Integracja sensoryczna

Integracja sensoryczna

w terapii mowy i myślenia

w terapii mowy i myślenia

dr hab. prof. Małgorzata

Młynarska

Uniwersytet Wrocławski

Integracja sensoryczna jest znana

od początku XX wieku. Po raz

pierwszy użył tego terminu sir

Charles Sherrington

w 1902 roku w Anglii.

W latach sześćdziesiątych rozwinęła

to zagadnienie Amerykanka dr Jean

Ayres, fizjoterapeutka.

Podejście Jean Ayres

Podejście Jean Ayres

Integracja sensoryczna to proces

percepcji zmysłowej wrażeń

docierających

do naszego ciała i

integrowanych

w układzie nerwowym tak, by

mogły być użyte do powstania

odpowiednich reakcji (Maas

1998: 1).

Osiągnięcia J. Ayres wykazały, że pewne

zmysły dojrzewają najwcześniej, przez

co mają największy wpływ na rozwój

dziecka. Są to:

dotyk, propriocepcja i zmysł

przedsionkowy.

Wg J. Ayres te układy zmysłów są

ukształtowane jeszcze w okresie

prenatalnym i są gotowe

do funkcjonowania zaraz po urodzeniu.

Integrację sensoryczną należy

rozpatrywać jako proces związany

z odbiorem i przekazem sygnałów

zmysłowych. Aktywność ta jest

uzależniona od sprawności

mózgu,

który pełni funkcję zarządzania

i kontroli: ośrodkowego,

obwodowego

i autonomicznego układu

nerwowego.

W procesie integracji

sensorycznej współpracuje ze

sobą wiele struktur mózgu,

które przetwarzają te

informacje tak, że dziecko

reaguje odpowiednio do

wymagań otoczenia.

• Ośrodkowy układ nerwowy (OUN/CUN),

czyli mózg (największe skupisko komórek

nerwowych) i rdzeń kręgowy

(najpotężniejszy nerw).

• Obwodowy układ nerwowy (OUN) to 12 par

nerwów czaszkowych i 31 par nerwów

kręgowych łączących OUN z resztą ciała.

Nerwy te tworzą wielopoziomowe sieci

nazywane splotami nerwowymi.

• Autonomiczny układ nerwowy (AUN) czuwa

nad automatycznymi czynnościami

(trawienie, wydalanie itp.).

Zmysł słuchu

Zmysł słuchu

jest podstawowym kanałem do

nauki mowy u zdrowego dobrze

rozwijającego się dziecka. Dzięki

niemu rozwija się

u człowieka słuch fonologiczny

(tzw. mowny) i muzyczny. Droga,

jaką przebywa dźwięk, jest długa i

zawiła,

ale pokonana w niezwykle krótkim

czasie.

Rozedrgana błona bębenkowa przekazuje

te drgania kosteczkom słuchowym

(młoteczek, kowadełko, strzemiączko).

Następnie drgania pojawiają się w

okienku owalnym na cienkiej błonce

ślimaka. W narządzie Cortiego fale

akustyczne zamieniają się w impulsy

nerwowe i przechodzą do nerwu

ślimakowego, który kieruje impuls

do pierwotnej kory słuchowej, mającej

powiązania z wtórną korą słuchową

(płaty skroniowe) i innymi częściami

mózgu.

Taka budowa i fizjologia sprawiają, że jest

możliwe sprawne rozpoznawanie

dźwięków, kojarzenie wszelkich wrażeń

słuchowych

z innymi bodźcami zmysłowymi

i przypominanie sobie różnych słuchowych

skojarzeń. W integrowaniu zmysłów

podczas nauki mowy dźwiękowej percepcja

dźwięków mowy jest dominująca.

Nie samo słyszenie mowy jest ważne, liczy

się przede wszystkim poziom

przetworzenia informacji, czyli zrozumienie

komunikatu słownego, artykułowanego.

Zmysł wzroku

Zmysł wzroku

współuczestniczy w procesie nabywania

mowy czynnej i biernej (szczególnie

mocno w fazie niemowlęcej z

wyjątkiem dzieci niewidzacych). Ze

względu na poczucie bezpieczeństwa zmysł

wzroku jest dla człowieka najważniejszy.

Wzrokowe postrzeganie świata zachodzi

wtedy, gdy w oku światło zostanie

przekształcone

w sygnały nerwowe. Ta droga też jest

skomplikowana i też pokonana w bardzo

krótkim czasie.

