XXIV OGÓLNOPOLSKIE
WARSZTATY PRACY PROJEKTANTA KONSTRUKCJI
BESKIDY WISA
A, 17 ÷ 20 marca 2009 r. KRAKÓW
Mirosław BORYCZKO1
Stanisław KARCZMARCZYK2
OCENA I ZABEZPIECZANIE POSADOWIEC

BUDYNKÓW HISTORYCZNYCH
1. Wprowadzenie
W procesie badań, oceny i opracowania zabezpieczeń posadowienia budynków
historycznych istotną rolę - poza bezpośrednim rozpoznaniem rozwiązań konstrukcyjnych
fundamentów - może odgrywać znajomość zasad jakimi kierowali się ich budowniczowie.
Autorom tego referatu znane są przykłady błędnych ocen i wniosków dotyczących
fundamentów historycznych budynków wynikających z braku informacji o zasadach
wznoszenia tych części budowli w przeszłości. Typowym przykładem takich błędów były
oceny rzekomych wad fundamentu zachodniej ściany największej w Europie gotyckiej Sali
Rycerskiej zamku w Malborku. W opracowaniach zawierających wyniki badań i analiz
poświeconych ocenie przyczyn uszkodzeń ściany zachodniej, powtarzały się stwierdzenia
o braku spoiwa w zaprawie spajającej dolne pasmo kamiennego fundamentu ułożonego na
palach drewnianych i na ruszcie z bali drewnianych. Autorzy tych prac przypisywali brak
spoiwa skutkom wypłukiwania przez przepływający obok Nogat.
W tym przypadku formowanie fundamentu na spoiwie wykonanym z piasku było
zabiegiem ochronnym przed kapilarnym podciąganiem wilgoci i można z wysokim
prawdopodobieństwem stwierdzić, że spoiwa wapiennego nigdy tam nie było. Podobne
rozwiązania występowały w dolnych partiach ław fundamentowych budynków gotyckich
i obiektów wznoszonych w póz
niejszych okresach stylowych.
Inny często powtarzający się problem to kształt przekroju dolnego pasma fundamentów
tj. umownie wydzielonej ławy fundamentowej. W większości budynków historycznych brak
jest wyraz
nego, budowlanego wyodrębnienia ławy fundamentowej. W niektórych
przypadkach - szczególnie w budynkach bez podpiwniczenia - fundamentem nazywano dolną
część przekroju ścian fundamentowych od poziomu terenu do poziomu ich posadowienia.
W innych przypadkach była to najniższa część przekroju ściany charakteryzująca się innym
kształtem przekroju np. trapezowym lub część prostokątnego przekroju wydzielona odsadzką.
W przypadku fundamentów historycznych budynków i budowli, z reguły brak jest
dokumentów archiwalnych opisujących wymiary geometryczne, głębokość posadowienia czy
też rozwiązania materiałowe fundamentów. Ich rozpoznanie wymaga wykonania odkrywek
i stworzenia bezpośredniego dostępu do ich powierzchni, oraz wykonanie odpowiednich
1
Mgr inż. - Politechnika Krakowska
2
Dr inż. - Politechnika Krakowska
1
badań podłoża gruntowego. Pewne ułatwienie w rozpoznaniu i ocenie historycznych
posadowień stanowi wiedza o zasadach budowy fundamentów stosowanych przez ich
budowniczych.
2. Przegląd historycznych zasad wznoszenia fundamentów i oceny podłoża gruntowego
W praktyce występują potrzeby oceny posadowienia budowli wznoszonych od
wczesnego średniowiecza do końca XIX stulecia. Budowniczowie tych obiektów kierowali
się często nawet starożytnymi traktatami o architekturze i budownictwie.
