wiekiem. Foucault nazwał go medycznym w szerokim tego słowa znaczeniu. U jego podstaw

znajduje się nowa nauka „medycyna społeczna”, która poprzez instytucje i mechanizmy

administracji zdrowotnej, kontrolę zdrowia, demografii i higieny wprowadziła w

społeczeństwie trwały podział na normalne i patologiczne.

> Celem nie jest proste wyznaczanie przez prawo zachowań jednostek.

Władza produkuje wiedzę, która produkuje władzę.

Władza i wiedza wprost się ze sobą wiążą. Nie ma relacji władzy bez skorelowanego z nimi

pola wiedzy, ani też wiedzy, która nie zakłada i nie tworzy relacji władzy. Władza-wiedza

wyznacza możliwe, a jednocześnie wymagane i akceptowane, sposoby działania podmiotu

> Pojawiają się „dyscypliny” jako powszechne formy dominacji. Są to

metody drobiazgowej kontroli czynności ciała, gdzie kryterium staje się

jego przydatność/podatność.

Pierwszym

„krokiem” dyscypliny jest zaplanowana przestrzenna repartycja

jednostek. Środkami realizacji są:

1/ klauzura – wydziela się miejsca, w których osadzone zostają jednostki. Dokonuje się

ekskluzji określonych grup. Powstają masowo przytułki, gimnazja i internaty, koszary,

warsztaty rzemieślnicze zastępują zorganizowane przestrzenie fabryczne;

2/ parcelacja - każdy ma określone miejsce, którego nie może opuścić bez zgody

nadzorującego;

3/ funkcjonalne rozmieszczenie obiektów, które narzuca własny kod przestrzeni;

2

4/ stała wymienność elementów. Dyscypliny wytwarzają zatem przestrzenie złożone

architektonicznie, funkcjonalnie i hierarchicznie. Taktyka dyscyplinarna charakteryzuje

indywiduum jako indywiduum, ale i wprowadza ład w mnogość.

Hierarchiczna obserwacja jest pierwszym instrumentem dyscyplinowania.

Dyscyplinowanie staje się metodą sprawowania władzy, która dostarcza procedur

kształtowania i tresowania jednostek i społeczności. Pozostałe „dyscyplinujące

technologie władzy” to egzaminowanie i normalizujące osądzanie.

Dyscypliny różnią się od prawa środkami działania.

Prawo opiera się na zakazie i karze. W praktykach dyscyplinarnych główna rola

przypada normom i standardom właściwego postępowania. „Normalne”

zachowanie jest efektem powtarzania normalizujących wymagań. Różne są także

formy sankcjonowania.

Dyscyplinarny model biowładzy wykorzystuje „ćwiczenie” nawyków, standardy,

ale i nagrody. Niedozwolone i zwalczane (ekskluzja) są wszelkie odstępstwa od

normy. „Władza ma raczej kwalifikować, mierzyć, oceniać, hierarchizować niż

objawiać się w morderczym błysku, operuje podziałami uwzględniającymi

normę”

1

.

W efekcie powstaje nowy system penalizacji zachowań oparty na normie.

Penalizacja ma być nieustanna, przenikać wszelką przestrzeń, hierarchizować,

wykluczać. Temu służy precyzyjnie określone traktowanie przestrzeni. Pojawia się

problem odpowiedniego przestrzennie umiejscowienia jednostek i poddania ich

nadzorowi, właściwego budowania szpitali, przytułków, szkół, układ wojskowych

obozów. Nadzorca widzi nie będąc widzianym. Najdoskonalszym więzieniem jest

Panopticon. Analizie tego zagadnienia poświęci Foucault Nadzorować i karać.

1

M. Foucault, Historia seksualności, Wola wiedzy, op.cit., s. 126.

3

Michela Foucault:

„próg biologicznej nowoczesności” danego społeczeństwa

ujawnia się w momencie, gdy ciało człowieka, jego ruchy i aktywność w miejscach

publicznych (szkoły, koszary, fabryki), jak i w sferze prywatnej (choroby psychiczne,

seksualność) stają się przedmiotem/obiektem zainteresowania władzy i jej praktyk.

