{68}{139}Jesienią 1941 roku
{143}{189}hitlerowcy wkraczali w kilkumiesięczny okres,
{193}{239}kluczowy w planowaniu tego,
{243}{314}co określili jako "ostateczne rozwiązanie":
{318}{389}eksterminacji Żydów.
{393}{439}Tutaj, w obozie koncentracyjnym Auschwitz
{443}{514}w południowo-zachodniej Polsce,
{518}{564}komendant Rudolf H�ss zmagał się z zadaniem
{568}{639}zorganizowania masowego mordu|na niewinnych cywilach,
{643}{689}w tym - po raz pierwszy -
{693}{774}na kobietach i dzieciach.
{918}{964}W takich jak ten budynkach w Auschwitz
{968}{1039}H�ss i jego ekipa używali własnej inicjatywy,
{1043}{1138}by opracować nowe sposoby zabijania.
{1193}{1239}Mogłem zobaczyć wszystko dokładnie,
{1243}{1325}widziałem to jak na dłoni.
{1343}{1389}Esesman wlazł na płaski dach budynku,
{1393}{1439}założył maskę,
{1443}{1489}otworzył klapę
{1493}{1569}i wsypał tam proszek.
{1643}{1689}Oto opowieść o tym,
{1693}{1788}jak jesienią 1941 i wiosną 1942 roku
{1793}{1839}naziści wkroczyli na zupełnie nowe obszary
{1843}{1927}w historii masowych mordów,
{1968}{2014}Przez połączenie rozkazów z samej góry
{2018}{2064}i inicjatyw z dołu
{2068}{2139}wprawili w ruch politykę zagłady,
{2143}{2262}która w końcu dotknęła|niemal każdego narodu w Europie.
{2568}{2664}AUSCHWITZ|Naziści i "Ostateczne Rozwiązanie"
{2668}{2756}Odcinek 2|ROZKAZY I INICJATYWY
{2893}{2964}W październiku 1941 r. w obozie Auschwitz
{2968}{3069}wprowadzano w życie radykalną inicjatywę.
{3093}{3164}Nowo mianowany szef zarządu budowlanego,|Karl Bischoff
{3168}{3214}i architekt SS Fritz Ertl
{3218}{3289}opracowywali plany zupełnie nowego obozu.
{3293}{3339}Miał się on znajdować mniej więcej 1,5 mili
{3343}{3414}na północny zachód od istniejącego obozu,
{3418}{3526}w miejscu wsi,|którą Niemcy nazywali Birkenau.
{3693}{3764}Nowy obóz miał być zbliżony wielkością|do małego miasta,
{3768}{3862}a miał pomieścić 100 tysięcy ludzi.
{3893}{3939}Według badań prowadzonych w latach 90.,
{3943}{4014}które odwoływały się|do oryginalnych niemieckich planów,
{4018}{4064}już na etapie projektu było jasne,
{4068}{4114}że obóz jest budowany tak,
{4118}{4226}by więźniowie żyli w przerażających warunkach.
{4243}{4367}Naziści wpisali w ten obóz cierpienie|już na etapie planów.
{4443}{4514}W obozach koncentracyjnych na terenie Niemiec
{4518}{4589}na takiej przestrzeni|musiało się pomieścić 3 więźniów.
{4593}{4664}Oryginalny plan przewidywał,|że w nowym obozie Auschwitz
{4668}{4739}zostanie w ten sposób stłoczonych|9 więźniów -
{4743}{4822}po 550 w każdym baraku.
{4843}{4889}Brak było bieżącej wody,
{4893}{4939}brak było podłogi,
{4943}{5014}a stłoczenie tylu ludzi w każdym baraku
{5018}{5134}czyniło to miejsce|doskonałą wylęgarnią dla epidemii.
{5268}{5339}Ale kiedy dokonano końcowych obliczeń,
{5343}{5414}stało się jasne, że nawet tak ścisłe|zapełnienie obozu więźniami
{5418}{5524}będzie dla potrzeb nazistów niewystarczające.
{5893}{5939}Tak Bischoff zdecydował się
{5943}{5989}wcisnąć większą liczbę więźniów|do każdego baraku.
{5993}{6039}Dokumenty ujawniają,
{6043}{6114}że wprowadził ręcznie poprawkę:
{6118}{6189}Liczba 550 dla każdego baraku|została skreślona,
{6193}{6264}a w jej miejsce wpisano: 744.
{6268}{6314}SS projektowało baraki nie tyle po to,|by trzymać w nich ludzi,
{6318}{6403}co po to, by ich wyniszczać.
{6543}{6589}Co ciekawe,|przeznaczeniem projektowanego obozu
{6593}{6664}było początkowo przetrzymywanie nie Żydów,
{6668}{6714}lecz ludzi takich jak ci:
{6718}{6803}sowieckich jeńców wojennych.
{6843}{6933}Naziści uważali ich za podludzi.
{7018}{7064}W czasie wojny w niemieckiej niewoli
{7068}{7139}zmarły 3 miliony z nich;
{7143}{7248}od głodu, chorób i nieludzkiego traktowania.
{7493}{7564}Jesienią 1941 roku
{7568}{7614}10 tysięcy nowo przybyłych|radzieckich jeńców wojennych
{7618}{7664}zaczęło budowę nowego obozu -
{7668}{7742}Auschwitz-Birkenau.
{7793}{7839}To było w październiku,
{7843}{7889}padał już śnieg,
{7893}{7964}pamiętam, że padał śnieg.
{7968}{8014}Wyładowano ich na rampie dworca towarowego.
{8018}{8088}Byli wyczerpani,
{8093}{8187}z trudnością się w ogóle poruszali.
{8243}{8289}Jest trudno sobie wyobrazić człowieka,
{8293}{8403}w łachmanach, brudnego, chorego, wygłodzonego...
{8418}{8517}To była karykatura człowieka po prostu.
{8543}{8614}Spośród tych 10 tysięcy|sowieckich jeńców wojennych
{8618}{8689}tylko kilkuset przeżyło do wiosny.
{8693}{8807}Jednym z tych, którzy przeżyli,|był Paweł Stienkin:
{8893}{8939}Znaliśmy swoje miejsce:
{8943}{8989}grób.
{8993}{9039}Teraz żyję,
{9043}{9114}a po chwili - już po mnie.
{9118}{9164}To było ciągłe uczucie,
{9168}{9214}mogli zabić w każdej chwili
{9218}{9313}i nawet się nie wiedziało, dlaczego.