Światło przechodzi przez rogówkę, źrenicę

pośrodku tęczówki. Rogówka i soczewka

rzucają ostry odwrócony obraz

na siatkówkę. Odwrócony obraz

na siatkówce przekazany jest do mózgu

poprzez nerw wzrokowy. Dopiero

w siatkówce oka następuje

przetworzenie bodźców wzrokowych na

impulsy nerwowe. W korze wzrokowej
pierwotnej i wtórnej (płaty potyliczne)

zachodzi dekodowanie

i analiza impulsów nerwowych

pochodzących z komórek nerwowych

siatkówki.

Dla zrozumienia integracji zmysłowej opartej

na wzroku ważne jest jeszcze jedno ogniwo

widzenia.

Kora wzrokowa przetwarza oddzielnie i segreguje

poszczególne składniki widzenia (kształt, kolor,

odległość, kontrast itp.) na zasadzie mozaiki, którą

następnie łączy w większe pliki po otrzymaniu

informacji z płatów skroniowych i z ośrodków

mowy. Dzięki takiemu procesowi potrafimy

nazwać to, co widzimy. Potrafimy to

zidentyfikować, czyli rozumiemy to, o czym

mówimy. Ten proces nosi nazwę koherencji

analizatorów wzrokowego

i słuchowego, dzięki której uczymy się mowy

czynnej

i biernej jednocześnie. Słyszymy słowa i tworzymy

obrazy tych przedmiotów, sytuacji, cech, zjawisk.

Zmysł dotyku

Zmysł dotyku

Integracja zmysłów w nauce mowy

dotyczy także dotyku.

Nie mamy jednego narządu (jak ucho czy oko)

zbierającego sygnały dotykowe. Tym

„narządem” jest całe ciało człowieka, którego

skóra jest początkiem działania tego zmysłu.

Termin użyty

do opisu tej sfery jest nieprecyzyjny.

Zmysł dotyku to nie tylko droga do poznania

i nazwania takich stanów jak ciepło, zimno,

gładkość, chropowatość, suchość itp. To także

ból, temperatura, ruch, drgania i propriocepcja,

czyli odczucie położenia mięśni, stawów.

Bodziec dotykowy dociera do 6 receptorów

skóry poprzez naskórek i skórę właściwą.

Wrażliwość ciała jest różna w różnych jego

częściach.

Są mniej i bardziej wrażliwe powierzchnie

ciała. W pobudzanych bodźcami dotykowo-

bólowo- proprioceptywnymi receptorach

skóry powstają impulsy nerwowe, które

biegną wzdłuż aksonów, tworząc nerwy

obwodowe

i wiązkami docierają do rdzenia kręgowego.

Z rdzenia kręgowego docierają do kory

czuciowej (na szczycie i z boku obu płatów

ciemieniowych).

Wyjątek stanowią informacje z twarzy i

głowy, które są przekazywane

bezpośrednio

do mózgu przez gałązki nerwu

trójdzielnego

(V nerw czaszkowy).

Zmysł dotyku jest bardzo rozwinięty u osób

niewidzących, bazuje na nim alfabet

Braille’a. Są to małe, wypukłe punkty,

które są wyczuwane wrażliwymi na dotyk

opuszkami palców.

Ból, który odczuwamy, aby

uchronić się przed

poważnymi uszkodzeniami,

rozpoczyna się w

detektorach, czyli w wolnych

zakończeniach nerwów.

Zmysł równowagi

Zmysł równowagi

zaliczany jest do grupy zmysłów

mechanicznych podobnie jak dotyk,

ból i propriocepcja. Układ ten

wykrywa pozycję i ruch głowy dzięki

sprawnej pracy narządu

przedsionkowego, który przylega do

ślimaka. Receptory przedsionkowe

działają w łączności

z dotykowymi i innymi przetwarzającymi

wrażenia z ciała, tworząc układ

somatyczny (somatosensoryczny).

Receptory somatosensoryczne

znajdują się na skórze człowieka

i gdy są pobudzane poprzez

dotyk (głaskanie, dotykanie,

łaskotanie), otwierają się kanały

sodowe

w aksonie komórki nerwowej

i następuje reakcja organizmu

(odtrącanie, rozluźnienie,

śmiech, złość).

Łaskotanie nie ma wpływu na poczucie

humoru, nie ma z tym nic wspólnego.

Jeśli śmiejemy się z jakiegoś dowcipu, to

istnieje prawdopodobieństwo, że

następny dowcip też nas rozśmieszy,

ale łaskotanie nie wpłynie na śmianie

się z dowcipów.

