Gracjana Bruzda

Kamila Greca

Katarzyna Kiełpińska

Paulina Mędrek

Michalina Niedziejko

Joanna Sobczyk

Dorota Sikorska

Laura Szmigielska

Katarzyna Szmyglewska

Rodziny patologiczne stanowią margines każdego

społeczeństwa. Zaliczamy do nich rodziny, których

członkowie pozostają w kolizji z prawem i

moralnością. Mogą to być następujące przejawy tej

kolizji:



nagminne kradzieże, rabunki, rozboje;



gry hazardowe;



przemyt;



prostytucja i stręczycielstwo;



włóczęgostwo;



uchylanie się od uczciwej pracy;



alkoholizm itp.
W wyniku tego rodzaju praktyk następuje tam trwały

rozkład współżycia wewnątrz rodziny, zerwanie więzi

rodzicielskiej i małżeńskiej.

Rodzina patologiczna jest w trwałym konflikcie
z działalnością szkoły. Brak jest u niej z reguły
stałych podstaw ekonomicznych. Prawie
wszystkie elementy działalności
wychowawczej rodziny odbiegają znacznie od
poziomu tych, które reprezentuje rodzina
normalna. Są to najczęściej rodziny o
skumulowanych czynnikach patogennych.
Konsekwencją dla dzieci jest dziedziczenie
stanu położenia społecznego rodziny oraz
niejako powtarzanie drogi życiowej swych
rodziców.

Charakterystykę obrazu patologii rodziny
dopełniają jeszcze takie zaburzenia jak:



nieudolność wychowawcza;



niski poziom kultury;



cechy psychopatyczne rodziców.
Są one zazwyczaj niemożliwe do rozwiązania bez
pomocy z zewnątrz. Opanowanie przyczyn
powodujących obecną sytuację dzieci i młodzieży
jest niewątpliwie sprawą złożoną. Pozostaje
głównym zadaniem polityki społecznej państwa,
Nastawionej przede wszystkim na udzielanie
pomocy i wsparcia opiekuńczego takim rodzinom.

Instytucje rozwiązujące problemy patologii społecznej

rodziny można wymienić w następującym porządku w

zależności od charakteru pracy i działania: Pogotowie

Opiekuńcze, Ognisko Wychowawcze, Dom Dziecka,

Policyjna Izba Dziecka, Schronisko dla Nieletnich,

Zakład Wychowawczy, Zakład Karny, Zakład

Poprawczy, nauczyciele szkół różnych typów, kurator

zawodowy, opiekun prawny, Sąd dla Nieletnich,

telefon zaufania, doradca szkolny, Poradnia życia

rodzinnego, Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna,

Ośrodek Diagnostyczno- Selekcyjny, opiekun

społeczny, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Ochotnicze

Hufce Pracy, Społeczny Komitet Przeciwalkoholowy,

Wydział Zdrowia i Opieki Społecznej, Komitet

Ochrony Praw Dziecka, Centrum Pomocy Dziecku i

Rodzinie, Polski Komitet Pomocy Społecznej.

Na podstawie tego można sformułować
zalecenia ogólne w zakresie profilaktyki-
wzmóc oddziaływanie wychowawcze prasy,
radia, telewizji. Za ich pośrednictwem
uświadamiać i uczulać rodziców, dzieci, szkołę
i całe społeczeństwo na przyczyny
występowania zjawisk patologicznych,
ukazywać im możliwości usuwania tych
przyczyn, wytworzyć w nich zdecydowaną
postawę moralną, atmosferę potępienia i
aktywnego przeciwdziałania.

Z kolei w zakresie resocjalizacji należy:



rozbudować dobrze prosperujące wolnościowe i
półwolnościowe formy resocjalizacji nieletnich i
młodocianych;



udoskonalać i upowszechniać metody skutecznej
selekcji i kierowania nieletnich do zakładów;



wykorzystywać nowocześnie zorganizowane szkoły
wraz z całym zespołem instytucji pracujących w ich
ramach;



prowadzić na wielką skalę badania naukowe w
zakresie patologii rodzin oraz organizować
eksperymenty pedagogiczne wdrażające w życie
unowocześnione formy i metody działań
profilaktyczno- resocjalizujących.