{9418}{9489}Sposób, w jaki Niemcy - i SS, i kapowie -
{9493}{9564}dręczyli tych jeńców...
{9568}{9639}Nawet nas nigdy nie bili tak mocno.
{9643}{9714}Nie wiem dlaczego,
{9718}{9789}ale jeśli kapo nie zabił|7 czy 10 ludzi w ciągu dnia,
{9793}{9839}to nie mógł potem zasnąć -
{9843}{9928}my to tak interpretowaliśmy.
{10118}{10189}Ludzie umierali od głodu,
{10193}{10264}od chorób i bicia.
{10268}{10360}Kładziesz się spać i jesteś żywy -
{10393}{10474}a rano już jesteś martwy.
{10618}{10704}Śmierć... śmierć... śmierć...
{10718}{10764}śmierć w nocy, śmierć rano,
{10768}{10839}śmierć po południu...
{10843}{10928}Śmierć. Żyliśmy ze śmiercią.
{10968}{11052}Jak się człowiek może czuć?
{11193}{11239}Człowiek odpowiedzialny za te cierpienia -
{11243}{11289}komendant Auschwitz, Rudolf H�ss -
{11293}{11364}odbywał rutynowe spotkania o 9. rano,|w każdy wtorek i piątek,
{11368}{11414}by omawiać działalność obozu
{11418}{11504}ze starszymi rangą oficerami.
{11818}{11889}Z badań nad hitlerowskimi dokumentami,|odkrytymi niedawno w Moskwie,
{11893}{11939}wynika jasno, że powolne postępy w budowie
{11943}{11989}obozu jenieckiego w Birkenau
{11993}{12096}były dla dowództwa SS sporym zmartwieniem.
{12318}{12364}W tym czasie, jesienią 1941 roku,
{12368}{12414}obóz Auschwitz prawie nie brał udziału
{12418}{12518}w hitlerowskich akcjach przeciwko Żydom.
{12593}{12639}To gdzie indziej naziści pomogli zainicjować
{12643}{12689}masową zbrodnię na Żydach.
{12693}{12739}Tak jak w Hamburgu -
{12743}{12839}jednym z głównych niemieckich portów.
{13068}{13139}Lokalni przywódcy partii nazistowskiej
{13143}{13189}mieli zamiar wykorzystać|bombardowanie miasta przez RAF
{13193}{13303}jako pretekst do nasilenia|represji wobec Żydów.
{13593}{13639}Bombardowania we wrześniu 1941 roku
{13643}{13739}pozostawiły setki mieszkańców|bez dachu nad głową.
{13743}{13814}Ale Karl Kaufmann,|Gauleiter i Regionalny Gubernator Hamburga,
{13818}{13914}dostrzegł w tych wydarzeniach okazję,|by wykazać sie własną inicjatywą.
{13918}{14017}Podyktował więc list do Adolfa Hitlera:
{14093}{14164}�... Dlatego proszę o zezwolenie
{14168}{14264}na ewakuację hamburskich Żydów na wschód.
{14268}{14337}Umożliwiłoby to
{14393}{14489}przydzielenie nowych domów|przynajmniej niektórym obywatelom,
{14493}{14564}poszkodowanym w wyniku bombardowań.
{14568}{14639}Prośby i sugestie takie jak ta|natrafiły na podatny grunt
{14643}{14750}w postaci uprzedzeń|i pragnień samego Hitlera.
{14793}{14864}Od lat chciał on usunięcia Żydów.
{14868}{14914}Tak jak wielu polityków|nacjonalistycznej prawicy,
{14918}{14964}wierzył w urojenie, że to Żydzi
{14968}{15039}doprowadzili Niemcy do klęski|w I wojnie światowej.
{15043}{15089}Oraz w to, że istnieje|międzynarodowy spisek żydowski,
{15093}{15164}skierowany przeciw Niemcom.
{15168}{15239}Odkąd naziści objęli władzę,
{15243}{15314}osoba Hitlera gwarantowała,|że na niemieckich Żydów spadną represje.
{15318}{15364}Szybko stali się oni kozłami ofiarnymi,
{15368}{15472}tłumaczącymi wszystkie niemieckie bolączki.
{15543}{15614}Jesienią 1941 roku
{15618}{15689}Hitler uczynił zadość prośbom Kaufmanna|i innych ważniejszych nazistów,
{15693}{15739}by niemieccy Żydzi zostali deportowani.
{15743}{15814}Pod koniec października
{15818}{15914}do Żydów w Hamburgu dotarły wieści,|które ich przeraziły.
{15918}{15964}Dostaliśmy list polecony,
{15968}{16039}w którym nakazywano nam za 24 godziny
{16043}{16089}stawić się w budynku|w pobliżu dworca kolejowego,
{16093}{16139}z jedną walizką.
{16143}{16189}Mieliśmy być przesiedleni na wschód.
{16193}{16268}Tylko tyle napisano.
{16418}{16514}W scenach, które ostatecznie|miały się powtarzać w całych Niemczech,
{16518}{16564}niemieccy Żydzi pakowali swój dobytek
{16568}{16614}i przygotowywali się do wyjazdu -
{16618}{16729}to wszystko na oczach|ich nieżydowskich sąsiadów.
{16743}{16789}To był brzydki świat,|a my odwracaliśmy oczy.
{16793}{16863}To nas złościło,
{16868}{16939}ale jeszcze bardziej - przerażało.
{16943}{16989}Chcieliśmy zawrócić,
{16993}{17083}ale wiedzieliśmy, że nie możemy.
{17143}{17189}Z samego rana wsadzono nas do pociągów,
{17193}{17264}takich normalnych pociągów,
{17268}{17362}tyle że były zamknięte od zewnątrz.
{17368}{17439}To była podróż donikąd.
{17443}{17542}Nie wiedzieliśmy, czego się spodziewać.
{17643}{17714}Żadnego z tych niemieckich Żydów
{17718}{17822}nie wysłano z Hamburga prosto do Auschwitz.
{17843}{17889}Pierwszym celem ich podróży
{17893}{17979}było getto w Łodzi, w Polsce.
{18068}{18114}Naziści tworzyli getta w całej Polsce,
{18118}{18209}by uwięzić w nich polskich Żydów.
{18243}{18289}Tych Żydów nienawidzili jeszcze bardziej
{18293}{18364}niż Żydów z Zachodu.