Problemem suwerennej władzy staje się życie biologiczne i zdrowie

populacji

ludzkiej,

które

mają

podlegać

daleko

posuniętej

dyskursywizacji, normalizacji i kontroli.

„Państwo terytorialne” staje się „Państwem populacji”

władza staje się biowładzą, a jej celem są „rządy ludźmi”.

I.

Wiek XVII i XVIII to okres narodzin władzy dyscyplinarnej

2

,

której techniki skupiały się na ludzkim ciele. Powstawaniu i przemianom władzy

dyscyplinującej Michel Foucault poświęcił Nadzorować i karać. Narodziny

więzienia (1975) i Trzeba bronić społeczeństwa (1976)

Podstawowymi wątkami Nadzorować i karać są: ciało jako obiekt oddziaływania

władzy i prawa, więzienie jako ucieleśnienie władzy dyscyplinującej, mikrofizyka

władzy, której przedmiotem staje się jednostkowe ciało ludzkie.

Władza dyscyplinarna wypracowała techniki przestrzennej parcelizacji ciał oparte na

rozdzieleniu, uporządkowaniu, uszeregowaniu, ustawieniu i tym samym zwiększeniu

nadzoru. Ciała te musiały być jednocześnie widoczne. Potem je opisywano,

klasyfikowano, oceniano, nagradzano lub korygowano odstępstwa od normy. Techniki

władzy dyscyplinarnej opierały się również na powtarzaniu, ćwiczeniu, koordynacji i

kontroli ruchów ludzkiego ciała. Ciało miało być ekonomiczne, wydajne. Tak

narodziła się „dyscyplinarna technologia pracy”.

2

O powstawaniu władzy dyscyplinarnej zob. szerzej: S. Oliwniak, Michel Foucault : genealogia dyscyplin.

Wprowadzenie, (w:) M. Błachut (red.), Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Ponowoczesność, Kolonia Limited,
Wrocław 2007, s. 99 – 111.

4

Władza dyscyplinarna szybko, już w II połowie XVIII wieku, zmienia swój charakter.

Foucault dochodzi do wniosku, że wówczas pojawia się nowa technologia władzy –

niedyscyplinarna. Wykorzystując uformowane, zdyscyplinowane, ujarzmione ciało

ludzkie przenosi swoje działanie na inną płaszczyznę. Jej obiektem i przedmiotem

staje się człowiek jako istota biologiczna. Chce nadzorować, kontrolować i

wykorzystywać zbiorowość jednostek, masę, populację. Obejmuje swoim

oddziaływaniem populację i, w jej obrębie, narodziny, seksualność, produkcyjność i

ś

mierć wcześniej zindywidualizowanych, a teraz umasowionych jednostek.

II.

Biowładza

wprowadzi nowe mechanizmy władzy inne niż te, które

wykorzystywała władza dyscyplinarna.

Mechanizmy władzy

- przewidywania i szacunki statystyczne; techniki, których

celem stanie się zmniejszenie umieralności ludzi, przedłużenie życia i stymulowanie

rozrodczości, regulacja i optymalizacja życia. Biowładza staje się władzą pastoralną.

Współcześnie rolę pasterza przejmuje państwo występując w roli opiekuna.

„Koncepcja państwa opiekuńczego jest jednym z najliczniejszych przejawów

skomplikowanej relacji między władzą polityczną, sprawowaną nad prawnymi

podmiotami, oraz władzą pastoralną, sprawowaną nad żywymi jednostkami”.

Około połowy XVIII wieku rodzi się i kształtuje

biopolityka populacji

zajmująca

się regulacją procesów ludnościowych (problemy przyrostu naturalnego, długość życia

ludzkiego, urbanizacja i procesy migracyjne).

„ujarzmiona” jednostka ludzka

, a precyzyjnie jej życie, staje się obiektem

nowej ekonomii. Biowładza kieruje procesami ludzkiego życia, kontroluje je i

modyfikuje. Odtąd człowiek nie jest wyłącznie podmiotem prawa, ale żywą istotą,

która podlegać będzie wpływom biowładzy na poziomie samego życia.

To włączenie życia, („nagiego życia”, jak ujmuje to Agamben) oznacza jego

upolitycznienie. Upolitycznienie nagiego życia jest charakterystyczne tak dla państw

totalitarnych, jak i demokratycznych

5

Według Agambena polityka to umiejętność suwerennego i wyłącznego

posługiwania się tym mechanizmem włączającego wyłączenia; to kontrola natury

w obrębie kultury.