Nie możemy się sami połaskotać

skutecznie, ale potrafimy się sami

podrapać, gdy odczuwamy swędzenie

skóry. Niektórym ludziom udaje się

lekko połaskotać samych siebie, gdy

łaskoczą prawą ręką lewą część

swojego ciała lub na odwrót.

Integracja sensoryczna z udziałem

zmysłów somatosensorycznych

pomaga w nauce mowy poprzez

silne wzmacnianie słuchowej

pamięci słownej. Pojawiają się

możliwości nauki pojęć

semantycznie związanych

z sygnałami płynącymi z tych

zmysłów. Są to przymiotniki

określające rodzaje faktur,

temperatury, wielkości, kształtu,

czucia siebie, odczuwania stanów

fizycznych własnego ciała.

Sfera ruchowa jest bardzo

mocno zaangażowana w

integrację zmysłów.

Mózg wysyła sygnały do

mięśni, powodując ich

skurcze. Centralą są

pasma istoty szarej w

lewej i prawej korze

ruchowej.

Im większe pole mózgowe jest reprezentacją

części ciała, tym lepsza i precyzyjniejsza jest

ta kontrola. U człowieka najsilniej

kontrolowane są wargi, język, dłonie i stopy.

Bardzo istotny

dla precyzji tych ruchów jest ich rodzaj.

Najsilniejsza jest kontrola nad ruchami

wymagającymi koordynacji w obszarze danej

części ciała lub z innymi obszarami, które

poruszają się w sprzężonym systemie.

Mowa ludzka (artykulacja) jest

spektakularnym przykładem takiego

sprzężenia. Ruchy artykulatorów

współpracują z krtanią

i układem oddechowym. Dołącza do nich

jednocześnie mimika, a nawet ruch

całego ciała (w tym głównie ręce i nogi).

Integracja sensoryczna z

udziałem ruchów sterowanych

zmysłami działa motywująco na

arykulatory. Obszerne ruchy

wykonywane rękami i słyszane

lub wypowiadane słowa,

adekwatne semantycznie do

rodzaju ruchu, uruchamiają u

dzieci spontaniczną aktywność

słowną, pobudzają artykulatory

do aktywności ruchowej.

Zmysł smaku

Zmysł smaku

należy do zmysłów chemicznych

podobnie jak zmysł węchu.

(Smaczne potrawy przeważnie ładnie

pachną). Receptory smaku działają tak

jak komórki skóry (ulegają złuszczeniu

i wymianie), ponieważ nie są

neuronami,

lecz zmodyfikowanymi komórkami

skóry, które podobnie jak neurony

wysyłają neuroprzekaźniki do mózgu.

Receptory te znajdują się

na krawędziach języka

(nie w środku) w

brodawkach zwanych

kubkami smakowymi.

Rozróżniamy 4 podstawowe rodzaje

smaków, które odczuwamy dzięki

pracy recetoptów smakowych –

słodki, słony, kwaśny, gorzki.

Odkryto jeszcze piąty receptor –

glutaminianu.

Jego smak jest podobny do smaku

niesolonego rosołu i jest wyczuwany w

mięsie, przyprawach typu „jarzynka”

i w glutaminianie sodu. Ten smak

określa się japońskim słowem umami.

Kodowanie smaku w mózgu następuje

w wyniku pobudzenia komórek

nerwowych przez receptory. Komórki

te są wrażliwe na jeden smak, ale

reagują także na inne smaki. Mózg

rozpoznaje dany smak poprzez

porównywanie aktywności kilku

typów neuronów układu smakowego.

Odczucia smakowe z różnych części

języka są przekazywane do mózgu

przez różne nerwy.

Jeśli z jakichś powodów jeden przekaz jest

uszkodzony, to odczucie smaku będzie

zapewnione przez działanie innego nerwu.

Wrażliwość smakowa przekłada się

na wrażliwość na dotyk w jamie ustnej.

Ludzie dzielą się ze względu na wrażliwość

smakową na nadwrażliwców (wrażliwi

na dotyk w jamie ustnej), średniaków

(neutralni w odczuwaniu dotyku w jamie

ustnej), niewrażliwców (odporni na dotyk

w jamie ustnej).

Integracja sensoryczna z

udziałem zmysłu smaku
pomaga w nauce mowy,

ponieważ dzieci uczące się

pojęć związanych ze smakiem

mają silne skojarzenia

zmysłowe i trwalej zapamiętują.

Sytuacje kulinarne są okazją do

wypowiadania słów

znaczeniowo powiązanych

ze zmysłem smaku.