{18368}{18439}Dla nazistów byli oni|ze słowiańskiego Wschodu,
{18443}{18544}co czyniło ich podwójnie niebezpiecznymi.
{18643}{18689}To właśnie w tak wstrząsającym nowym otoczeniu
{18693}{18788}umieszczono teraz hamburskich Żydów.
{18793}{18912}Dotarli oni do Łodzi|rankiem 26 października 1941 roku.
{18968}{19039}Było tam 1150 osób.
{19043}{19089}Żydowska policja
{19093}{19139}prowadziła nas do getta.
{19143}{19214}Szliśmy dwie godziny piechotą.
{19218}{19289}I zobaczyliśmy tych ludzi w getcie -
{19293}{19364}wyczerpani, w łachmanach,
{19368}{19414}wygladali na półżywych,
{19418}{19500}nie zwracali na nas uwagi.
{19543}{19589}Widzieliśmy obszar,
{19593}{19639}który przypominał slumsy,
{19643}{19714}tyle że nikt z nas|nigdy nie widział slumsów.
{19718}{19819}Ale uznaliśmy, że to właśnie tak wygląda.
{19868}{19914}Nie mogliśmy zrozumieć,
{19918}{19989}czemu wyglądają tak jak wyglądają,
{19993}{20039}tak niedbale ubrani.
{20043}{20139}Nie wiedzieliśmy w ogóle, co to za miejsce.
{20143}{20248}To nie miało dla nas żadnego sensu, w ogóle.
{20293}{20364}Zwykle niemieccy Żydzi
{20368}{20463}spoglądali na polskich Żydów z góry,
{20518}{20589}byliśmy jakby niższą kategorią niż oni.
{20593}{20656}A tu nagle
{20668}{20739}uderzyło ich, że przyszło do takich czasów,
{20743}{20814}że muszą żyć tak samo,|nawet na niższym poziomie,
{20818}{20949}bo przecież oni nie mogli żyć|w takich warunkach - a my mogliśmy.
{21018}{21064}Wraz z przyjazdem niemieckich Żydów
{21068}{21139}łódzkie getto stało się bardziej przepełnione|niż kiedykolwiek wcześniej.
{21143}{21189}Miejscowe władze hitlerowskie
{21193}{21289}szukały sposobów,|by zmniejszyć zaludnienie getta.
{21293}{21364}Z tego powodu jesienią 1941 r.
{21368}{21439}Walter Burmeister, kierowca SS,|podróżował po Polsce,
{21443}{21514}wioząc swojego szefa, Herberta Lange.
{21518}{21564}Burmeister wspominał później,
{21568}{21639}jak Lange opisywał mu cel podróży:
{21643}{21714}�- Wyjaśnijmy sobie jedną rzecz:
{21718}{21812}obowiązuje nas całkowita tajemnica.
{21818}{21914}Mam rozkaz utworzenia|specjalnego komanda w Chełmnie.
{21918}{21964}Dołączy do nas załoga z Poznania,
{21968}{22048}a także gestapo z Łodzi.
{22118}{22224}Mamy do wykonania trudne,|ale ważne zadanie.
{22268}{22314}Do niedawna Herbert Lange
{22318}{22458}uczestniczył w hitlerowskim programie eutanazji,|mordując upośledzonych.
{22543}{22614}Lange pojechał do małej wsi zwanej Chełmno.
{22618}{22689}Przez następne kilka tygodni
{22693}{22764}on i jego ludzie przygotowywali tu|specjalną instalację.
{22768}{22839}Miała ona za zadanie
{22843}{22914}utworzyć przestrzeń w łódzkim getcie
{22918}{23014}przez zabicie Żydów,|których naziści uznali za nieproduktywnych.
{23018}{23064}Do listopada 1941 roku
{23068}{23184}Chełmno nie było już jedynym|tak budowanym ośrodkiem.
{23218}{23289}W Bełżcu, we wschodniej Polsce,
{23293}{23339}hitlerowcy budowali niewielki obóz,
{23343}{23414}w którym mogliby wymordować|wybranych Żydów z pobliskiego Lublina i okolic.
{23418}{23464}Ale zabijanie miało się nasilić nieco później -
{23468}{23514}po dramatycznych wydarzeniach,
{23518}{23614}jakie rozegrały się|ponad 7 tysięcy mil stąd.
{23618}{23664}7 grudnia 1941 roku
{23668}{23714}Japończycy zbombardowali amerykańskie pancerniki,
{23718}{23789}zaokrętowane w Pearl Harbor.
{23793}{23864}W rezultacie Niemcy -|sprzymierzone z Japończykami -
{23868}{23939}wypowiedziały wojnę Stanom Zjednoczonym.
{23943}{23989}W przemówieniu wygłoszonym kilka dni później
{23993}{24039}Hitler jasno stwierdził,
{24043}{24139}kogo należy winić za nasilenie wojny.
{24193}{24239}�My wiemy, kto stoi za Rooseveltem.
{24243}{24289}To wieczny Żyd, ktory wierzy,
{24293}{24339}że nadszedł jego czas!
{24343}{24389}Chce nam zgotować taki sam los,
{24393}{24504}jakiego mogliśmy doświadczyć|w Rosji Sowieckiej.
{24543}{24589}Teraz już w prywatnych rozmowach
{24593}{24639}Hitler wzywał do eksterminacji Żydów.
{24643}{24689}Jeden z wiodących nazistów,
{24693}{24739}który słyszał Hitlera|wzywającego do masowych mordów,
{24743}{24831}mieszkał w Krakowie, w Polsce.
{24843}{24914}16 grudnia 1941 roku,
{24918}{24964}dosłownie kilka dni po spotkaniu z Hitlerem,
{24968}{25014}przemawiał do starannie wybranej grupy
{25018}{25064}starszych rangą oficerów armii,
{25068}{25179}SS i lokalnych|wyższych urzędników hitlerowskich.
{25268}{25314}Nazywał się Hans Frank
{25318}{25427}i był hitlerowskim władcą|we wschodniej Polsce.
{25443}{25514}Wówczas jego słowa|miały pozostać nieujawnione,
{25518}{25589}ale kopia tego przemówienia przetrwała wojnę:
{25593}{25664}�Jeśli zaś idzie o Żydów,
{25668}{25764}mogę tylko rozpocząć od założenia,|że oni znikną.
{25768}{25836}Muszą zniknąć.
{25843}{25928}Ale co zrobić z tymi Żydami?
{25943}{25989}Naprawdę sądzicie, że można ich pomieścić
{25993}{26083}w nowych miejscach na Wschodzie?