W rozwiązaniach stosowanych w XV wieku, można znalez
ć wiele rozwiązań opisanych
w traktacie Witruwiusza  O architekturze ksiąg dziesięć odkrytym po piętnastu stuleciach
w 1425 r. i rozpowszechnionym po tej dacie. Można tam znalez
ć miedzy innymi poradę  jeśli
można, należy kopać aż do stałego gruntu a nawet głębiej, o ile to wydaje się wskazane ze
względu na wielkość budowli [1]. W treści traktatu zawarte jest również zalecenie aby
szerokość wykopu pod fundament była większa od planowanej grubości nadziemnej części
ściany. Była to zatem sugestia formowania odsadzek na styku fundamentu ze ścianą [1].
Bardziej dokładnie sformułował tą zasadę Andrea Palladio [2], który zalecał aby fundament
był dwa razy grubszy od muru, który ma na nim być zbudowany. Zaleca również, aby -  mieć
na względzie rodzaj gruntu i rozmiary budowli i zakładać jeszcze szersze fundamenty na
gruntach pulchnych i niestałych oraz wówczas, gdy mają otrzymać znaczne obciążenie .
Nietrudno się doszukać w tym cytacie analogii kryteriów obowiązujących przy ustalaniu
kategorii geotechnicznych w świetle obecnie obowiązujących przepisów.
Odmienną definicję fundamentu można znalez
ć w traktacie napisanym przez Battista
Alberti [3] który stwierdza, że fundament nie jest częścią budowli, ale miejscem i podstawą,
na której ma się ułożyć i wznieść ową budowlę. Jako właściwe podaje przykłady
posadowienia budynków na litej skale (Weje, Siena). W grupie porad zawartych
w cytowanym traktacie znalez
ć można również starożytną maksymę:  kop szczęśliwie
fundamenty, aż dopóki nie dotrzesz do trwałego gruntu, bo ziemia składa się wewnątrz
z licznych i różnorodnych warstw .
Innym z
ródłem wiedzy o zasadach posadowienia historycznych budowli jest dzieło
Vincenzo Scamozzi wydane w Wenecji w 1615 r. [4]. W jego traktacie znalez
ć można
również powtórzenie zasad zawartych w dziełach Witruwiusza, Palladio i Alberti.
Najstarszym, wydanym w języku polskim jest traktat budowlany wydany przez Piotra
Crescentyna w 1549 r. [5]. W treści tego traktatu można znalez
ć wiele zaleceń zaczerpniętych
z traktatu Palladia. Cytat z tego dzieła zamieszczony w pracy [12] świadczy o świadomości
ówczesnych budowniczych, jakie zagrożenie dla posadowienia budowli może mieć obecność
części organicznych w podłożu gruntowym. Wynika to z tekstu -  & ale będzieli ziemia
rzadka y wilgotna, musisz głębiej fundamenti wkopać aże gliny dojdziesz abo iednak calizny
takowej, gdzie by się iuż gnoiu niejakiej zgnitości ziemie nie nadziewał&  . W traktacie
Piotra Crescentyna zawarte są również porady dotyczące przygotowania zaprawy do
wznoszenia fundamentów. Obok zalecanej proporcji wapna i piasku o stosunku 1:2 autor
zaleca dodatek  gliny spalonej a więc historycznego dodatku hydraulicznego zastosowanego
po raz pierwszy przez Greków w V wieku p.n.e.
W XVIII wieku opracowano dzieło p.t.:  Krótka Nauka Budownicza Dworów, Pałaców,
Zamków podług Nieba y zwyczaiu Polskiego przypisywana A
. Opalińskiemu [6]. Można
w nim znalez
ć sześć przestróg wymagających przestrzegania przy fundamentowaniu. Do
najważniejszych autor zalicza wybór właściwego miejsca ze względu na grunt budowlany.
Grunt ten winien być  mocny, trwały i stały i ziemie nienaruszonej . Inna przestroga dotyczy
starannego wykonania wykopu:  rów ma mieć dno w sobie urównane iednostayne&  . W ślad
2
za zasadami Palladia głębokość fundamentu winna wynosić  & co najmniej szóstą część
wysokości budynku nad ziemią . W odniesieniu do szerokości fundamentu to  ma być
w dwoynasob większa niż ściana . Zalecono również aby wykonać fundament  a scarpa tj.