Natura wymyka się jednak technikom władzy, stąd też władza musi panować nad

każdą sferą ludzkiego istnienia, w tym również nad czystą ludzką biologicznością;

musi włączyć ludzką biologiczność w system norm politycznych i prawnych.

Ten mechanizm włączania jest jednocześnie mechanizmem wyłączania. Agamben

używa terminu „włączające wyłączenie”(Homo sacer). Nie jest to, jak mogłoby się

wydawać, prosta relacja inkluzja/ekskluzja. Suwerenna władza włącza nagie życie w

sferę kultury, polityki prawa, by poddać je absolutnej totalizującej kontroli starannie to

ukrywając. Jednym gestem daje człowiekowi podmiotowość, prawa człowieka,

jednocześnie je odbierając poprzez decyzję o wprowadzeniu stanu wyjątkowego.

Nagie życie zostaje objęte przez politykę, która stopniowo przyjmowała w coraz

większym stopniu formy biopolityki, pod postacią wyjątku, jako coś co zostaje

włączone jedynie poprzez wyłączenie.

M. Foucault: biopolityczny model władzy

. To punkt, w którym zbiegają się,

scalone przez nowoczesne państwo demokratyczne w jedno, totalizujące techniki

polityczne i indywidualizujące techniki siebie.

Techniki siebie umożliwiają jednostce upodmiotowienie siebie. Jednostka buduje

własną tożsamość, a jednocześnie świadoma jest zakresu władzy zewnętrznej kontroli.

Uświadamia sobie, że z jednej strony, jest wytworem stosunków władzy operujących

praktykami dyscyplinarnymi i normalizującymi, jest ujarzmiona przez system. Z

drugiej strony, stosunki władzy wyznaczają jednostce (nakazują zająć) określone

miejsce w zorganizowanej czasowo i przestrzennie strukturze społeczeństwa.

Wskazują role, jakie jednostka ma spełniać. W tym sensie je upodmiotawia.

„Jednostka upodmiotowiona” to jednostka, która mieści się w normie wskazanej przez

stosunki władzy. Najpierw należy zostać ujarzmionym, by stać się podmiotem, gra

znaczeń używanego przez Foucaulta słowa „assujetissement”. „Są dwa znaczenia

słowa „podmiot”: poddany innemu poprzez kontrolę i zależność, i przykuty do swej

tożsamości poprzez świadomość czy też samo-wiedzę. W tych dwóch znaczeniach,

6

słowo „podmiot” sugeruje formę władzy, która wytwarza i ujarzmia podmioty”

3

.

Modelem współczesnej władzy staje się Panopticon, w którym jednostka podlega

permanentnej kontroli, jest ciągle nadzorowana i widzialna, podczas, gdy Nadzorca

jest niewidoczny. Już nie ciało jest więzieniem duszy. Dusza staje się więzieniem ciała

Agamben: współczesnym paradygmatem świata zachodniego staje się

stan

wyjątkowy

i terytorium, na którym jest on najbardziej widoczny. To obóz

(camp), zarówno nazistowski obóz koncentracyjny, jak i jego współczesny

odpowiednik obóz uchodźców czy obóz dla terrorystów (więzienie Guantanamo). To

terytorium, to „ziemia niczyja”, Państwo zaludnia współczesnymi homines sacri,

którymi obecnie stali się właśnie uchodźcy czy ci, których uznano za zagrożenie dla

bytu państwa.

Stan wyjątkowy jest konsekwencją zawieszenia mocy porządku

prawnego.

Porządek prawny mocą decyzji suwerena o stanie wyjątkowym wycofuje

się, a w jego miejsce wchodzi właśnie stan wyjątkowy.. To, co w normalnej sytuacji

obowiązywania prawa pozostaje poza systemem prawa, na zewnątrz, w stanie

wyjątkowym zostaje czasowo w jego obręb włączone.

Agamben wskazuje na źródłosłów dla niego istotny: excapere (state of

exception) – wyjęty (wyłączony) spod działania prawa.