{26093}{26164}W Berlinie powiedziano nam:
{26168}{26239}"Sami ich likwidujcie".
{26243}{26339}Nie da się ich wszystkich zastrzelić.
{26343}{26414}Ale musimy przedsięwziąć środki,
{26418}{26547}które doprowadzą do ich eksterminacji,|w taki czy inny sposób.
{26693}{26764}W styczniu 1942 roku
{26768}{26814}przeprowadzono pierwsze selekcje wśród Żydów,
{26818}{26927}którzy mieli być deportowani|z łódzkiego getta.
{26968}{27039}Nie chcieliśmy wyjeżdżać,
{27043}{27114}większość ludzi w getcie|nie chciała wyjeżdżać,
{27118}{27214}ponieważ zawsze nieszczęście,|które już się zna,
{27218}{27308}wydaje się lepsze od nieznanego.
{27318}{27389}Wyselekcjonowani Żydzi trafili tu -
{27393}{27500}do nowo powstałego|ośrodka zagłady w Chełmnie.
{27568}{27639}Żydzi z okolicznych terenów
{27643}{27767}trafili tu na śmierć jako pierwsi,|kilka tygodni wcześniej.
{27818}{27864}Hitlerowcy wysadzili w powietrze duży dom,
{27868}{27914}który był centralnym punktem|morderczych operacji,
{27918}{28008}by zniszczyć dowody tej zbrodni.
{28018}{28132}To jedno z niewielu zdjęć tego domu,|jakie ocalały.
{28143}{28189}Jednak dowody zgromadzone po wojnie
{28193}{28324}pozwalają odtworzyć obraz tego,|czego dopuszczali się tu naziści.
{28343}{28389}Żydom z Łodzi kazano się rozbierać,
{28393}{28489}a następnie byli pędzeni korytarzem,|biegnącym przez piwnice domu
{28493}{28564}na rampę, prowadzącą do|małego pomieszczenia bez okien.
{28568}{28653}Za nimi zatrzaskiwano drzwi.
{28668}{28761}Byli zamknięci na pace ciężarówki.
{28918}{28964}Takie ciężarówki wymyślono przed dwoma laty,
{28968}{29014}dla mordowania umysłowo chorych.
{29018}{29089}Stłaczano ich na uszczelnionej pace samochodu
{29093}{29175}i gazowano tlenkiem węgla.
{29193}{29264}Lange i inni naziści|wykazali się więc inicjatywą,
{29268}{29339}by zaadaptować tę metodę do mordowania Żydów.
{29343}{29389}Ciężarówki gazowe stały się|kluczowym narzędziem
{29393}{29514}stosowanym w nowych|morderczych operacjach - tu, w Chełmnie.
{29518}{29564}Jaki to był krzyk!
{29568}{29614}Jak oni strasznie krzyczeli!
{29618}{29689}Nie dało się tego znieść!
{29693}{29739}Było słychać te krzyki,
{29743}{29789}ale ludzi nie było widać.
{29793}{29839}Ich tam ładowali i mordowali...
{29843}{29889}No, to było piekło...
{29893}{29939}Dlatego mówiliśmy o tych ciężarówkach,
{29943}{30025}że to z piekła ciężarówki.
{30068}{30114}Kiedy widziałam, jak nadjeżdża,
{30118}{30197}mówiłam: piekło jedzie.
{30268}{30314}Ciężarówki wiozły ciała zagazowanych Żydów
{30318}{30389}przez ponad 2 mile wiejskimi drogami,|aż do pobliskiego lasu,
{30393}{30489}gdzie miały być pochowane na polanie.
{30543}{30589}Wielu Niemców, którzy pracowali w Chełmnie,
{30593}{30664}sądziło, że to, co robią,|jest całkowicie zgodne z prawem,
{30668}{30739}jak na przykład wynika z powojennych zeznań|Kurta M�biusa,
{30743}{30824}jednego ze strażników SS:
{30893}{30939}�Kapitan Lange powiedział nam,
{30943}{30989}że rozkazy dokonania eksterminacji Żydów
{30993}{31064}zostały wydane przez Hitlera i Himmlera.
{31068}{31139}A nam, jako oficerom policji, wpojono,
{31143}{31239}by każdy rozkaz od władz|uznawać za zgodny z prawem i właściwy.
{31243}{31314}W tamtym czasie sądziłem,
{31318}{31364}że Żydzi nie są niewinni, tylko winni.
{31368}{31414}Propaganda ciągle nam wmawiała,
{31418}{31514}że wszyscy Żydzi to przestępcy i podludzie
{31518}{31564}i że są przyczyną upadku Niemiec
{31568}{31647}po I wojnie światowej.
{31768}{31839}Niemcy, powodowani|takimi antysemickimi urojeniami,
{31843}{31914}stworzyli w Chełmnie
{31918}{32032}pierwszą regularną metodę|masowego gazowania Żydów.
{32043}{32114}Nadal jednak lokalne mordercze|inicjatywy nazistów, takie jak ta,
{32118}{32236}nie układały się wyraźnie|w jasno określoną strategię.
{32318}{32389}Miało to nastąpić
{32393}{32439}20 stycznia 1942 roku,
{32443}{32514}na osławionym spotkaniu nad jeziorem Wannsee
{32518}{32600}na przedmieściach Berlina.
{32693}{32764}Celem, dla którego spotkanie zostało zwołane,
{32768}{32814}było skoordynowanie eksterminacji Żydów.
{32818}{32932}Naziści określili ją jako|"ostateczne rozwiązanie".
{33143}{33214}Zarówno przedstawicielom rządu,|jak i oficjelom partii nazistowskiej
{33218}{33264}dano jasno do zrozumienia,
{33268}{33372}że to SS ma w pełni zarządzać tym procesem.
{33493}{33564}Pod przewodnictwem Reinharda Heydricha z SS
{33568}{33639}i z Adolfem Eichmannem jako protokolantem,
{33643}{33714}zadeklarowano w Wannsee kluczowe twierdzenie:
{33718}{33764}wszyscy Żydzi, znajdujący się|pod władzą nazistów,
{33768}{33814}mają umrzeć.
{33818}{33912}Wielu z nich - od pracy ponad siły:
{33918}{34014}�Pierwszym krokiem|do ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej
{34018}{34124}jest skierowanie Żydów do pracy na Wschodzie.
{34168}{34289}Już samo to wyeliminuje dużą liczbę Żydów|drogą selekcji naturalnej.