 & aby ubywało fundamentu z obu stron&  to jest coraz cieniei aż do muru ściany. Było to
zatem zalecenie formowania fundamentu o przekroju trapezowym lub z odsadzkami.
W wydawnictwie z 1743 roku autorstwa jezuity W. Bystrzanowskiego [7] zawarte było
powszechnie respektowane zalecenie, aby pozostawić wykonany fundament  przynajmniej
przez jedno lato do wyschnięcia . Współczesna interpretacja tego zalecenia zostałaby
skwitowana jako przerwa technologiczna niezbędna dla uzyskania wytrzymałości przez
zaprawÄ™ wapiennÄ….
Kolejne dzieło z 1754 roku autorstwa księdza S. Sierakowskiego [9] podkreśla również
znaczenie właściwego wykonania fundamentu słowami:  błędy w fundamentach są
najszkodliwsze w strukturze trudne do naprawy, ale choćby i naprawiane były, zawsze
struktura taka ma wadę, która ją prędzej czy póz
niej do ruiny doprowadzi .
Wysuwa stąd słuszny wniosek, że  nie można tedy mieć dosyć ostrożności w zakładaniu
gruntownie tej zasady, od której całość budowy zawisła .
W cytowanym opracowaniu zamieszczono również uwagę dotyczącą kolejności
wykonywania fundamentów. Autor zaleca równoczesne budowanie fundamentów pod całą
budowlę w następujących słowach  & fundamenta razem wszystkie murowane być powinny,
żeby równo schły i osiadały&  a dalej dodaje  & cała struktura nie częściami ale razem
wznosić się powinna& . .
Odrębnym z
ródłem informacji dotyczących fundamentowania budynków historycznych,
są zapiski umów zawieranych między budowniczymi i zlecającymi te prace właścicielami
dworów i pałaców. W umowach zawarte były nawet ustalenia określające głębokość
posadowienia budynku (np. na 10 stóp). Analiza treści tych zapisów była na ogół zgodna
z zasadami realizacji fundamentów opisanymi w cytowanych traktatach historycznych [12].
W historycznych traktatach można również nalez
ć opisy badań podłoża gruntowego
i oceny jego przydatności do posadowienia fundamentów. Powtarzały się ostrzeżenia przed
posadowieniem na złym gruncie. W pracy [11] można znalez
ć poradę autora aby fundamenty
zakładać na ziemi  która od stworzenia świata nie była ruszana y uleżała . Są to zasady
sformułowane już przez Witruwiusza [1]. W pracy [9] ujęto również opis badania gruntu
polegający na zrzuceniu na dno wykopu belki drewnianej, która uderzając sztorcem o ziemię
wydawała odgłos, którego rodzaj świadczył o przydatności podłoża gruntowego do
bezpośredniego posadowienia fundamentu. Podobne wyniki uzyskiwano po zrzuceniu drąga
murarskiego, który bądz
to odbijał się od dna wykopu, bądz
też zagłębiał się w grunt.
Stosowano również badanie polegające na obserwacji zachowania ziaren grochu
rozsypywanych na przeponie bębna ułożonego na badanym gruncie. Ziarna poruszały się lub
podskakiwały z chwilą, gdy w sąsiedztwie spuszczono odpowiedni ciężar na dno wykopu
badawczego.
Podobne wyniki uzyskiwano po ustawieniu kotła wypełnionego wodą na dnie wykopu
badawczego. Obserwacja powierzchni wody, a szczególnie amplituda drgań stanowiła
informację o jakości podłoża gruntowego. Przestrzegano zasady aby tego typu próby
przeprowadzać w wykopie wykonanym do głębokości planowanego posadowienia
fundamentu.
