Prof. zw. dr hab. n. med.

Leszek Wdowiak

Krajowy Konsultant w dziedzinie Zdrowia Publicznego

Ubóstwo oraz system

pomocy społecznej

w Polsce

Ubóstwo

- brak dostatecznych środków materialnych

do życia, bieda, niedostatek; problem odnoszący się do osób,
rodzin i grup osób, których środki materialne, kulturalne i
socjalne są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia
spędza poniżej akceptowanego minimum w kraju
zamieszkania.

a)

minimum socjalne-

odzwierciedla wartość koszyka dóbr i

usług uznanych za niezbędne do zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka;
zawartość koszyka ma umożliwić dostateczne pod względem wartości kalorycznej
żywienie, wykonanie pracy zawodowej oraz uczestnictwo w życiu społecznym;
koszty koszyka określane są na podstawie średnich cen w danym miesiącu;

b)

minimum egzystencji na poziomie

cywilizacyjnej degradacji

-

stanowi 70% wartości koszyka

minimum socjalnego; wielkość ta nie zapewnia środków na odtworzenie dóbr
trwałych w gospodarstwie domowym, uwzględnia jednak fakt uczestnictwa w
pracy, osiąganie dochodów nie przekraczających tej granicy przez dłuższy czas
może zagrozić normalnej egzystencji człowieka;

c)

minimum egzystencji na poziomie degradacji

biologicznej

-

oparte na normatywach znacznie niższych od minimum

socjalnego; dochód na tym poziomie zapewnia jedynie zabezpieczenie przed
głodem i biologicznym wyniszczeniem organizmu (50 - 60% wartości koszyka
egzystencji stanowią wydatki na żywność) oraz przed ujemnym wpływem
środowiska naturalnego;

Kategorie wyznaczające obszar ubóstwa:

Zagrożeni ubóstwem:

osoby o niskich kwalifikacjach,

osoby wykluczone z rynku pracy (bezrobocie),

osoby młode, dzieci w wieku do lat 14,

osoby utrzymujące się ze Świadczeń i zasiłków społecznych

a)

statystyczna

-

polega na szacowaniu miesięcznych wydatków

przypadających na osobę w. wybranych typach gospodarstw domowych w
podziale na grupy artykułów konsumpcyjnych; napotyka się tu trudności
związane z wyborem gospodarstw reprezentacyjnych, niedostatkiem
informacji umożliwiających charakterystykę: rodziny oraz brakiem możliwości
postulatywnego podejścia do kategorii minimum socjalnego;

b)

ustalenie koszyka dóbr i usług

-

dobiera się koszyk

dóbr i usług zaspokajający potrzeby odpowiadające podstawowym warunkom
bytu materialnego i współuczestnictwa najsłabszych grup ludności w
kształtowaniu życia społecznego; prace przebiegają wg schematu: dobór
określonego modelu rodziny o określonych cechach określenie grup potrzeb
dla wybranego modelu rodziny - dobór dóbr i usług służących zaspokojeniu
potrzeb (przyjmuje się wykorzystanie towarów tanich i w ograniczonej ilości

Metody liczenia minimum socjalnego:

Pomoc społeczna i ubezpieczenie społeczne to najczęściej wykorzystywane
techniki lub instrumenty realizowania celów zabezpieczenia społecznego, a
jednocześnie instytucje społeczne o długiej historii. Najczęściej omawia się tu
historie angielskiego (zasadniczo Anglia i Walia) ustawodawstwa

dotyczącego

pomocy dla ubogich

- „An Acre ,for the Reliefe of the Poore" (w skrócie potem

Poor Law) z podkreślaniem znaczenia ustawy
o pomocy dla ubogich z 1601 r. (43 rok panowania Elżbiety I, niemniej historię
tego ustawodawstwa można rozpocząć od statutu z Cambńgde z 1388, który miał
utorować drogę ustawodawstwu ubogich za panowania Tudorów 1485-1603) oraz

trzech niemieckich ustaw ubezpieczeniowych

z lat 1880. Co do

techniki zaopatrzeniowej można jej źródeł szukać w systemach emerytalnych dla
urzędników państwowych (bez testu środków), ale też powszechnych emerytur
typu duńskiego z 1891 (z testem środków, wiek i np. kryterium dochodowe).