{34293}{34398}Pozostali zostaną odpowiednio potraktowani.
{34543}{34614}W gettach takich jak łódzkie
{34618}{34714}hitlerowcy realizowali politykę Heydricha:
{34718}{34789}część Żydów miała być|wyniszczona poprzez pracę,
{34793}{34895}inni mieli być "odpowiednio potraktowani".
{35118}{35164}Nie wystarczało jedzenia,
{35168}{35214}by móc przeżyć.
{35218}{35264}Nie było mleka,
{35268}{35314}żadnego mięsa, żadnego jedzenia,
{35318}{35388}w ogóle niczego.
{35593}{35684}Wielu Żydów chciało coś sprzedać,
{35693}{35739}na przykład parę butów...
{35743}{35814}Po prostu cokolwiek, co się miało.
{35818}{35864}Moja matka zamieniła jedwabną bluzkę
{35868}{35952}na odrobinę masła i chleba.
{36093}{36193}W getcie za wszystko trzeba było płacić.
{36268}{36359}Trzeba było mieć jakieś kontakty.
{36368}{36439}Nic się nie dało załatwić bez powiązań.
{36443}{36489}Tak się żyło,
{36493}{36564}tak ten system działał:
{36568}{36683}ty mnie wyświadczysz przysługę,|ja wyświadczę tobie.
{36893}{36977}Nikomu nie można było ufać,
{36993}{37089}bo jeśli coś bym powiedziała|koleżance, cokolwiek,
{37093}{37211}mogłaby tego użyć przeciw mnie,|dla własnych korzyści.
{37218}{37264}Wielu ludzi próbowało tak szkodzić innym
{37268}{37314}i można zrozumieć, dlaczego:
{37318}{37408}to była kwestia życia i śmierci.
{37518}{37589}Takie było życie w getcie,
{37593}{37686}taki właśnie miało wpływ na ludzi.
{37693}{37739}Czy byli tacy sami przed wojną?
{37743}{37814}Nie przypuszczam.
{37918}{37989}Jednym z bardziej poruszających aspektów|hitlerowskiego zarządzanie gettem
{37993}{38064}był sposób, w jaki zmuszano|żydowskie władze getta
{38068}{38114}do podejmowania wielu decyzji|o życiu i śmierci,
{38118}{38164}na przykład jak rozdzielić|i tak niewystarczające zasoby:
{38168}{38241}pracę czy żywność.
{38543}{38614}W przeciwieństwie do zdecydowanej większości|żydowskich przywódców getta,
{38618}{38689}przewodniczący Rady Żydowskiej w łódzkim getcie,|Mordechaj Chaim Rumkowski,
{38693}{38789}wykorzystywał swoją pozycję i władzę.
{38843}{38914}Słyszałam plotki.
{38918}{38964}Wiedziałam, że ma paskudny charakter.
{38968}{39014}Kiedy był na kogoś zły,
{39018}{39114}potrafił chwycić za trzcinkę i uderzyć.
{39118}{39189}Od czasu do czasu Rumkowski|wykorzystywał deportacje,
{39193}{39239}by pozbywać się tych,|którzy mu się sprzeciwiali.
{39243}{39339}Nadużywał też swojej władzy w innych celach.
{39343}{39414}Byłam w biurze sama,
{39418}{39489}a on podsuwał sobie krzesło.
{39493}{39539}I ucinał sobie ze mną pogawędkę.
{39543}{39589}Mówił, a ja słuchałam.
{39593}{39666}I molestował mnie.
{39693}{39739}Ja się odsuwałam od niego,
{39743}{39814}a on ciągle przysuwał się bliżej...
{39818}{39889}To było przerażające...
{39893}{39957}powiązanie.
{39968}{40031}To było...
{40118}{40164}Rumkowski wiele razy
{40168}{40264}wykorzystywał młode kobiety, dziewczęta.
{40268}{40314}Miały po 15,16,18,20...
{40318}{40406}Całkiem atrakcyjne dziewczyny.
{40443}{40514}Siedzieliśmy kiedyś wszyscy w jadłodajni,
{40518}{40564}a on po prostu wszedł, otoczył jedną ramieniem
{40568}{40652}i po prostu ją wyprowadził.
{40668}{40739}No więc ja sam widziałem.
{40743}{40847}Nie, że ktoś mi powiedział - sam widziałem.
{40918}{40964}Rumkowski wykorzystywał seksualnie|Lucille Eichengreen
{40968}{41039}przez kilka miesięcy.
{41043}{41089}Dopiero kiedy zamknięto biuro,|w którym pracowała,
{41093}{41184}udało się jej umknąć jego uwadze.
{41193}{41239}Czułam wstręt, czułam wściekłość,
{41243}{41289}ale...
{41293}{41339}gdybym kiedykolwiek uciekła,
{41343}{41389}kazałby mnie deportować.
{41393}{41474}To było jasne jak słońce.
{41593}{41681}Getto zostawiło trwałe znamię.
{41743}{41789}Wydobywało to,|co w człowieczeństwie najlepsze,
{41793}{41839}i to, co w nim najgorsze.
{41843}{41948}Sprawiło, że jestem dzisiaj tym, kim jestem.
{41993}{42086}Wszyscy doznaliśmy tam uszczerbku,
{42093}{42173}przez te wszystkie lata.
{42193}{42264}Ostatecznie, kiedy getto zostało zlikwidowane,
{42268}{42339}Rumkowskiego i jego rodzinę|spotkał ten sam los,
{42343}{42414}jaki stał się udziałem 200 tysięcy Żydów|z łódzkiego getta.
{42418}{42516}Zostali zamordowani przez hitlerowców.
{42643}{42689}Na początku 1942 roku
{42693}{42764}Auschwitz, w przeciwieństwie|do Chełmna i łódzkiego getta,
{42768}{42914}nie odgrywał jeszcze znaczącej roli|w nazistowskim "ostatecznym rozwiązaniu".
{43218}{43289}Od września 1941 roku
{43293}{43364}H�ss i jego koledzy prowadzili doświadczenia|z użyciem Cyklonu B -
{43368}{43414}kwasu pruskiego,
{43418}{43489}w celu zabijania|radzieckich jeńców wojennych oraz chorych
{43493}{43539}w obozowym krematorium -
{43543}{43627}kilka metrów od jego biura.
{43918}{43964}Za ścianą pomieszczenia|z piecami krematoryjnymi
{43968}{44048}znajdowała się kostnica.