W historycznych opracowaniach brak było wyraz
nych zaleceń dotyczących zagłębienia
fundamentów w stosunku do poz. posadzki piwnic a więc zagłębienia, które współcześnie jest
określone w przepisach w formie warunku konstrukcyjnego mającego zabezpieczyć podłoże
gruntowe przed zjawiskiem wypierania. Jednym z nielicznych zapisów jest zalecenie ujęte
w rozprawie Bystrzanowskiego [7], który w następujący sposób określa głębokość wykopów
pod fundamenty:  szóstą część wysokości struktury w głąb, głębiej jeszcze jeżeli lochy
3
i piwnice zachodzić mają . Zaleca zatem posadowienie poniżej poziomu posadzki piwnic ale
nie podaje miary tego zagłębienia.
3. Fundamenty budynków historycznych na tle wyników badań
Przedstawiony przegląd i analiza traktatów historycznych określających sposoby oceny
podłoża gruntowego i budowy fundamentów można porównywać z bieżącymi wynikami
badań towarzyszących opracowaniom zawierającym dokumentację geotechniczną. Badania
tego typu sÄ… podejmowane w sytuacjach kiedy analiza posadowienia jest konieczna albo dla
wyjaśnienia przyczyn różnego typu uszkodzeń budynków historycznych, bądz
też
w sytuacjach, kiedy w następstwie planowanych prac spodziewane są zmiany nośności
podłoża gruntowego. Umownie można wyodrębnić następujące grupy przyczyn
powodujących potrzebę analizy warunków posadowienia historycznego budynku:
a/ Realizacja badań archeologicznych o skali powodującej obniżenie wielkości
zagłębienia fundamentu w gruncie i odpowiednią redukcję wartości odporu
podłoża gruntowego. Ta przyczyna może stanowić formę przejściowego lub
stałego zagrożenia.
b/ Zmiana parametrów podłoża gruntowego w następstwie awaryjnych nawodnień,
wpływów dynamicznych, bądz
też na skutek realizacji wykopów w sąsiedztwie
zabytkowego budynku.
c/ Redukcja wartości zagłębienia fundamentu w następstwie pogłębienia piwnic
towarzyszącego adaptacji takich pomieszczeń na cele użytkowe.
d/ Ujawnienie wad ukrytych posadowienia w następstwie rutynowych badań
okresowych budynku. Najczęściej wady takie dotyczą niewystarczającego
zagłębienia fundamentów w stosunku do poziomu polepy lub posadzki piwnic.
Rys. 1. Widok wschodniej części Rynku Głównego w Krakowie
w trakcie realizacji badań archeologicznych w 2005 r.
4
Podana, uproszczona systematyka zagrożeń posadowienia budynków historycznych
uwzględnia praktyczne doświadczenia autorów referatu. Ilustrację pierwszego
z wymienionych przypadków okresowego zagrożenia fundamentów zabytkowego obiektu
mogą stanowić badania realizowane w latach 2005-2007 we wschodniej części Głównego
Rynku w Krakowie.
Badania obejmowały eksplorację nasypów kulturowych do poziomu gruntu rodzimego
a lokalnie nawet głębiej, ponieważ pod poziomem pierwotnego poziomu gruntu rodzimego
znajdowało się wczesnośredniowieczne cmentarzysko. W trakcie badań odsłonięto
fundamenty Sukiennic od strony płn., wsch. i płd. Są to fundamenty wykonane w ramach
przebudowy Prylińskiego w II poł. XIX w., posadowione wówczas na nasypach kulturowych.
Monitorowanie fundamentów posadowionych na różnych głębokościach można było
realizować tylko przy pomocy nawiertów ślizgających się po bocznej powierzchni
fundamentu do poziomu posadowienia. Przykłady wyników takich badań ilustruje rys. 2.
Rys. 2. Badania głębokości posadowienia fundamentów Sukiennic
na etapie badań archeologicznych
W wielu przypadkach wyniki takich badań stanowiły podstawę do korekty zakresu
i głębokości eksploracji archeologicznej. Staranna, bieżąca obserwacja relacji między
poziomem wykopów archeologicznych i poziomem posadowienia fundamentów Sukiennic
zapewniła bezpieczeństwo posadowienia we wszystkich fazach badań.