Angielskie doświadczenia miały wpływ międzynarodowy nie tylko w przypadku
starego
i nowego Poor Law (kryterium podziału jest rok reformy tego ustawodawstwa z
1834 r.), ale również reformy, która położyła ostateczny kres żywotowi Poor Law, a
została zaproponowana przez Williama Beveridge'a w dokumencie z roku 1942
pod nazwą „Ubezpieczenie społeczne i usługi towarzyszące", zwanym też
„Raportem Beveridge'a".

„Pomoc społeczną taktuje się współcześnie z reguły jako jeden z elementów
zabezpieczenia społecznego pojmowanego jako

system urządzeń i

świadczeń służących zaspokojeniu usprawiedliwionych.
potrzeb obywateli, którzy utracili lub doznali
ograniczenia zdolności do pracy albo zostali obciążeni
nadmiernie kosztami utrzymania rodziny.

W skład tak pojętego zabezpieczenia społecznego wchodzą

trzy

instytucje prawne: ubezpieczenia społeczne,
zaopatrzenie społeczne
i pomoc społeczna

. Pomoc społeczna ma w odniesieniu do

ubezpieczenia
czy zaopatrzenia społecznego charakter uzupełniający.

Obejmuje bowiem te przypadki, w których nie ma możliwości wypłaty
świadczeń z tytułu ubezpieczeń czy zaopatrzenia, jak również może
uzupełniać świadczenia wypłacone
z tych tytułów. Jest więc ona stosowana wobec osób niezdolnych do
samodzielnej egzystencji w sytuacjach, w których osoby te nie nabyły
uprawnień z tytułu ubezpieczeń czy zaopatrzenia, bądź gdy świadczenia te są
niewystarczające ze względu na stan zdrowia danej osoby, wypadki losowe
itp."

Pomoc społeczna - (wg ONZ) zęspół czynników ułatwiających
jednostkom,
rodzinom, grupom i społecznościom przezwyciężenie trudnych sytuacji
socjalnych, których źródło tkwi w zachodzących zmianach.

Przyczyny udzielania pomocy społecznej: ubóstwo, sieroctwo, bezdomność,
potrzeba ochrony macierzyństwa, bezrobocie, upośledzenie fizyczne lub
umysłowe, długotrwała choroba, bezradność w sprawach opiekuńczo
wychowawczych, alkoholizm, narkomania, trudności w przystosowaniu do życia po
opuszczeniu zakładu karnego lub klęska żywiołowa.

Działalność zakładająca świadome
współuczestnictwo w zmaganiach
z trudnościami życiowymi
podopiecznego, zmierzająca
do zwiększenia optymalnego
wykorzystania jego aktywności

Opieka społeczna

Pomoc społeczna

Związana z przejęciem
odpowiedzialności za podopiecznego
i jego swoistym ubezwłasnowolnieniem,
połączonym z niewykorzystywaniem
(a często całkowitym stłumieniem)
jego własnej zaradności

Charakter filantropijny, dobroczynny

“Pomoc dla samopomocy”

1990 (29 listopada)

ustawa o pomocy

społecznej

, ważniejsze cechy- ubóstwo dochodowe nie

wystarcza by otrzymać świadczenia pieniężne, profesjonalizacja
pracy socjalnej: niektóre zmiany ustaw: wprowadzenie skali OECD
do kryterium dochodowe o (tzn. kwoty kryterium są mniejsze dla
drugiej osoby dorosłej i jeszcze mniejsze dla dzieci w
gospodarstwie domowym) i nowych świadczeń m.in.
gwarantowanego zasiłku okresowego dla bezrobotnych
samotnych rodziców i renty socjalnej czy ostatnio zasiłków
macierzyńskich, standardy domów pomocy społecznej, przejęcie
rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo-wychowawczych z
NENu.