Zmysł węchu

Zmysł węchu

zaliczany jest także do zmysłów

chemicznych. Rozpoznawanie zapachów

odbywa się dzięki aktywności receptorów

węchowych. Polega

to na detekcji i identyfikacji substancji

zapachowych stykających się z nabłonkiem

węchowym. Komórki węchowe znajdują się

w tylnej części jamy nosowej. Neurony

węchowe ulegają wymianie (około miesiąca),

a nowe mają te same predyspozycje, co stare,

ponieważ mają bardzo duże możliwości

adaptacyjne.

Zmysł węchu bardzo silnie

angażuje pamięć.

Zapachy mogą przypominać

sytuacje, zdarzenia nawet

z odległych lat i są to

najczęściej wspomnienia

pozytywne.

Pobudzony zapachem receptor

poprzez akson przesyła impuls

nerwowy

do opuszki węchowej, w której każda

część odbiera inny typ zapachu.

Są ludzie, którzy nie odczuwają

wcale zapachów (anosmia) lub nie

odczuwają pewnych typów

zapachów (anosmia częściowa). W

przeciwieństwie

do zmysłu smaku zmysł węchu

ma bardzo dużo receptorów.

Integracja sensoryczna z udziałem

zmysłu węchu pomaga w nauce

mowy, ponieważ dzieci uczące się

pojęć związanych z zapachem

zapamiętują także te, które nie

mają związku

z zapachem. Dzieje się tak,

ponieważ zmysł węchu bardzo

angażuje pamięć miejsc, sytuacji,

osób i zdarzeń. Prezentacja danego

zapachu wywołuje skojarzenia

słowne, które towarzyszyły temu

zapachowi w przeszłości.

Metoda Dyna-Lingua M.S.

wykorzystuje integrację

sensoryczną szczególnie na

etapie podstawowym, który

nazwany jest integrującym.

Stosowane są wtedy techniki

ruchowe ułatwiające

mówienie: rytmogesty i

kreacje ruchowe.

Integracja sensoryczna

Integracja sensoryczna

w metodzie Dyna-Lingua M.S.

w metodzie Dyna-Lingua M.S.

W ćwiczeniach z

ekspanderami

artykulacyjnymi

zaangażowane

są dłonie, których ruchy są

skoordynowane z ruchami

języka i warg.

Integracja sensoryczna

Integracja sensoryczna

w metodzie Dyna-Lingua

w metodzie Dyna-Lingua

M.S.

M.S.

Technika „zalewania mową” oparta

jest

na koherencji analizatora słuchowego

i wzrokowego. Te ćwiczenia dają także

możliwości wzmocnienia „zalewania

mową” przez wprowadzanie bodźców

płynących ze zmysłu smaku, węchu,

dotyku lub propriocepcji.

Integracja sensoryczna

Integracja sensoryczna

w metodzie Dyna-Lingua

w metodzie Dyna-Lingua

M.S.

M.S.

Technika wydłużania zdań

metodą klockową stymuluje

słuchową pamięć słowną

poprzez intergację bodźców

słuchowych (wypowiadane

słowa)

i wzrokowych (kolorowe klocki

jako symbole tych słów).

Integracja sensoryczna

Integracja sensoryczna

w metodzie Dyna-Lingua

w metodzie Dyna-Lingua

M.S.

M.S.

Ćwiczenia oddechowo-

głosowe uruchamiające

oddech brzuszno-

dolnożebrowy wykorzystują

dotyk

i propriocepcję.

Integracja sensoryczna

Integracja sensoryczna

w metodzie Dyna-Lingua

w metodzie Dyna-Lingua

M.S.

M.S.

Ćwiczenia

energetyzujące integrują

słuch, wzrok, dotyk,

priopriocepcję

i koordynację ruchową.

Integracja sensoryczna

Integracja sensoryczna

w metodzie Dyna-Lingua

w metodzie Dyna-Lingua

M.S.

M.S.

Relaks psychostymulacyjny

to ćwiczenie integrujące

dotyk, słuch, propriocepcję i

wyobrażenia wzrokowe, które

powstają w wyniku słuchania i

rozumienia opowiadania.

Integracja sensoryczna

Integracja sensoryczna

w metodzie Dyna-Lingua

w metodzie Dyna-Lingua

M.S.

M.S.

W metodzie Dyna-Lingua M.S.

istnieją także specjalne

ćwiczenia integracji

sensorycznej w celu rozwoju

mowy. Ćwiczenia te są grupowe,

choć dopuszcza się ich

indywidualne stosowanie. Realizacja

w grupie wiąże się z możliwością

wystąpienia naśladownictwa.