Zmiany parametrów podłoża gruntowego w następstwie nawodnienia bądz
w następstwie
jego rozluz
nienia to najszerszy zbiór przykładów zagrożenia historycznych posadowień. Do
nietypowych przykładów można zaliczyć zagrożenie posadowienia kaplicy św. Trójcy na
terenie Zamku w Lublinie. Ściany kaplicy wykazywały ciągłe osiadania, które powodowały
uszkodzenia polichromii o wyjątkowej wartości artystycznej i historycznej. Odkrywki
fundamentów wykonywane do poziomu ich posadowienia nie wykazywały uszkodzeń
podłoża w stopniu uzasadniającym skalę postępujących uszkodzeń. Opracowano projekt
podbijania fundamentów kaplicy i po rozpoczęciu prac stwierdzono obecność pustek
sięgających ponad 20 cm w środkowej części fundamentu. To zaskakujące odkrycie autorzy
ekspertyzy uzasadnili mechanizmem podanym na szkicu rysunkowym traktowanym jako
bardzo prawdopodobna hipoteza uszkodzeń.
5
Rozważano również możliwość wpływu drgań od nieodległej obwodnicy, ale w takim
przypadku uformowanie pustki wyglądałaby inaczej. Badania geologiczne potwierdziły, że
lessy w poziomie posadowienia kaplicy mają własności zapadowe.
Rys. 3. Hipoteza mechanizmu zapadania się podłoża lessowego pod fundamentem
Kaplicy św. Trójcy na zamku w Lublinie
Rys. 4. Widok pustki pod fundamentem Kaplicy św. Trójcy
po odsłonięciu pierwszego szybu podbicia
Typowym przykładem skutków pogłębienia poziomu użytkowego piwnic mogą być
aktualnie prowadzone prace w podziemiach Archikatedry Wojska Polskiego przy ul. DÅ‚ugiej
13/15 w Warszawie.
Przystosowanie istniejących piwnic Archikatedry do celów związanych z ekspozycją
muzealną wymaga między innymi obniżenia poz. posadzki o ponad 1,0 m co w rutynowym
przypadku wiąże się z podbijaniem fundamentu do głębokości wynikającej z minimalnego
zagłębienia przy równoczesnym zapewnieniu granicznej nośności podłoża.
Ryzyko uszkodzenia podbijanego budynku rośnie wraz ze wzrostem głębokości
podbijania. Wiąże się to chociażby z poszerzeniem strefy rozluz
nienia gruntu na granicy
6
wykopu pod filar podbicia [15]. W tej sytuacji najbardziej racjonalnym rozwiÄ…zaniem jest
przedłużenie ściany fund. metodą podbijania na wysokości użytkowej projektowanego
pomieszczenia i wykonanie odciążającej płyty dennej zabezpieczającej podłoże przed
zjawiskiem wypierania gruntu a równocześnie zwiększającej nośność fundamentów.
Ubocznym skutkiem takiego rozwiązania jest ograniczenie skali drgań generowanych od
ruchu komunikacyjnego [16].
W opisywanym przykładzie zagłębienie fundamentów w stosunku do posadzki piwnic
było zgodne z obowiązującymi przepisami a podbijanie i realizacja płyty odciążającej jest
następstwem adaptacji piwnic.
Rys. 5. Zabezpieczenie posadowienia Archikatedry Wojska Polskiego w Warszawie.
Płyta odciążająca umożliwia redukcję głębokości podbicia.
Najliczniejszą grupę przykładów rozwiązań posadowienia budynków historycznych
stanowią wyniki badań poprzedzających prace remontowe i konserwatorskie oraz badań
realizowanych w odstępach pięcioletnich w ramach obowiązkowych kontroli stanu
technicznego budynków. Jednym z ostatnich przykładów mogą być wyniki badań
geotechnicznych niektórych budynków wchodzących w skład zabudowy zespołu pałacowo-
parkowego Muzeum Pałac w Wilanowie. Spośród sześciu przykładów budynków i budowli
wybrano 3 przykłady. Dotyczą one wyników badań posadowienia:
- Oranżerii,
- Domu ogrodnika,
- Bramy.