W pierwotnym tekście tej ustawy czytamy:

1)

ubóstwa,

2)

sieroctwa

3)

bezdomności,

4)

potrzeby ochrony macierzyństwa,

5)

bezrobocia,

6)

upośledzenia fizycznego lub umysłowego,

7)

długotrwałej choroby,

8)

bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i
prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach
niepełnych lub wielodzietnych,

9)

alkoholizmu lub narkomanii,

10)

trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu

zakładu karnego.

11)

klęski żywiołowej lub ekologicznej.

Art. 3. Pomocy społecznej na zasadach określonych w ustawie udziela się

osobom i rodzinom w szczególności z powodu:

Art. 4. I. Prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej
przysługuje osobom, które nie mają żadnych źródeł utrzymania lub
dochód na osobę w rodzinie nie przekracza najniższej emerytur przy
jednoczesnym wystąpieniu co najmniej jednej z okoliczności
wymienionych wart 3 plot 2-1 I

2. Dochód na jedną osobę w rodzinie, zwany dalej "dochodem na osobę".
oblicza się uwzględniając łącznie dochody wszystkich osób
pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, odejmując kwotę
w wysokości alimentów świadczonych na rzecz innych osób, a następnie
dzieląc przez liczbę osób pozostających w tym gospodarstwie

3. Przez członków rodziny (rodzinę) rozumie się osoby pozostające we
wspólnym gospodarstwie domowym

Obowiązek sprawowania opieki
społecznej w ogólności.

Art4. Obowiązek sprawowania opieki społecznej ciąży poza
przypadkiem, przewidzianym w art.6 niniejszej ustawy, na
związkach komunalnych, o ile w poszczególnych wypadkach
pewne osoby fizyczne lub prawne na mocy przepisów czy
innego tytułu prawnego nie są zobowiązane do pokrycia
wydatków na niezbędne potrzeby życiowe.

Rozgraniczenie obowiązków opiekuńczych gmin,
powiatów, województw i Państwa.

Art- 5 Obowiązki związków komunalnych w zakresie wykonywania opieki społecznej

rozgraniczają się w sposób następujący.

gminy wiejskie i miasta, nie wydzielone ze związku komunalnego powiatowego,
sprawują zasadniczo opiekę pozazakładową, zakładową zaś o tyle, o ile fundusze
gminne pozwolą na założenie i utrzymanie zakładu;

b) związki komunalne powiatowe uzupełniają opiekę gmin wiejskich i miast, nie

wydzielonych ze związku komunalnego powiatowego, przez udzielanie pomocy
materialnej gminom, nie mogącym o własnych środkach podołać ciążącym na nich
obowiązkom opiekuńczym oraz organizują i sprawują działy opieki społecznej,
wymagającej stałych urządzeń i zakładów i obejmującej działalnością swoją cały
powiat. a przekraczającej zdolność finansową gmin;

c) miasta. wydzielone ze związku powiatowego, sprawują opiekę zakładową i

pozazakładową;

d) wojewódzkie związki komunalne uzupełniają opiekę, wykonywaną przez związki

komunalne powiatowe i miasta, wydzielone ze związku komunalnego powiatowego,
przez udzielanie pomocy materialnej, powiatom i miastom, wydzielonym ze związku
komunalnego powiatowego, oraz sprawują działy opieki społecznej, wymagającej
stałych urządzeń i zakładów i obejmującej działalnością swoją całe województwo, a
przekraczającej zdolność finansową powiatów i miast, wydzielonych ze związku
powiatowi ego.