Terapia rodzinna

Dużą rolę w zwalczaniu zjawisk patologicznych w

rodzinie zajmuje terapia rodzinna. Ważne jest tutaj

dostosowanie terapii do konkretnej rodziny, ze

względu na występujące w niej zjawisko

patologiczne. Można wyodrębnić następujące

podejścia do terapii rodzin:
1. PODEJŚCIE HISTORYCZNE (źródło zjawiska patologii

leży w rodzinach generacyjnych. W ramach tego typu

terapii rodziny mamy do czynienia z podejściem

psychodynamicznym i wielopokoleniowym. Kładzie

się tu nacisk na odkrycie długotrwałych konfliktów

rodzinnych bądź jednostkowych. Terapia ta jest

bardziej skuteczna wobec rodzin z istniejącym

aktualnie lub od jakiegoś czasu konfliktem).

2. PODEJŚCIE STRUKTURALNO- PROCESOWE
(podkreśla się tu aktualne interakcje w rodzinie i
ich związek z zaburzonym zachowaniem jej
członków. Kładzie się tu nacisk na uczenie
porozumiewania się w obrębie rodziny, jest więc
użyteczna dla rodzin w konflikcie).
3. PODEJŚCIE PSYCHOEDUKACYJNE (służy
rodzinom z zaburzoną strukturą i
funkcjonowaniem, chronicznie chorą lub
uzależnioną osobą. Rodzinę wspiera się w
radzeniu sobie poprzez grupy wsparcia i
spotkania psychoedukacyjne oraz
socjoedukacyjne.

4. PODEJŚCIE INTERWENCYJNE (wykorzystuje się tu
wizytę domową terapeuty oraz kilka spotkań w
ciągu kilku tygodni, w czasie których identyfikuje się
kryzys, definiuje się go jako problem rodziny oraz
podejmuje działania zmierzające do jego
złagodzenia).
5. TERAPIA POLEGAJĄCA NA PRZEŻYCIU
DOŚWIADCZENIA (zwiększa ona świadomość
członków rodziny, skupiając się na subiektywnych
przeżyciach i indywidualnym rozwoju. Główna
zasada terapii brzmi: „Weź odpowiedzialność za
swoje czyny, uczucia, myśli”. Skuteczna wobec
rodzin, których członkowie nie spostrzegają siebie
jako zaburzonych).

Podejścia terapeutyczne mogą być traktowane
jako przyczynek do wyłaniającej się
pedagogiki rodziny, bo terapia i praca z
rodziną jest nastawiona na prowadzenie ku
lepszej jakości życia, stylu kariery członków
rodziny, do „lepszego jutra” itp. Chodzi także
o to, ażeby rodziny jako grupy i wspólnoty nie
pozbawić nadziei przełamania trudności
zachodzących w jej funkcjonowaniu i wejścia
na etap normalności.

Do najważniejszych celów pomocy rodzinom

patologicznym należy prawna, społeczno- opiekuńcza

i wychowawcza działalność:



zapobieganie zjawiskom patologicznym wśród

rodzin;



podejmowanie skutecznych działań na rzecz rodzin

zagrożonych niedostosowaniem społecznym;



realizowanie wszelkich czynności w zakresie pomocy

rodzinom niewydolnym wychowawczo (pomoc

psychologiczna);



upowszechnianie wzorców i postaw akceptowanych

społecznie;



popularyzowanie wiedzy o zjawiskach zachodzących

w środowisku dzieci i młodzieży, w instytucji rodziny;



podejmowanie wszelkich działań mających na celu

rozwiązywanie kryzysów u dzieci, młodzieży, rodziny

patologicznej.

Cele te można realizować poprzez:



wspieranie i prowadzenie placówek prowadzących
taką działalność;



organizowanie placówek profilaktyczno-
opiekuńczych (np. kluby twórcze dla młodzieży,
świetlice socjoterapeutyczne);



podejmowanie różnorodnych inicjatyw w środowisku
społecznym na rzecz dzieci i młodzieży, tworzenie
zaplecza;



prowadzenie działań opiekuńczych, profilaktycznych
(np. warsztaty psychologiczne związane z
przeciwdziałaniem patologii, spotkania, pogadanki);



organizowanie warsztatów i treningów
teraputycznych;7 prowadzenie działalności
badawczej, dydaktycznej, wydawniczej;



prowadzenie na zlecenie organów państwowych i

samorządowych akcji pomocowych służących

realizacji celów;



organizowanie doradztwa, konsultacji, pomocy

prawnej, psychologicznej, pedagogicznej, medycznej

dla rodzin zagrożonych zjawiskiem patologii;



tworzenie Pogotowia Interwencji Społecznej,

ośrodków pomocy rodzinie, rodzinnych ośrodków

interwencji kryzysowych, ośrodków terapii

uzależnień, klubów abstynenta, tworzenie hoteli dla

ofiar przemocy domowej, w szczególności dla

pokrzywdzonych matek oraz ich dzieci;



korzystanie z pomocy organizacji- Ogólnopolskie

Pogotowie dla Ofiar Przemocy „Niebieska Linia” lub

Fundacji „Dzieci Niczyje”.