W przypadku budynku  Oranżerii badania wykazały dobre parametry podłoża
gruntowego w poziomie posadowienia i zgodne z przepisami zagłębienie fundamentów
w stosunku do poziomu posadzki w piwnicach. Budynek jest podpiwniczony tylko w połowie
obrysu rzutu. Niepodpiwniczona część budynku jest posadowiona na głębokości identycznej
7
jak część podpiwniczona. Jest to zgodne z zaleceniami historycznych traktatów. Wyniki
badań geotechnicznych wykazują dobrą zgodność ze stanem zachowania budynku Oranżerii.
Nie stwierdzono żadnych deformacji ani zarysowań sygnalizujących nierównomierne
osiadanie budynku.
Rys. 6. Wyniki badań geotechnicznych budynku  Oranżerii w zespole pałacowo-parkowym
Muzeum Pałac w Wilanowie
W kolejnym budynku,  Domu Ogrodnika usytuowanym w południowej części zespołu
pałacowo-parkowego stwierdzono obecność uszkodzeń budynku typowych dla skutków
nierównomiernego osiadania. Również w tym przypadku badania geotechniczne potwierdziły
dobre warunki podłoża gruntowego i właściwe zagłębienie fundamentów w stosunku do
poziomu posadzki piwnic. Wyniki badań ilustruje rys. 7.
8
Rys. 7. Wyniki badań geotechnicznych w  Domu ogrodnika .
Przykład prawidłowego wyboru warstwy nośnej podłoża gruntowego.
Obiekt  Bramy , jako element zespołu zabudowy Muzeum Pałac w Wilanowie jest
podpiwniczony a piwnice przekryte sÄ… ceglanym sklepieniem kolebkowym. Wyniki
wykonanych badań fundamentów i podłoża ilustruje rys. 8. Podobnie jak w sąsiadującym
budynku  Oranżerii w poziomie posadowienia występują piaski średnie o dobrym stopniu
zagęszczenia. Nie jest natomiast spełniony warunek minimalnego zagłębienia fundamentu.
Przy niewielkich obciążeniach od obiektu bramy nie stwarza to zagrożenia od osiadań. Brak
zagłębienia jest w tym przypadku elementem formalnej niezgodności z przepisami
normowymi.
9
Rys. 8. Wyniki badań geotechnicznych obiektu Bramy w zespole
Muzeum Pałac w Wilanowie
Omówione przykłady rozpoznania geotechnicznego posadowienia budynków
zabytkowych wskazują na ogół, na dobrą zgodność zasad sformułowanych w historycznych
traktatach o budowaniu z praktycznymi realizacjami fundamentów w przeszłości.
Przedstawione przykłady potwierdzają na ogół dobre warunki posadowienia. Przypadki
złych parametrów podłoża są zwykle następstwem różnych czynników związanych
z bieżącym użytkowaniem historycznych budynków.
Na podkreślenie zasługuje również fakt, że z uwagi na wysokości budynków
historycznych (poza wieżami kościołów) głębokość oddziaływania budowli na podłoże
gruntowe nie przekracza zwykle 6,0 m a więc głębokości rutynowych badań geotechnicznych.
Równocześnie na podstawie praktycznych doświadczeń można stwierdzić, że jednym
10
z najważniejszych elementów rozpoznania posadowień budynków historycznych jest ocena
struktury fundamentu i geometrii jego przekroju. Jest to również typowy, niezbędny składnik
dokumentacji geotechnicznej posadowienia historycznego budynku.
4. Podsumowanie, wnioski
Analiza historycznych traktatów zawierających opisy wykonania fundamentów
wznoszonych wówczas budowli, wskazuje na dobrą znajomość zasad stosowanych przy
ocenie przydatności podłoża gruntowego i przy realizacji fundamentów. Na szczególne
podkreślenie zasługują reguły stosowane przy ustalaniu szerokości ław fundamentowych
i przy ustalaniu głębokości posadowienia fundamentów historycznych budowli. Jako
korzystne należy również ocenić zalecenie posadowienia fundamentów budynku na tym
samym poziomie. Zróżnicowanie poziomu posadowienia wynikające najczęściej
z częściowego podpiwniczenia budynku spotyka się w budynkach wznoszonych w XIX
stuleciu.