Punkty a) i b) niniejszego artykułu nie zwalniają jednak gmin wiejskich i miejskich od

obowiązku zwrotu kosztów utrzymania w zakładach innych związków komunalnych .

a)

na szczeblu wojewódzkim

:

regionalne ośrodki polityki

społecznej, ogólny nadzór i ocena efektywności pomocy społecznej

b)

na szczeblu powiatowym:

powiatowe centra pomocy

rodzinie, domy opieki społecznej

c)

na szczeblu gminnym:

gminne i miejskie ośrodki pomocy

społecznej,
analiza potrzeb i zjawisk wywołujących zapotrzebowanie na pomoc społeczną,
zadania własne (obowiązkowe) i zlecone przez administrację rządową

d)

na szczeblu pozarządowym:

organizacje kościelne,

charytatywne, instytucje, stowarzyszenia

e)

specjalne programy pomocy:

przeciwdziałanie przemocy

w rodzinie,
dożywianie dzieci z rodzin najuboższych, organizowanie programów
wakacyjnych dla dzieci z dużych miast i terenów skażonych, schroniska dla
samotnych matek z dziećmi
i kobiet w ciąży

System pomocy społecznej w Polsce:

1) wystąpienie trudności życiowych przewidzianych w
ustawie (patrz: przyczyny udzielania pomocy
społecznej)

2) brak dochodów lub bardzo niski poziom dochodów,
uniemożliwiający normalne funkcjonowanie.

Warunki korzystania z pomocy
społecznej:

a)

środowiskowa

- udzielana w miejscu zamieszkania

danej osoby
- rzeczowa,
- usługowa
- pieniężna

b)

instytucjonalna

(np. domy pomocy społecznej)

Rodzaje pomocy społecznej:

a)

obligatoryjne

: renta socjalna, zasiłek siały,

zasiłek stały wyrównawczy, gwarantowany zasiłek
okresowy, świadczenia dla kobiet w ciąży i wychowujących
dziecko, dodatek do zasiłku stałego wyrównawczego

b)

fakultatywne

: zasiłek okresowy, socjalny

zasiłek okresowy, socjalny zasiłek celowy, zasiłek celowy,
pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie.

Rodzaje świadczeń pomocy
społecznej:

a) zasiłek stały

- świadczenie skierowane do osób nie podejmujących pracy

lub z niej

rezygnujących w celu wychowania dziecka wymagającego stałej opieki i
pielęgnacji (również wówczas, gdy ukończyło ono 18 lat, lecz jest niezdolne do
samodzielnej egzystencji) przy jednoczesnym spełnieniu kryterium
dochodowego;

b)

zasiłek stały wyrównawczy

- wypłacany osobie całkowicie niezdolnej do

pracy z powodu wieku (kobieta: 60 lat, mężczyzna: 65 lat) lub inwalidztwa (I
lub II grupa), jeżeli jest to osoba samotna, a jej dochód jest niższy niż
kryterium dochodowe lub też jeżeli osoba ta żyje w rodzinie, nie mających
własnych środków utrzymania, a dochód na osobę w rodzinie nie przekracza
kwoty kryterium dochodowego;

c)

dodatek pielęgnacyjny

- przyznawany kobietom w ciąży od 12 tygodnia

oraz osobom ciężko i przewlekle chorym jako dodatek do renty socjalnej lub
zasiłku stałego;

d)

renta socjalna

- przeznaczona dla osób, które nie są zdolne do pracy z

powodu inwalidztwa, a nie wypracowały sobie prawa do świadczenia z
ubezpieczenia społecznego; otrzymują osoby niezdolne do pracy z powodu
inwalidztwa powstałego przed ukończeniem 18 roku życia lub w trakcie nauki
w szkole ponadpodstawowej lub wyższej przed 25 rokiem życia, a także w
trakcie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej; świadczenie to jest
niezależne od sytuacji materialnej osoby ubiegającej się o pomoc;
dopuszczona jest możliwość pracy zarobkowej jako formy rehabilitacji (jeśli
dochód z tego tytułu przewyższa wartość reny, jest ona zawieszana);