Duże znaczenie dla rodzin znajdujących się w
sytuacjach zagrożonych patologicznie ma
właściwie prowadzone poradnictwo.
Pojęcie „poradnictwo rodzinne” obejmuje wiele
działań profilaktycznych i terapeutycznych
zmierzających do rozwiązywania życiowych
problemów rodziny. Jednakże w Polsce nie ma
jednej instytucji, która mogłaby służyć
interdyscyplinarnym wsparciem rodzinie w
rozwiązywaniu wszystkich jej problemów.
Poradnictwo jest najczęściej powiązane z
poszczególnymi dziedzinami życia rodziny.

Pedagogiczne wspomaganie
rodziny elementem
wychowawczego i profilaktycznego
programu szkoły

Pedagogiczne wspomaganie rodziny jest jednym
z możliwych i koniecznych zadań szkoły, które
wymaga systematycznego dokonywania dobrej
diagnozy środowiska rodzinnego.
Szkoła jest instytucją powołaną do spełniania
zadań wynikających z realizacji obowiązku
szkolnego wszystkich dzieci w społeczeństwie,
które osiągnęły do niego gotowość . W Polsce
obecnie obowiązek ten dotyczy dzieci w wieku
od 6 do 18 roku życia.

Jak podkreśla Kazimierz Denek „O szkole
wysokiej jakości można mówić wtedy, gdy
wszystkie obszary jej działania– kształcenie,
wychowanie i opieka – sprawnie funkcjonują”.
Refleksje na temat szkoły bardzo rzadko
obejmują obszar opieki lub sprowadzają ją
jedynie do jej wąskiego zakresu, tj.
zapobiegania zagrożeniom, wyżywienia,
ubrania itp.

W jakim stopniu dzisiejsza szkoła ma
możliwości pedagogicznego wspomagania
rodziny uczniów?



aby szkoła mogła wspomagać rodzinę musi sama

, co najmniej tak samo wypełniać swoje zadania

wychowawcze wobec dziecka; ważna jest także

dobra znajomość jego sytuacji rodzinnej;



obowiązek szkolny dziecka obliguje

jednoznacznie jego rodziców do szczególnych

obowiązków na rzecz dziecka i szkoły- rozumieć

je należy jako tworzenie w domu warunków do

uczenia się, wspieranie dziecka w uczeniu się

oraz stałe porozumiewanie się ze szkołą,

włączanie się w życie dziecka w szkole w celu

uzyskania jak najlepszych rezultatów;



wspomaganie wychowawczo-opiekuńcze

rodziny związane jest ściśle z prowadzoną przez
państwo polityką prorodzinną, szerzej
społeczną, edukacyjną, stworzonymi dla ich
realizacji instrumentami socjalnymi,
pedagogicznymi, prawnymi, ale przede
wszystkim kondycją , czy inaczej mówiąc
zasobem rodzin . Możliwości rodziny w radzeniu
sobie z realizacją zadań wychowawczo-
opiekuńczych skierowanych na dziecko są
bowiem podstawowym wyznacznikiem
zapotrzebowania na zewnętrzne wspomaganie i
interwencję społeczną.

To rodzina jest pierwotnym środowiskiem życia
dziecka i przede wszystkim w niej, przez
pierwsze 7 lat życia, dziecko wzrasta. Jeżeli
rodzina stwarza mu do tego dobre warunki,
pedagogiczne jej wspomaganie i interwencja
w wypełnianie przez nią zadań, może być
niewielka, krótkotrwała. Jeżeli natomiast
rodzina zawodzi, rozwój dziecka będzie
wymagać korekcji. Im ukształtowane u dziecka
nieprawidłowości są trwalsze, tym trudniej je
skorygować przez ludzi z innych,
pozarodzinnych środowisk.