Wobec przeprowadzonej analizy popartej przykładami praktycznych badań
posadowienia budynków historycznych nasuwa się wniosek o potrzebie nowelizacji
Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 1998 roku określającego
wymagany zakres badań podłoża gruntowego dla budynków zabytkowych.
Zgodnie z cytowanym powyżej rozporządzeniem obiekty zabytkowe zaliczane są do
trzeciej kategorii geotechnicznej co jest równoznaczne z koniecznością opracowania
i zatwierdzenia programu badań geologicznych i wykonania dokumentacji geologiczno-
inżynierskiej. Wydłuża to okres opracowania dokumentacji projektowej, zwiększa znacznie
koszt jej opracowania. Brak precyzyjnego zapisu, w jakich przypadkach należy opracować
taką dokumentację powoduje, że administracja budowlana w niektórych przypadkach żąda
tego typu dokumentacji geologicznej nawet dla obiektów, w których dokumentacja
projektowa nie powoduje żadnych przyrostów obciążeń na fundamenty, ani też nie ma oznak
zagrożenia spowodowanego aktywnym osiadaniem. W świetle doświadczeń praktycznych
taki zakres badań należy zaliczyć do sytuacji wyjątkowych i powinien być wnioskowany
wyłącznie przez projektanta a nie przez rozporządzenia.
Literatura
[1] Marcus Pollio Vitruvius -  De architektura libri decem . PWN, W-wa 1956, przekład -
Kazimierz Kumaniecki.
[2] Andrea Palladio -  Cztery księgi o architekturze . PWN, W-wa 1955.
[3] Leone Battista Alberti -  Dziesięć księg o Architekturze . PWN, W-wa 1957.
[4] Vincenzo Scamozzi -  Idea della Architektura Uniwersale , Venezia 1615.
[5] Piotr Crescentyn   Księgi o gospodarstwie , Kraków 1542. Traktat architektoniczny.
[6] OPALIC
SKI A
.:  Krótka Nauka Budownicza Dworów, Pałaców, zamków podług Nieba
y zwyczaiu Polskiego, Wyd. Kraków 1659.
[7] BYSTRZONOWSKI W.:  Informacja matematyczna rozumienia ciekawego Polaka .
Wyd. 1743.
[8] CHMIELEWSKI B.: Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej scjencji pełna. Wyd. 1754.
[9] SIERAKOWSKI S.:  Architektura obeymuiÄ…ca wszelki gatunek murowania i bud. ,
Drukarnia Akademicka, Kraków 1812.
[10] MECHERZYC
SKI K.   O magistratach miast polskich a w szczególności miasta
Krakowa , Kraków 1845.
11
[11] ZDZAC
SKI K.:  Elementa architektury domowey krótko żebraney . Wyd. 1749.
[12] GRUBSKI L.: Fundamentowanie budowli zabytkowych na przykładach krakowskich.
Prac doktorska . Kraków 1966. Biblioteka Politechniki Krakowskiej.
[13] KARCZMARCZYK S., BEREZA W.:  Sukiennice - problemy ochrony, badań
i modernizacji . Kliczków 2007.
[14] BEREZA W.:  Zastosowanie płyt dennych w obiektach istniejących. Nowoczesne
technologie w budownictwie, Konf. Inst. Projektowania Budowlanego, Kraków 2007.
[15] KARCZMARCZYK S.: Wzmacnianie fundamentów w budynkach zabytkowych,
XX Konferencja WPPK, Wisła - Ustroń 2005.
[16] KAWECKI J.: Diagnostyka dynamiczna konstrukcji zagłębionych w gruncie,
XX Konferencja WPPK, Wisła - Ustroń 2005.
12