Świadczenia pomocy społecznej w
Polsce.

e)

zasiłek okresowy

- adresowany do osób, które znalazły się przejściowo

w trudnej

sytuacji materialnej w związku z długotrwałą chorobą, niepełnosprawnością,

brakiem

możliwości zatrudnienia lub brakiem uprawnień do innych świadczeń; o

wysokości
i czasie przyznania decyduje kierownik ośrodka pomocy społecznej;

f) gwarantowany zasiłek okresowy

- przysługuje on osobie, która

utraciła prawo do zasiłku dla bezrobotnych z powodu upływu okresu jego
pobierania, a dochód rodziny nie przekracza kryterium dochodowego, jeżeli
w dniu utraty prawa do zasiłku oraz w okresie pobierania świadczenia osoba
ta samotnie wychowuje przynajmniej
1 dziecko w wieku do lat 15: prawo do tego świadczenia traci się z chwilą
podjęcia zatrudnienia; maksymalny okres korzystania to 36 miesięcy; przez
pierwszy rok zasiłek jest równy kwocie kryterium dochodowego osoby
samotnie gospodarującej, a przez następne miesiące wynosi 80% tej kwoty;

g)

zasiłek celowy

- świadczenie przeznaczone na zaspokojenie

niezbędnych potrzeb bytowych i mieszkaniowych; można go przyznać na
oplecenie pobytu dziecka w przedszkolu i żłobku oraz z powodu strat
poniesionych wskutek zdarzenia losowego, klęski żywiołowej lub
ekologicznej; jego wysokość jest ustalana ustawowo i zależy do potrzeby,
która ma zaspokoić, jak również możliwości finansowych gminy,

h) specjalny zasiłek okresowy / celowy

- przyznawane osobom,

których dochód jest wyższy niż to określono w ustawie o pomocy społecznej,
jednak szczególne warunki życiowe uzasadniają konieczność pomocy
wysokość tego zasiłku nie może przekraczać kwoty kryterium dochodowego
osoby samotnie gospodarującej
(lub wyznaczonego dla danej rodziny).

i)

płacenie przez ośrodki pomocy społecznej

składki na

ubezpieczenie społeczne za osoby rezygnujące z pracy w celu sprawowania
opieki nad niepełnosprawnym dzieckiem oraz za osoby bezrobotne bez
prawa do zasiłku, samotnie wychowujące dzieci do lat 15, a posiadające co
najmniej 5-letni okres składkowy składka a wynosi 32% wynagrodzenia.

j) usługi opiekuńcze

- pomoc w zaspokajaniu codziennych potrzeb

życiowych, podstawowa opieka higieniczna i pielęgnacyjna,
podtrzymywanie kontaktów
z otoczeniem.