. Nasuwa się podstawowe pytanie: co jest pierwsze, ustanowienie porządku prawnego

w celu uregulowania stanu natury, i następnie określenie w akcie prawnym o

najwyższej mocy prawnej – konstytucji warunków ogłoszenia stanu wyjątkowego.

Czy też odwrotnie: suweren decyduje, co jest stanem wyjątkowym, dokonuje „zajęcia

zewnętrza”, aby ustalić znaczenie i zakres tego, co uznaje za normalne i co powinno

być regułą i co w konsekwencji stanie się treścią stanowionego prawa pozytywnego.

Carl Schmitt zwracał uwagę na to, że określenie w obowiązującej normie prawnej

precyzyjnie sytuacji uzasadniającej ogłoszenie stanu wyjątkowego jest niemożliwe.

Prawodawca posługuje się klauzulami generalnymi typu „stan najwyższej

konieczności”, „zagrożenie bezpieczeństwa, bytu państwa”, „bezpieczeństwo i

porządek publiczny”. Klauzule te są wysoce nieokreślone, nie odsyłają do żadnej

3

M. Foucault, Le sujet et le pouvoir, (w:) idem, Dits et ecrits II 1976 - 1988, op. cit., s. 1046.

7

normy prawnej, lecz do pewnych sytuacji, które, o ile wystąpią, doprowadzą do

podjęcia decyzji o stanie wyjątkowym.

Zdefiniowanie, kto jest, w danym momencie, homo sacer, wyznaczenie kryteriów

pozwalających na kwalifikację danego podmiotu, jako „nagiego życia” staje się

zarazem „normą i kryterium jej stosowania – normą decydującą o fakcie

decydującym o jej zastosowaniu”

4

.

Sytuacja stanu wyjątkowego nie może być zdefiniowana ani jako sytuacja faktyczna,

ani jako sytuacja prawna, jest tyko relacją między Prawem i faktem, którą umiejscowiono na

granicy tego, co normalne i tego, co jest wyjątkiem. Wyjątkiem, w którym „ukazuje się

wyraźnie nierozróżnialność zewnętrznego i wewnętrznego, życia i prawa. (...). Życie, na które

w ten sposób nałożone są obowiązki i które tym samym jest włączone w sferę prawa, może być

wpisane weń tylko poprzez założenie swego włączającego wyłączenia, tylko w ramach

exceptio”

5

.

Obóz jest terytorium, które na mocy decyzji o stanie wyjątkowym

zostaje wyłączone (wyjęte) z zakresu obowiązywania norm prawnych

porządku prawnego.

Normy prawne „normalnego” systemu prawa na tym terytorium nie obowiązują i nie

znajdują zastosowania. Obowiązują nadal poza nim, a w stosunku do niego nic nie

znaczą. Stan wyjątkowy jest możliwością (potencją) „normalnego” porządku

prawnego. Rodzi się, tym samym, nowy paradygmat prawno-polityczny, w którym

norma i wyjątek stanowią jedność. Na terenie obozu to właśnie porządek prawny stanu

wyjątkowego obowiązuje „normalnie”. Zanika odróżnialność prawa i faktu. Problem

prawomocności lub nieprawomocności tego stanu staje się nieistotny.

Podmiotowość prawna (polityczna) jednostki stapia się w jedność z „nagim

ż

yciem”. Decyzja o tym, kto, w danej sytuacji i danym momencie, jest „nagim

ż

yciem” (homo sacer) staje się przedmiotem suwerennej decyzji politycznej.

Zdaniem Agambena „system polityczny nie porządkuje już form życia i norm

prawnych w określonej przestrzeni, ale zawiera w swym łonie delokalizującą

lokalizację, która go przekracza i w której każda forma życia i każda norma mogą

zostać wirtualnie uchwycone. Obóz jako delokalizująca lokalizacja jest ukrytą

matrycą polityczną, w której w dalszym ciągu żyjemy i którą musimy nauczyć się

4

G. Agamben, Homo sacer, op. cit., s. 236.

5

G. Agamben, Homo sacer, op. cit., s. 44.

8

rozpoznawać mimo wszystkich jej metamorfoz – tak w zones d’attendes naszych

lotnisk, jak i w niektórych peryferiach naszych miast”

6

.

6

G. Agamben, Homo sacer, op. cit., s. 240.