Dodatkowo im więcej czynników patogennych
tkwi w rodzinie, tym wspomaganie tylko
dziecka będzie daleko niewystarczające.
Muszą być podejmowane wtedy działania
korygujące zachowania rodziców lub
wszystkich członków rodziny.
Rodzina polska jest coraz częściej niezaradna,
dysfunkcyjna czy wręcz patologiczna.

Jeżeli rodziny nie wywiązują się ze swoich zadań
prawidłowo niezbędne jest ich pedagogiczne
wspomaganie. Pytaniem jest tylko w jakim
zakresie ma je podejmować szkoła. Aktualnie
obowiązujące akty prawne ustalają, że jej
zadaniem jest realizowanie trzech programów:
nauczania, wychowania i profilaktyki.
Podkreślenia wymaga uświadomienie
pedagogom konieczności korygowania nie tylko
relacji nauczyciel-wychowawca–uczeń, ale także
rodziców oraz dzieci między sobą. To natomiast
wyznacza konieczność integrowania
podejmowanych przez nich działań z innymi
instytucjami wspomagającymi rodzinę.

Wspomaganie społeczne rodziny wymaga rozróżnienia i
stopniowania problemów jakie mają z funkcjonowaniem
i wypełnianiem zadań wychowawczo–opiekuńczych
wobec dziecka. Z pedagogicznego punku widzenia
ważna jest ocena poziomów funkcjonowania
środowiska rodzinnego pod względem wychowawczo–
opiekuńczym. Przykładem takiej propozycji może być
klasyfikacja Stanisława Kawuli , który rozróżnił 5
rodzajów rodzin pod względem poziomu
funkcjonowania edukacyjnego (opiekuńczego,
wychowawczego, kształcącego): wzorowe, normalne,
jeszcze wydolne, niewydolne wychowawczo i
patologiczne. Przyjęcie takiej klasyfikacji pozwala
ustalić rodzaje form wspierających rodzinę oraz zakres,
rodzaj, intensywność i metody wspomagania.

Wspomaganie rodzin niewydolnych wychowawczo i
patologicznych wymaga intensywniejszych działań,
podejmowanych przez różnych specjalistów, najlepiej
w środowisku zamieszkania dziecka. Na czas
pojawienia się dłuższych kryzysów, w zależności od
rodzaju czynnika, który je powoduje, należy
odizolować członków rodziny od siebie. Na przykład
do domu wczasów dziecięcych, domów samotnej
matki, ośrodków interwencji kryzysowych, pogotowia
opiekuńczego czy pogotowia rodzinnego, schroniska
dla matek z dziećmi .Gdy jednak to nie skutkuje,
konieczne staje się odebranie praw rodzicielskich i
umieszczenie dziecka w zastępczej formie, najlepiej
adopcji, rodzinie zastępczej, rodzinnym domu
dziecka, wiosce dziecięcej, a w ostateczności w domu
dziecka itp.

Wspomaganie może mieć charakter:

profilaktyczny, bieżący, interwencyjny,

kompensacyjny, resocjalizacyjny i leczniczy.

Wspomaganie społeczne rodziny zazwyczaj

dotyczy udziału ludzi spoza niej, którzy

podejmują działania doprowadzające w efekcie

do wsparcia prawidłowego rozwoju dziecka

pozwalającego mu podjąć samodzielne życie w

społeczeństwie. Poza możliwości szkoły

zdecydowanie wykracza resocjalizacja rodzin

patologicznych oraz często niewydolnych

wychowawczo. Inne rodzaje działań, jeżeli są

systematycznie podejmowane i opierają się na

trafnej diagnozie , szybko eliminują przyczyny

zaistniałych zjawisk lub nie dopuszczają do nich.

Ważne jest uwzględnianie wszystkich podmiotów
wspomagania rodziny i wczesnej interwencji, które
mogą mieć charakter zarówno sformalizowany, jak i
nieformalny. To drugie wsparcie- nieformalne,
odgrywać może dużą, niekiedy niedocenioną rolę.
Można do niego zaliczyć pomoc sąsiedzką,
działalność wychowawców nieprofesjonalnych w
środowisku, zespoły obywatelskie zawiązujące się dla
realizacji różnorodnych celów społeczności lokalnych.
Ważne jest, by podmioty wspomagania i interwencji
w środowisku lokalnym organizowały wynikające z
zapotrzebowania społecznego instytucje, w których
za pomocą dobranych celowo form i metod ,
przestrzegając podstawowych zasad interwencji w
sprawy rodzinne, osiągano dobre rezultaty.