Z uzasadnienia wyroku NAS (ONSA 1988/2/85) dotyczącego wywiadu społecznego
„w 1928 r ustalono iż świadczenia określone w art. 3 powyższej ustawy- [o opiece
społecznej] mogą być udzielane także w formie pieniężnej (jut. 1 rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o rozgraniczeniu obowiązków
opiekuńczych związków komunalnych -Dz. U. R.P Nr 26. póz. 232). Ten sposób
udzielania świadczeń podtrzymuje. instrukcja nr 5/68 Ministra Zdrowia i Opieki
Społecznej z dnia 29 lutego 1968 r. w sprawie pomocy społecznej w formie świadczeń
pieniężnych (Dz. Urz. MZiOS Nr 6, poz. 33). Instrukcja ta przewiduje, że zasiłki mogą
być wypłacone jako świadczenie stale, okresowe lub jednorazowe, przy czym określa
ogólnie górną granicę każdego z tych świadczeni. Dla zasiłków jednorazowych ustala,
że są to świadczenia o konkretnym przeznaczeniu, wobec czego ich wysokość ustala
się w zależności od niezbędnych potrzeb i sytuacji materialnej podopiecznego
( instrukcji)". Interesujące, że w - 1990 wprowadzono do ustawy z 1923 dwie zmiany,
jedną dodano do art. 3 „konieczną pomoc Finansową". Druga zmiana: „gminy
sprawują opiekę środowiskową (pozazakładową) w ramach zadań własnych i
zleconych w ramach zadań własnych udzielają zasiłków celowych i świadczeń
niepieniężnych oraz utrzymują bazę materialno-techniczną ośrodków pomocy
społecznej, a także zakładają i utrzymują żłobki i inne zakłady opiekuńcze o zasięgu
lokalnym w ramach zadań zleconych gminy udzielają zasiłków stałych i okresowych
oraz finansują wynagrodzenie pracowników socjalnych" (ustawa z l7 maja 1990 r. o
podziale kompetencji między organy gminy i organy administracji rządowej. ustawa o
pomocy społecznej była ogłoszona w Dzienniku Ustaw z 17 grudnia 1990, a
uchwalona 29 listopada).

Świadczenia pieniężne

„Instrukcja nr 16/71 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 26 października
1976 r.
w sprawie wywiadów społecznych (Dz. Urz. MZiOS Nr 21, póz, 75). która określa
dość szczegółowo sposób przeprowadzania wywiadów społecznych. W tej
instrukcji mówi się, że podstawą do decyzji o udzieleniu świadczeń z zakresu
pomocy społecznej jest wywiad społeczny, przeprowadzony w miejscu pobytu
stałego lub czasowego zainteresowanej osoby. Z dalszych przepisów tej instrukcji
można wnioskować, że efektem wywiadu społecznego powinny być dwojakie
ustalenia: jaka jest sytuacja materialna (a w konsekwencji-potrzeby) osoby
zainteresowanej oraz jakiej pomocy należy udzielić". Pierwsza regulacja wywiadów
społecznych to okólnik nr 43 Ministra Pracy i Opieki Społecznej z 5.05.1955 w
sprawie przeprowadzania wywiadów społecznych w zakresie rent i pomocy
społecznej uchylony przez instrukcję nr 58/60 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej
z 30.12.1960 w sprawie wywiadów społecznych.

Obecnie reguluje to rozporządzenie ministra PiPS z 2001 w spranie wywiadu
środowiskowego (rodzinnego) oraz rodzajów dokumentów wymaganych do
przyznania renty socjalnej (rozporządzenie na podstawie art. 43 ustawy o pomocy
społecznej). Mamy też rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 27 grudnia
2001 r. w sprawie sposobu przeprowadzania wywiadu środowiskowego, wzoru
kwestionariusza wywiadu oraz oświadczenia o stanie majątkowym wnioskodawcy i
innych członków gospodarstwa domowego, a także wzoru legitymacji pracownika
upoważnionego do przeprowadzenia wywiadu (rozporządzenie na podstawie art. 7
ustawy o dodatkach mieszkaniowych z 2001)

Wywiad społeczny

Art. 49. 1(209)'' Pracownikiem socjalnym może być. osoba. która
posiada dyplom pracownika socjalnego, dyplom ukończenia studiów
wyższych
w wyższej szkole zawodowej o specjalności "praca socjalna" lub
ukończyła studia wyższe na kierunkach pedagogika, politologia i
nauki społeczne, psychologia. socjologia

2. Osoby posiadające wykształcenie wyższe o kierunkach nie
wymienionych w ust. 1, które przed wejściem w życie niniejszej
ustawy ukończyły bądź rozpoczęły specjalizację z zakresu pracy
socjalnej oraz organizacji pomocy społecznej, zachowują lub uzyskuj
ą uprawnienia do wykonywania zawodu pracownika socjalnego.

Pracownicy socjalni obecnie

Dziękuje za uwagę …