{44068}{44194}SS wykorzystało ją|jako naprędce przystosowaną komorę gazową.
{44218}{44289}Niewielkie grupy Żydów z okolic,|uznanych za niezdolnych do pracy,
{44293}{44339}także były tu uśmiercane,
{44343}{44414}poczynając od jesieni 1941 r.
{44418}{44489}Wkrótce jednak dla H�ssa i jego kolegów z SS|stało się jasne,
{44493}{44539}że nie jest to idealne miejsce
{44543}{44614}do popełniania masowych morderstw.
{44618}{44664}Opisuje to polski więzień polityczny
{44668}{44763}i naoczny świadek - Józef Paczyński:
{44818}{44889}Wyszedłem na strych tego budynku,
{44893}{44939}stanąłem na skrzynce czy na czymś takim...
{44943}{45014}Uchyliłem jedną dachówkę
{45018}{45064}i mogłem zobaczyć wszystko, co się działo,
{45068}{45158}bo to było dokładnie przede mną.
{45168}{45214}I oni bardzo grzecznie|się z tymi ludźmi obchodzili.
{45218}{45264}Bardzo grzecznie!
{45268}{45314}"- Rozbierajcie się,|tu sobie spakujcie swoje rzeczy",
{45318}{45391}tu to, tu tamto...
{45443}{45489}I wtedy na ten płaski dach budynku
{45493}{45563}wyszedł esesman,
{45568}{45614}nałożył maskę gazową,
{45618}{45686}otworzył klapę
{45693}{45774}i wsypał tam ten proszek.
{45943}{46014}I wtedy, jak to zrobił,
{46018}{46064}mimo że te mury były bardzo grube,
{46068}{46139}było słychać wielki krzyk,
{46143}{46189}mimo tych grubych murów.
{46193}{46239}To się wszystko działo w porze obiadowej,
{46243}{46311}w biały dzień.
{46318}{46364}I żeby zagłuszyć te krzyki
{46368}{46414}postawili dwa motocykle,
{46418}{46489}na chodniku koło tego krematorium.
{46493}{46539}Silniki rozkręcili na pełny gaz,
{46543}{46619}żeby zagłuszyć krzyk.
{46643}{46714}Żeby ukryć jakoś te wrzaski.
{46718}{46814}No więc mieli te motory,|ale im się nie udało.
{46818}{46913}Wypróbowali to, ale to nic nie dało.
{46943}{47034}Te krzyki trwały 15 czy 20 minut,
{47043}{47137}stawały się słabsze, coraz słabsze,
{47143}{47214}wreszcie ucichły.
{47318}{47409}Ten horror to był tylko początek.
{47568}{47638}Wiosną 1942 roku
{47643}{47764}po raz pierwszy deportowano do Auschwitz|Żydów spoza Polski.
{47768}{47814}Pochodzili z kraju,
{47818}{47934}który był jednym z najbliższych|sojuszników nazistów.
{47968}{48039}Opowieść o tym, jak ci Żydzi|znaleźli się w pociągach do Auschwitz,
{48043}{48114}jest jednym z najbardziej|wstrząsających i zaskakujących epizodów
{48118}{48234}w historii hitlerowskiego|"ostatecznego rozwiązania".
{48418}{48489}Pasażerowie tych pociągów|pochodzili ze Słowacji,
{48493}{48581}wielu ze stolicy - Bratysławy.
{48593}{48664}Słowacja była nowym krajem,
{48668}{48739}utworzonym dopiero w 1939 roku,
{48743}{48873}a większość Słowaków była nastawiona|wściekle nacjonalistycznie.
{49043}{49117}*Kochamy nasz kraj,
{49143}{49224}*zabijemy naszych wrogów,
{49268}{49339}*zbudźcie się, bracia, w całym kraju,
{49343}{49414}*obronimy nasz język i nasze istnienie,
{49418}{49464}*nigdy nikomu nie ustąpimy,
{49468}{49561}*wołamy: "Słowacja dla Słowaków! "
{49843}{49939}Prezydent Józef Tiso był katolickim księdzem,
{49943}{49964}a premier Vojtech Tuka
{49968}{50064}również był człowiekiem głęboko religijnym.
{50068}{50139}Wprowadzili oni szereg|antysemickich przepisów,
{50143}{50273}wywodzących się głównie z nietolerancji|religijnej i kulturowej.
{50293}{50364}W awangardzie prześladowców|żydowskiej ludności
{50368}{50477}znajdowała się nacjonalistyczna|Gwardia Hlinki.
{50493}{50539}Żyd nigdy nie szedł do pracy.
{50543}{50614}Żaden Żyd nie pracował.
{50618}{50707}Tylko chcieli mieć łatwe życie.
{50843}{50889}Słowacy byli zadowoleni,
{50893}{50964}że mogą przejąć ich sklepy.
{50968}{51014}Nazywaliśmy to "aryizacją".
{51018}{51095}Tak zostali bogaczami.
{51143}{51189}Przed wybuchem wojny
{51193}{51239}w Słowacji żyła kwitnąca żydowska wspólnota,
{51243}{51314}licząca około 90 tysięcy obywateli.
{51318}{51414}Teraz znaleźli się oni|w bezpośrednim zagrożeniu.
{51418}{51514}Kiedy hitlerowcy zażądali|przymusowej siły roboczej,
{51518}{51645}słowackie władze zaoferowały im 20.000 Żydów|wraz z rodzinami.
{51693}{51764}Ale na początku 1942 roku
{51768}{51839}powstał spór między Niemcami a Słowakami:
{51843}{51939}hitlerowcy, których machina eksterminacyjna|nie miała jeszcze wystarczającej "wydajności",
{51943}{51989}z początku nie chcieli zaakceptować nikogo,
{51993}{52078}kto nie był zdolny do pracy.
{52093}{52164}Na początku 1942 roku
{52168}{52214}w bratysławskim MSZ zorganizowano spotkanie.
{52218}{52307}Jego celem było rozwiązać spór.
{52518}{52564}Kapitan SS Dieter Wisliceny
{52568}{52639}miał się spotkać z premierem Tuką
{52643}{52735}i szefem jego kancelarii dr. Koso.
{52768}{52839}Zarówno Wisliceny, jak i Koso,
{52843}{52939}zeznawali po wojnie|na temat przebiegu spotkania.
{52943}{53053}�- Czy dr Koso omawiał z Panem|naszą propozycję?