Jeden typ ćwiczeń jest realizowany

przez tydzień. Każdego tygodnia

w ćwiczeniach dominuje jeden

zmysł. Kolejność stymulowania

zmysłów jest dowolna. W tych

ćwiczeniach bardzo ważne są

rekwizyty, którymi mogą być

pomoce lub przedmioty

codziennego użytku

wykorzystywane w innych

sytuacjach.

Integracja sensoryczna

stosowana

w celu rozwijania mowy to

ćwiczenia

neurologopedyczne silnie

stymulujące mózgowe

ośrodki mowy.

Grupy ćwiczeń

integracji

sensorycznej w celu

rozwijania mowy

1. Integracja wzrokowo-słuchowa

• dzieci otrzymują różnokolorowe pojemniki i różne

przedmioty mieszczące się w tych pojemnikach

•

terapeuta uczy nazw tych przedmiotów

• chowa do któregoś z pojemników na oczach dzieci

• pyta, gdzie jest dana rzecz, lub wskazując pojemnik,

pyta, co tam jest

• stopniuje trudność, zwiększając ilość schowanych

rzeczy

 (dziecko musi się dobrze przyjrzeć i zapamiętać) –

dominacja zmysłu wzroku

2. Integracja wzrokowo-słuchowa

• dzieci siadają przed ułożonymi w rzędzie różnymi

przedmiotami, które wydają dźwięki

• terapeuta uczy nazw tych przedmiotów i prezentuje

dźwięk po wypowiedzeniu nazwy

• dzieci odwracają się i słuchają poszczególnych

dźwięków, po usłyszeniu wypowiadają daną nazwę lub

odwracają się i wskazują przedmiot wydający dźwięk

• terapeuta stopniuje trudność, zwiększając ilość

przedmiotów lub ściszając dźwięk

 (dziecko musi dobrze usłyszeć, przypomnieć sobie

przedmiot) – dominacja zmysłu słuchu

3. Integracja dotykowo-

słuchowa

• dzieci otrzymują worki z kilkoma przedmiotami

różniącymi się wielkością, fakturą, ciężarem itp.

• dzieci wkładają rękę do worka i badają dłonią wszystkie

przedmioty

• terapeuta wymienia nazwę jakiegoś przedmiotu i prosi

o jego wyciągnięcie lub terapeuta pyta, co jest w worku

• terapeuta stopniuje trudność, zwiększając ilość

przedmiotów lub podając definicję nazwy

 (dziecko musi dobrze wyczuwać dłonią, przypominać

sobie, jak wygląda przedmiot, którego nazwę słyszy) –

dominacja zmysłu dotyku

4. Integracja proprioceptywno-

słuchowa

•

dzieci dobrane parami otrzymują plastikowy napompowany

powietrzem duży kręgiel w jaskrawym kolorze

• mają utrzymać między sobą kręgiel, trzymając się za ręce i zrobić

parę kroków z tym kręglem,

•

terapeuta mówi: Przyciskaj mocno brzuch do kręgla!

lub Przyciskaj mocno plecy do kręgla!

•

dzieci odpowiadają: Czuję kręgiel na brzuchu

lub Czuję kręgiel na plecach

•

terapeuta stopniuje trudność, zalecając puszczenie rąk

lub zwiększenie ilości kroków

 (dziecko musi czuć swój brzuch lub plecy, skoordynować swój ruch z

ruchem kolegi) – dominacja zmysłu proprioceptywnego

zwanego też kinestezją

Realizujemy także integrację

smakowo-słuchowo-

wzrokową, węchowo-

słuchowo-wzrokową,

przedsionkowo-wzrokowo-

słuchową i przedsionkowo-

słuchową.

Bibliografia

• Affolter F. (1997): Spostrzeganie, rzeczywistość, język,

Warszawa.

• Greenfield S. (1998): Tajemnice mózgu, Warszawa.
• Kalat W.J. (2006): Biologiczne podstawy psychologii,

Warszawa.

• Maas V. (1998): Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do

teorii integracji sensorycznej, Warszawa.

• Młynarska M., Smereka T. (2000): Psychostymulacyjna

metoda kształtowania mowy oraz myślenia, Warszawa.

• Młynarska M. (2008): Autyzm w ujęciu

psycholingwistycznym. Terapia dyskursywna a teoria umysłu,
Wrocław.

• Smereka T. (2009): Język a myślenie. Terapia osób

z zaburzeniami mowy, Wrocław.

Dziękuję za uwagę!