Wspomaganie wychowawczo – opiekuńcze

rodzin może być skierowane na : jednostkę i

mieć charakter indywidualny , grupę i podlegać

mechanizmom grupowym oraz zespół jednostek

lub grup , czy wreszcie społeczność lokalną.
Wspomaganie może dotyczyć różnych sfer

funkcjonowania rodziny. Wyróżniamy wówczas

wsparcie:



materialne;



somatyczne;



psychoemocjonalne;



działaniowe;



kulturowe.

Wspomaganie może być pośrednie: z
udziałem rodzeństwa, dziadków, wujostwa i
dalszych krewnych oraz bezpośrednie
(rodzice).
Wspomaganie i interwencje mogą dokonywać
się w różnym miejscu:



na terenie szkoły;



na terenie rodziny;



na neutralnym gruncie.

Wspieranie wypełniania przez rodzinę wszystkich

zadań edukacyjnych składa się z oddziaływania

kierowanego na osiąganie następujących

funkcji :



opiekuńczych – optymalnie stymulując udział

dorosłych i starszych dzieci w kształtowaniu

sposobów radzenia sobie dzieci z zaspokajaniem

własnych potrzeb, a więc nabywania względnej

samodzielności życiowej;



wychowawczych – uspołeczniając i regulując

potrzeby dzieci, tak aby proces ich socjalizacji

przebiegał prawidłowo;



kształcących – ucząc , dając dobre wzory ,

motywując do uczenia się.

Wydajność wychowawczo – opiekuńczą
rodziny wyznaczają następujące czynniki:



sytuacja materialna, i warunkująca ją praca

zawodowa rodziców, wysokość dochodów
rodziny, umiejętność gospodarowania
finansami rodziny itp.;



więź psychiczna łącząca członków rodziny;



atmosfera rodzinna;



kontrola wewnątrzrodzinna;



umiejętność rozwiązywania konfliktów;



zaspokajanie potrzeb oraz ich regulowanie w

obrębie rodziny;



odporność na sytuacje trudne;



komunikacja wewnątrzrodzinna;



spójność rodziny;



odpowiedzialność rodzinna za opiekę i

wychowanie dzieci;



poziom kultury pedagogicznej rodziców i wiele

innych.

Jednym z pierwszych działań gwarantujących
efektywność wspomagania pedagogicznego
rodziny jest dobra diagnoza środowiska
rodzinnego. Warto dodać, że diagnoza ta
dokonywana jest w szkole podczas
wykonywanych niemal codziennie czynności
przez następujące osoby: nauczycieli,
wychowawców, pedagogów szkolnych,
wychowawców świetlicy szkolnej, nauczycieli
w bibliotece, pielęgniarkę, sekretarkę,
szatniarkę oraz wszystkie inne osoby
zatrudnione w szkole.

Diagnozy te mogą być: pośrednie (z przekazu

innych osób) lub bezpośrednie, obiektywne lub

subiektywne; pełne lub wycinkowe, cząstkowe.

Ważny w nich jest takt i nieprzekraczanie granic

w ingerencji. Analizowana powinna być jej

struktura, relacje–więzi między członkami,

atmosfera, zmiany, które się dokonują, wydolność

wychowawczo-opiekuńcza i kształcąca, poziom

kultury pedagogicznej rodziców, głównie

odpowiedzialność rodzicielska czy autorytet.

Diagnozowanie środowiska rodzinnego może

dokonywać się różnymi metodami, technikami i z

wykorzystaniem różnych narzędzi, do których

należy zaliczyć m. in. obserwację i wywiad.

Wspomaganie rodziny i wczesna interwencja
opiekuńczo–wychowawcza to bardzo ważne i
pilne zadanie do zrealizowania. Ważne jest także,
by oddziaływania korygujące realizację zadań
wychowawczo–opiekuńczych rodziny odnosiły się
do całej jej struktury, a nie tylko do dziecka, aby
oddziaływania zmieniające zachowania dziecka
uruchamiały wszystkie podstawowe czynniki
rozwoju osobowego i społecznego jednostki, tj.
uwarunkowania genetyczne, środowiskowe,
wychowawcze, i aktywność własną oraz wszystkie
struktury człowieka: fizjologiczną , psychiczną i
intelektualna.