{53093}{53189}Oferta opiewa na 20 tysięcy|żydowskich robotników?
{53193}{53264}Słowacki rząd chciałby przesiedlić|żydowskich robotników,
{53268}{53345}ale razem z rodzinami.
{53393}{53513}Uważamy, że rozdzielanie rodzin|jest niechrześcijańskie.
{53543}{53589}A nie jest tak, Panie Premierze,
{53593}{53664}że gra tu rolę|nie tylko chrześcijańska troska,
{53668}{53751}ale też kwestie finansowe?
{53768}{53814}My bierzemy siłę roboczą,
{53818}{53899}ale Wy wyżywicie rodziny?
{53943}{54014}Przy czym, o ile mi wiadomo,
{54018}{54114}nie mamy dachu nad głową|dla Żydów, którzy nie są zdolni do pracy.
{54118}{54164}Jakąkolwiek pracę podejmą ci Żydzi,
{54168}{54269}nie wyrówna to nam poniesionych nakładów.
{54293}{54414}Jeśli idzie o koszty,|moglibyśmy dojść do porozumienia.
{54418}{54489}To znaczy: pokryjecie wydatki?
{54493}{54564}To się zobaczy.
{54593}{54712}Najpierw proszę porozmawiać|z pułkownikiem Eichmannem.
{54718}{54789}Układ ostatecznie wynegocjowano w Berlinie.
{54793}{54864}Jak dowodzi ten dokument,
{54868}{54939}słowackie Ministerstwo Spraw Zagrznicznych|zgodziło się zapłacić nazistom
{54943}{55062}po 500 marek niemieckich|za każdego deportowanego Żyda.
{55068}{55114}Tak więc Słowacy sami zapłacili nazistom
{55118}{55204}za wywiezienie Żydów z kraju.
{55268}{55339}Dla większości słowackich Żydów
{55343}{55414}początkiem podróży było osadzenie|w obozach przejściowych,
{55418}{55506}takich jak ten pod Bratysławą.
{55593}{55664}Słowaccy Żydzi zamknięci w takich obozach
{55668}{55782}znajdowali się we władzy absolutnej|Gwardii Hlinki.
{55843}{55914}Niektórzy z tych żołnierzy|byli naprawdę głupi.
{55918}{55964}Na przykład potrafili umyślnie|nasrać na podłogę,
{55968}{56064}a my musieliśmy to czyścić własnymi rękami.
{56068}{56139}Mówili na nas: "żydowskie kurwy",
{56143}{56189}kopali nas, zachowywali się strasznie.
{56193}{56239}Mówili też:
{56243}{56289}"Nauczymy was, Żydówki, jak się pracuje".
{56293}{56392}Ale uboższe kobiety przywykły do pracy.
{56518}{56614}Później, kiedy Żydzi trafiali do obozów,
{56618}{56712}zabieraliśmy ich dobytek i ubrania.
{56843}{56889}Przychodził zastępca komendanta i mówił,
{56893}{56991}żeby przyjść i wybierać sobie ubrania.
{57068}{57114}Zabrałem trochę ubrań,
{57118}{57192}inni też zabierali.
{57268}{57314}Wziąłem jeszcze trzy pary butów.
{57318}{57364}Każdy brał, co się nawinęło.
{57368}{57414}Obwiązałem wszystko sznurkiem
{57418}{57493}i zaniosłem do domu.
{57568}{57614}My, gwardziści,
{57618}{57703}mieliśmy tam całkiem nieźle.
{57743}{57814}W ciągu kolejnych miesięcy,|gdy ruszyły deportacje,
{57818}{57864}Michal Kab�Ł uświadamiał sobie,
{57868}{57972}jaki los czeka najpewniej słowackich Żydów.
{58018}{58064}Jak Pan mógł osobiście|uczestniczyć w deportacjach,
{58068}{58170}wiedząc, że ci ludzie idą na pewną śmierć?
{58218}{58294}A co mogłem zrobić?
{58318}{58389}Myślałem i tak, i tak.
{58393}{58439}Myślałem:
{58443}{58489}wreszcie będzie tu spokój i porządek,
{58493}{58562}macie za swoje.
{58693}{58739}Ale z drugiej strony:
{58743}{58838}byli też wśród nich niewinni ludzie.
{58843}{58920}Myślałem i tak, i tak.
{59093}{59139}Deportacja żydowskich rodzin ze Słowacji
{59143}{59214}rozpoczęła się w kwietniu 1942 roku
{59218}{59313}i trwała przez kolejnych 7 miesięcy.
{59368}{59414}W sumie przekazano Niemcom
{59418}{59497}około 60 tysięcy Żydów.
{59768}{59814}150 mil dalej,
{59818}{59889}w willi położonej bezpośrednio|obok obozu Auschwitz,
{59893}{59964}gdzie żył z żoną i czwórką dzieci,
{59968}{60069}Rudolf H�ss oczekiwał przybycia Słowaków.
{60093}{60164}Plany dla nowego obozu w Birkenau|zmieniły się:
{60168}{60214}radzieccy jeńcy wojenni|jako przymusowi robotnicy
{60218}{60289}mieli zostać wysłani gdzie indziej.
{60293}{60339}H�ss wiedział już,
{60343}{60454}że kluczowi dla przyszłosci Auschwitz|będą Żydzi.
{60518}{60564}To tutaj, w dalekim zakątku Birkenau,
{60568}{60639}2 mile od obozu macierzystego,
{60643}{60689}H�ss i inni esesmani
{60693}{60814}znaleźli miejsce dla nowych|prowizorycznych komór gazowych.
{60818}{60889}Na tym polu znajdowało się|polskie gospodarstwo,
{60893}{60939}znane później jako "czerwony domek"
{60943}{61013}lub "bunkier 1".
{61068}{61114}H�ss i jego kamraci z SS
{61118}{61252}postrzegali to jako krok naprzód|w procesie mordowania w Auschwitz.
{61268}{61339}Poprzez zamurowanie okien i drzwi
{61343}{61389}oraz utworzenie dwóch nowych wejść
{61393}{61492}stworzono dwie oddzielne komory gazowe.
{61518}{61589}W przeciwieństwie do krematorium|w macierzystym obozie,
{61593}{61709}można tu było uśmiercać ludzi|we względnej tajemnicy.
{61718}{61789}W tym nędznym gospodarstwie
{61793}{61864}zostały zamordowane dziesiątki tysięcy ludzi.
{61868}{61914}Sposób zabijania nie uległ zmianie:
{61918}{61989}Żydom mówiono, że mają wziąć prysznic,
{61993}{62064}byli zamykani w pomieszczeniu,
{62068}{62139}a przez wrzutnię w ścianie|wrzucano do środka Cyklon B.
{62143}{62214}Kilka tygodni później|naziści przerobili inne pobliskie gospodarstwo -
{62218}{62264}"biały domek" -
{62268}{62341}w taki sam sposób.
{62593}{62639}Słowaccy Żydzi przybyli na stację kolejową,
{62643}{62689}która znajdowała się 2 mile od komór gazowych,
{62693}{62764}29 kwietnia 1942 roku.
{62768}{62858}SS od razu poddało ich selekcji.
{63018}{63064}To była pierwsza z setek takich selekcji,
{63068}{63191}które miały być przeprowadzane|przez następne 30 miesięcy.
{63218}{63264}Kiedy otworzyli te wagony i wyrzucali nas,
{63268}{63314}zaczęły się wrzaski, natychmiast.
{63318}{63397}Krzyczeli po niemiecku.
{63418}{63519}To byli esesmani, oni nas tak traktowali.
{63593}{63664}Mieliśmy się ustawić w szeregu,
{63668}{63714}najpierw mężczyźni, potem kobiety i dzieci,
{63718}{63788}na końcu starcy.
{63918}{63989}Patrzyłam na mojego ojca, dokładnie tutaj,
{63993}{64064}jego twarz i jego spojrzenie|były takie smutne...
{64068}{64160}Wtedy widziałam go po raz ostatni.
{64243}{64289}Słowackich Żydów, przeznaczonych na śmierć,
{64293}{64364}prowadzono następnie|wśród nowo postawionych budynków Birkenau
{64368}{64439}w kierunku odizolowanych od reszty obozu|komór gazowych:
{64443}{64539}"czerwonego domku" i "białego domku".
{64568}{64614}Kiedy wracaliśmy z pracy,
{64618}{64664}widzieliśmy, jak prowadzą tych ludzi.
{64668}{64747}Czekali tam cały dzień.
{64768}{64839}Siedzieli tam,|nadal mieli jakieś jedzenie z domu,
{64843}{64889}a wokół nich byli esesmani z psami.
{64893}{64988}Nie wiedzieli, co się z nimi stanie.
{65018}{65089}Po wojnie, podczas oczekiwania na proces,
{65093}{65139}Rudolf H�ss opisał proces uśmiercania
{65143}{65189}w przerobionych gospodarstwach,
{65193}{65288}który miał miejsce wiosną 1942 roku:
{65293}{65339}�Kiedy więźniowie przyjeżdżali|i rozbierali się,
{65343}{65389}najważniejsze było to,
{65393}{65514}by wszystko przebiegało w atmosferze|możliwie największego spokoju.
{65518}{65564}Małe dzieci zwykle płakały,
{65568}{65639}bo było dla nich czymś dziwacznym|rozbierać się w ten sposób,
{65643}{65714}ale kiedy matki|albo Żydzi z Sonderkommando pocieszali je,
{65718}{65764}uspokajały się
{65768}{65814}i wchodziły do komory gazowej,
{65818}{65864}bawiąc się albo żartując z innymi dziećmi,
{65868}{65947}biorąc ze sobą zabawki.
{65993}{66039}Setki mężczyzn i kobiet w kwiecie wieku
{66043}{66089}szły, niczego nie podejrzewając,
{66093}{66164}na śmierć w komorach gazowych,
{66168}{66267}na tle kwitnącego sadu drzew owocowych.
{66343}{66389}Ten obraz śmierci pośród życia
{66393}{66470}towarzyszy mi do dziś.
{66493}{66589}Patrzyłem na nich|jak na wrogów naszego narodu.
{66593}{66639}Przyczyny stojące za programem eksterminacji
{66643}{66723}wydawały mi się słuszne.
{66843}{66889}Po gazowaniu H�ss i inni esesmani
{66893}{66964}zmuszali innych żydowskich więźniów|do ładowania ciał na wózki
{66968}{67014}i przewożenia ich|prowizorycznym torem kolejowym
{67018}{67103}w kierunku olbrzymich dołów.
{67268}{67314}Otto Pressburger był jednym z tych więźniów,
{67318}{67418}których zmuszano do pozbywania się ciał:
{67518}{67589}My kopaliśmy doły,
{67593}{67689}ale z początku nie mieliśmy pojęcia,|do czego mają służyć.
{67693}{67739}Kiedy doły były już dość głębokie,
{67743}{67834}zaczęliśmy wrzucać do nich ciała.
{67893}{67964}To było straszne.
{67968}{68014}Każdego ranka leżały nowe stosy ciał,
{68018}{68103}a my musieliśmy je pochować.
{68218}{68264}Kiedy przyszło lato,
{68268}{68314}to wszystko zaczęło gnić.
{68318}{68389}To było straszne.
{68443}{68514}Większość z tych ludzi, co tu pracowali,
{68518}{68564}była z Trnavy - mojego rodzinnego miasta.
{68568}{68639}Znałem ich wszystkich
{68643}{68714}i każdego dnia było ich mniej i mniej.
{68718}{68813}Oni nadal są gdzieś tutaj pochowani.
{68843}{68889}Mój brat i ojciec
{68893}{68968}też są tu pochowani.
{69143}{69189}Do lata 1942 roku
{69193}{69239}H�ss i jego koledzy z Auschwitz
{69243}{69331}odkryli, jak mordować tysiące.
{69443}{69489}Ale ich improwizowane metody uśmiercania
{69493}{69564}nie mogły nadążyć za oczekiwaniami|ich przełożonych.
{69568}{69664}Ci bowiem, w pogoni|za "ostatecznym rozwiązaniem",
{69668}{69756}marzyli o zgładzeniu milionów.
{69968}{70039}Podczas następnych kilku miesięcy
{70043}{70114}H�ss i jego koledzy|pokonali wszystkie przeszkody
{70118}{70214}i stworzyli budynki wyglądające tak jak ten.
{70218}{70329}Tu uśmiercanie mogło się odbywać|na masową skalę.
{70493}{70564}Niebawem naziści zaczęli|przeczesywać całą Europę
{70568}{70614}w poszukiwaniu jeszcze większej liczby ludzi,
{70618}{70707}by ich tu przywieźć i zgładzić.
{71193}{71289}*Napisy: Mateusz Zimmerman|*[e-mail]